محمّد ابن عبدولوههاب 

اون سككیز  عصرین عالیملریندن اولان نجد شیخی محمّد ابن عبدولوههاب 1703-جو ایلده عربیستانین بوگونكو پایتاختی رییاد شهری‌نین هورئیمیله قصبه سی‌نین اویئینه كندینده آنادان اولوب.ایلك تحصیلینی آتاسیندان آلان محمّد 10 یاشیندا حافیظلیگی باشا چاتدیریب. محمّدین آتاسی عبدولوههاب ابن سولئیمان تانینمیش عالیم اولماقلا یاناشی، عینی زاماندا اویئینه حاكمی ایدی. منبع‌لرده عبدولوههاب ابن سولئیمانین فیقهه و تفسیره دایر اثرلرینه راست گلینیر. محمّد مشهور بدوی عرب قبیله‌لریندن اولان تمیم قبیله‌سینه منسوبدور.
اوغلو محمّده كلاسسیك ایسلام علملرینی اؤیره‌دن عبدولوههاب گنج محمّدی 13 یاشیندا ایكن ائولندیریر. ائولندیكدن سونرا حج عبادتینی یئرینه یئتیرمك اوچون مككه‌یه یوللانان محمّد ایكی آی مدینه‌ده قالدیقدان سونرا اویئینه‌یه قاییدیر.
مدینه‌ده قالدیغی مدت عرضینده ابن تئیمیه‌نین دینی گؤروشلری ایله تانیش اولان عبدولوههاب اونون اثرلرینی چوخالداراق اطرافینداكیلارا اوخوتماغا باشلاییر. اونون بو یؤنده‌كی فعالیتینه اعتراض ائدن قارداشی سولئیمان ابن عبدولوههاب، عمیسی و دیگر هنبه‌لی عالیملری بو حركتلرین هنبه‌لی مذهبینه و شریعتینه اویغون اولمادیقلارینی بیلدیریرلر. بو سببدن بیر مدت حیاتی تهلوكه‌ آلتیندا اولان محمّد اویئینه‌دن آیریلاراق بسره‌یه یوللانیر. بیر مدت بسره‌ده قالان عبدولوههاب داها سونرا باغدادا، قوما، همدانا و اصفهانا صفر ائدیر. سونرالار سورییانی و مصری ده زیارت ائدن محمّد یئنه آتا یوردو هورئیمیله‌یه قاییدیر. 
بورادا محمّد ان مشهور اثری اولان "كیتاب ات-تؤوهید”ی یازیر. او، بو اثرینده هیجانلی بیر اوسلوبلا خالقی ایسلاما دعوت ائدیردی. 1726-جی ایلده دریه ایالتینه گئدن محمّد اورادا سود قبیله‌سی‌نین ریسی اولان محمّد ابن سود ایله تانیش اولور. تانیشلیق زامانی محمّد ابن عبدولوههابین فیكیرلرینی منیمسه‌ین محمّد ابن سود سونرالار بوتون عربیستان یاریماداسینا یاییلاجاق بو فیكیر جریانی‌نین اینكیشافیندا موهوم رول اویناییر. بورادا تؤوهیدین اساسلارینی اؤیرنمك و تدریس ائتمكله مشغول اولان محمّدین ائوی چوخ كئچمه‌دن شریعت مكتبینه چئوریلیر.
محمّدین معلملری‌نین اكثریتی مالیكی مذهبینه منسوب عالیملر ایدی. بونونلا یاناشی، اونون معلملری آراسیندا مشهور شافیی و هنفی عالیملری ده واردی. معلملریندن شیخ الی داغیستانی، شیخ ایسماییل اجلونی، بسره قاضیسی شیخ شهابددین موسولی، تورك اصیللی حسن ایسلامبولی‌نین آدلارینی قئید ائتمك مومكوندور. 
محمّد دؤورونون بیر چوخ گؤركملی عالیملریندن درس آلسا دا اونا ان چوخ تأثیر ائدن معلمی محمّد هییات اس-سیندی اولموشدور. بو عالیمین فیكیرلری ابن عبدولوههابا یول گؤسترمیش و گله‌جكده یاراداجاغی مكتبینی اونون دوشونجه‌لری اساسیندا تشكیل ائده‌جكدی. آنجاق ابن عبدولوههاب اوزرینده ان درین ایز بوراخان عالیم ایسه هئچ شوبهه‌سیز مشهور هررانلی عالیم ابن تئیمیه و اونون تلبه‌سی ابن قیییمدیر. 
محمّد ابن عبدولوههاب 1787 – جی ایلده دریه قصبه‌سینده وفات ائتمیشدیر.
محمّد ابن عبدولوههابین گؤروشلری: ابن عبدولوههاب مكتوبلاریندان بیرینده یازیر: "خبرین اولسون كی، الهمدولیلله، من حاقا اویانام و بیدتچی دئییلم. اینانجیم و یولوم اللهین منی یؤنلتدیگی و موسلمانلارین اؤندرلری‌نین اوزرینده اولدوغو اهلی-سوننه ول-جمعاا مذهبیدیر”.
آ) تؤوهید: تقلیده قارشی چیخان عبدولوههابین دین آنلاییشی‌نین اونورغا سوتونو تؤوهید مسئله‌سیدیر. او، "كشف اش–شوبهات” آدلی اثرینده تؤوهیدی بئله ایضاح ائدیر: "تؤوهید نامازدان، اوروجدان، زكاتدان آیریلماسی مومكون اولمایان بیر فرضدیر. دیگر فرضلری اینكار ائدن كافیر اولدوغو كیمی، تؤوهیدی ده اینكار ائدن كافیر اولار. تؤوهید آنجاق قلبله، دیلله و عملله اولدوغو تقدیرده كامیل اولا بیلر. دولاییسی ایله عملسیز تؤوهید حقیقی ایمان دئییلدیر. ابن عبدولوههابا گؤره، تؤوهید 3 قیسمدیر:
1) اللهی آد و صیفتلرینده تك قبول ائتمك، یعنی اللهین صیفتلرینی طویل ائتمك كوفردور. اللهین عرشه ایستیوا ائتمه‌سینی (یوكسلمه‌سی) اولدوغو كیمی قبول ائتمك لازیمدیر. بونونلا یاناشی، حدیسلرده بیلدیریلن "اللهین الی، گلیشی و تبسسومو” كیمی ایفاده‌لری شرحسیز قبول ائتمك زروریدیر. بونون عكسی كوفردور.
2) اللهین ربب اولاراق تكلیگی (روبوبیت تؤوهیدی).
3) اللهین هر شئیین آغاسی اولاراق تكلیگی (اولوهیت تووحیدی).
بو جور تؤوهید ایسه آنجاق عملله مومكون اولاجاقدیر. قورآن و پئیغمبرین (س) سوننتیندن باشقا هئچ بیر عمل و قاداغا قبول ائدیلمه‌مه‌لیدیر. اؤولییانی واسطه‌چی توتماق تؤوهیدین پوزولماسینا و شیركه گتیریب چیخاریر. بونونلا یاناشی، اللهدان باشقاسی‌نین آدینا قوربان كسمك ده اینسانی كوفره آپاران عمللردندیر.
ب) شفاعت: شفاعت حاقی یالنیز اللها مخصوصدور. الله بو حاقی ایسته‌دیگی شخصه وئره بیلر. بونا گؤره پئیغمبرلر ده داخیل اولماقلا هئچ كسدن شفاعت ایستنمز، یالنیز اللهدان ایسته‌نیلر. الله ایسه ایجازه وئردیگی بیر كسین واسطه‌سی ایله شفاعت ائدر.
ج) بیدت: محمّد ابن عبدولوههابین اوزرینده خصوصیله دوردوغو مسئله‌لردن بیر ده بیدت مؤوضوسودور. بونا گؤره ده او، بیر چوخ ایسلام عالیمی طرفیندن بو مسئله‌ده ایفراتا واردیغی اوچون تنقید ائدیلمیشدیر. ابن عبدولوههابین فیكرینجه، قورآن و سوننتده اولمایان هر شئی بیدت، هر بیدتچی ایسه ملوندور. بیدتلرین چوخو اینسانی شیركه آپاریر. بونلارین ان باشدا گلنی توربه‌لری زیارت ائتمكدیر. مزارلاردا عبادت ائتمك ده شیركدیر. حضرت  محمّدین (س) قبرینی اونا عبادت ائتمك، كؤمك ایسته‌مك مقصدی ایله زیارت ائتمك ده شیركدیر. بو سببدن توربه‌لری زیارته ایجازه وئریلمه‌مه‌لی و توربه‌لر داغیدیلمالیدیر. اؤلولره نیاز و توسسول ائتمك، فالا، اولدوزلارا و بورجلره اینانماق اینسانی كوفره آپاریر. بیر سیرا شخصلر خصوصی اشیالاری – پئیغمبرین (س) ساققالینی، خیرقه‌سینی عبادت مقصدیله زیارت ائدرلرسه، بو دا كوفردور. مؤولید اوخوماق شیركه گؤتورن اونسوردور. مسجیدلرین بزه‌دیلمه‌سی، میناره اؤجالتماق دا بیدتدیر.
د) توسسول: توسسول بیر شئی ایله واسطه‌چی توتماق معناسینا گلیر. وصیله ایسه اؤزو ایله باشقاسینا یاخینلاشیلان شئی دئمكدیر. بوتون بونلارا اینانماق الله ایله قولون آراسینا بعضی واسطه‌لر سوخماقدیر كی، بو دا اللهین آیه‌لرینه ضدیر. دعا یالنیز اللها ائدیلیر و قول هر شئیی یالنیز اللهدان ایسته‌مه‌لیدیر. 
ائ) تسوووف: ابن عبدولوههاب تسوووفو ایسلامدا یئری اولمایان بیر بیدت حساب ائتمیشدیر. ایسلامدا ذكر اللهی اونوتماماق و تفككور ائتمك اولدوغو اوچون بونون بیر آیین شكلینده یئرینه یئتیریلمه‌سی دینه ضدیر. تریقت ایسه باشقالارینی ایستیسمار اوچون ایستیفاده ائدیلن بیر واسطه‌ و مورشیدین اؤزونو ولی كیمی قبول ائتدیرمه‌سی ایله نتیجلنن بیر یولدور. پئیغمبر (س) دینه موكممل شكیلده آیدینلیق گتیردیگی اوچون اؤز وظیفه‌سینی تام شكیلده یئرینه یئتیریب. بو سببدن اللهین بعضی قوللاریندا سیررلر آختارماق و بونلاری دین قبول ائتمك یانلیشدیر. بونا گؤره، هز ابو بكیره (ر) گیزلی بیر ذكر اصولو و یا حضرت  علی یه (ر) بعضی سیرلرین وئریلدیگینه اینانماق دینه آتیلان ان بؤیوك ایفتیرادیر. چونكی بو، پئیغمبرین (س) بوتون اینسانلارا عینی دینی تبلیغ ائتدیگی آنلاییشی ایله ضدیت تشكیل ائدیر. تسوووف و تریقت آدی آلتیندا اینسانلاری آزدیرانلارین حیله‌لری اینسانلارین بیر شیخه باغلانمادان حقیقتی تاپا بیلمه‌یه‌جكلری ادعاسیدیر و بورادا اساس مقصد ایسلامی پارچالاماقدیر. ایفرات صوفیلرین تؤوهیده ضد اولان سؤزلری باره‌ده ابن عبدولوههاب دئییر: "بو جور سؤزلره قارشی منیم جاوابیم بودور: اللهیم سنی بئله بیر ایفتیرادان تنزیه ائدیرم”.
اثرلری:
"كیتاب ات-تؤوهید”
"كشف اش-شوبهات”
"كیتاب ات-تفسیر ال-قورآن
4. " كیتاب ال-كبایر ول-مسایل” و سایر.

ایمام ابن تئیمیه

" دوشمنلریم منه هئچ نه ائده بیلمزلر. منیم جنّتیم قلبیمده، باغچام ایسه سینمده‌دیر. هارا گؤندریلسم اونلار منیمله برابردیر. حبس ائدیلمه‌ییم الله اوچون اینزیوایا چكیلمه‌ییمدیر، اؤلدورولمه‌ییم شهادتیمدیر و مملكتیمدن سورگون ائدیلمه‌ییم ایسه هیجرتدیر”

آدی، سویادی و شخصیت كیمی فورمالاشماسی.
تام آدی احمد تقیددین ابو ال-عباس ابن عبدولهالیم ابن تئیمیه‌دیر.
هیجری 661-جی ایل ربیول اول آیینین اونوندا هارراندا دونیایا گلمیشدیر. منسوب اولدوغو عائله‌نین بیر چوخ نماینده‌لری اؤز فیتوالاری، وئردیگی درسلری و كیتابلاری ایله مشهور ایدی. اونلار هنبه‌لی مذهبینه منسوب اولوب بؤلگه‌ده تانینمیشدیلار. بو عائله‌ زكا، حافیظه و عاغیل موهاكیمه ساحه‌سینده بنزرسیز بیر مزیته صاحب ایدی.
ابن تئیمیه‌ده ایسه بو خصوصیتلر داها قاباریق شكیلده اؤزونو گؤستریردی. دؤورونون عالیملری و معلملری اونون فئنومئن یادداشینا و درین حافیظه‌سینه حئیران قالمیشدیلار. او بو خصوصیتلری ایله دمشق و اطراف شهرلرده شؤهرت قازانمیشدی. حلب شهریندن بیر عالیم ابن تئیمیه‌نین بو خصوصیتلرینی ائشیده‌رك اونو گؤرمك اوچون دمشقه گلدی. همین عالیم او واخت هله كیچیك یاشدا اولان ابن تئیمیه‌یه اون اوچ حدیس اوخویاراق یازدیردی. حلبدن اولان بو عالیم ابن تئیمیه‌دن یازدیغی بو حدیسلری تكرار اوخوماسینا ایمكان وئرمه‌دن، ازبر سؤیله‌مه‌سینی ایسته‌ییر. او دا یازدیغینا باخمایاراق حدسیلری داها بلاغتلی شكیلده قارشیسینداكی عالیمه سؤیله‌ییر. بونو گؤرن عالیم: "اگر بو اوشاق یاشایارسا او چوخ شؤهرتلی اولاجاق. بئله زكالی بیر اینسان گؤرولمه‌میشدیر” دئییر.
احمد ابن تئیمیه یئددی یاشینا قدر هارراندا یاشادی. مونقوللارین هاررانی ایشغال ائتمه‌سیندن سونرا عائله‌سییله بیرلیكده دمشقه هیجرت ائدیر. یولدا بیر چوخ چتینلیك و تهلوكه‌یله قارشیلاشیرلار. بو حادثه‌لر اونون مونقوللارا حدسیز نیفرت ائتمه‌سینه سبب اولموشدور. بؤیودوكدن سونرا مونقوللارا قارشی موباریزه‌ده موجاهیدلرین باشیندا دوران شخصلردن بیریده ابن تئیمیه ایدی.
دمشقه هیجرتلریندن سونرا هله اورادا تام مسكونلاشمامیش آتاسی، علمده شؤهرت قازانمیش بیر عالیم كیمی اوراداكی دیگر بؤیوك عالیملر طرفیندن اموی مسجیدینه معلم تعیین ائدیلدی.
بئله بیر علمی موحیطده یئتیشن ابن تئیمیه احمد ابن هنبه‌لین "موسند”، بوخاری‌نین " ال-جامی اس-سهیه”، موسلیمین "اس-سهیه”، تریمیزی‌نین "سونن”، ابو داوودون، نسای‌نین ، ابن ماجه‌نین و داركوتنی‌نین عینی آدلی اثرلرینی معلملری یانیندا اوخودو. بونلاردان بعضیلرینی دفعه‌لرله اوستادلارینا اوخویاراق دینلتدی. حافیظ زملكانی (وفاتی ه.727) اونون حدیس علمینده‌كی یئرینی بئله قئید ائدیر: "بئش یوز ایلدن بری حافیظه‌سی اوندان قوتلی اولان گؤرونمه‌میشدیر.” حافیظ ال-میززی ده اونون حاقیندا : " قورآن و سوننتی ابن تئیمیه‌دن داها یاخشی بیلن و اوندان داها گؤزل شكیلده بو یولو گئدن بیرینی گؤرمه‌دیم” دئمیشدیر.
ابن تئیمیه اؤز دؤورونده بیلینن بوتون علملری اوخوموش، یوخاریدا ساییلان علملردن باشقا فیقه اصولو، تاساوووف، سولوك، خطت، حساب و بنزری علملله ده جدی شكیلده ماراقلانمیشدیر.
علمه خیدمتی و علمده‌كی یئری
او دؤورده عالیملر اندلوس و باغداددان هیجرت ائده‌رك دمشقه گلمكده ایدیلر و بو سببدن دمشق علم مركزینه چئوریلمیشدی.
دمشقده حدیس تدریسی ایله مشغول اولان نووی، ابن داقیق، ال-عیدی زملكانی‌نین رهبرلیك ائتدیكلری مدرسه‌لردن ساوایی بیر چوخ مدرسه‌لر ده مؤوجود ایدی.
او دؤورده شامدا ابو ال-حسن ال-اشری‌نین فیكیرلری یاییلماغا باشلادی. اشریلره هنبه‌لیلردن باشقا هئچ كیم اعتراض ائتمیردی. 
ابن تئیمیه اشریلرین مدرسه‌لریندن مزون اولانلاردان بیری ایدی. آنجاق عینی زاماندا سهابه‌لرین فیكیرلرینه، خصوصن ده عمر ابن ال-خاتتاب، الی ابن ابو طالب، ابن عباس كیمی سهابه‌لرین فیكیرلرینه دقت یئتیرمكده ایدی. ابن تئیمیه سید ابن موسییب و قاسیم ابن محمّد كیمی تابییندن اؤنه چیخمیش شخصلرین فیتوالارینی دا آراشدیراردی. علامه از-زملكانی اونون حاقیندا بئله دئییر: "اونا هر هانسی بیر علمه عاید سوال وئریلدیكده اونو دینله‌ین اینسان جاوابلاری ائشدركن بو علمدن باشقا بیر علم بیلمه‌دیگینه و بو علمده اونون بنزری‌نین اولمادیغی قناعتینه گلردی.”
مونقوللارا قارشی جیهادی
مونقوللار هیجری 702-جی ایلده شام هاسارلارینی محاصره‌یه آلینجا اینسانلار قورخدو. ابن تئیمیه اونلاری ساكیتلشدیریب آند ایچه‌رك " سیز اونلارا قالیب گله‌جكسینیز” دئدی. بعضی دؤولت آداملاری اونا: " اینشاللاه دئ” دئیه اونا جاواب وئردیلر. او دا : " من تحقیق ائده‌رك سؤیله‌ییرم” دئدی و خالقا دؤنه‌رك: "اگر منی قارشینیزدا گؤرسه‌نیز، باشیمین اوستونده قورآن بئله اولسا منی اؤلدورون” سؤیله‌دی.
سونرا ایلك صفده یئر آلاراق جیهادی اعلان ائتدی. رامازان آیی ایدی. موجاهیدلره اوروجلارینی پوزا بیله‌جكلرینه دایر فیتوا وئردی. سونرا دا اونلارا جورت وئرمك اوچون اؤزو اونلارین آراسیندا گزیشه‌رك یئمك یئدی. مونقوللار مغلوب ائدیلنه قدر وضعیت بئله داوام ائتدی. او بونونلا موجاهید عالیمین نئجه اولماسینی گؤستردی. بئله كی پئیغمبری و سهابه‌نی اؤرنك آلان بیر مؤمین علم آدامی بوتون ایمكانلاری ایله بو جور حادثه‌لرده اؤز مؤوقئیینی بیلدیرمه‌لیدیر. اینسانلارین ایچیندن سییریلیب چیخاراق حادثه‌لره یوخاریدان باخاراق ائوینده اوتورمامالیدیر. اطرافیندا باش وئرن حادثه‌لرله یاخیمدان علاقه‌ده اولمالی، زامانین نبضینی توتمالیدیر. مالینی، اؤولادینی، ائوینی هتدا لازیم گلرسه جانینی اورتایا قویاراق موباریزه‌دن كناردا قالماز. حقیقی ایسلام عالیمی قیلینج و قلمی اؤزونده بیرلشدیرمیش بیر شخصیتدیر. ایمام ابن تئیمیه محض بئله بیر علم آدامی ایدی.
سوسیال حقیقتلره موناسیبتی
ابن تئیمیه یاشادیغی دؤورده‌كی جمعیتین حقیقتلرینی یاخشی تثبیت ائتمیش، جمعیتین قوسورلارینی آنلامیش، جانینی و علمینی اینسانلار ایچیندن خئییرلی بیر اوممتین فورمالاشماسی اوچون صرف ائتمیشدی. شهرلرده‌كی والیلره و سولطانلارا نصیحت ائتمیش، ائتدیگی پیس عمللره گؤره اونلاری قینامیشدی. بو اونون بیر نئچه دفعه‌ حبس ائدیلمه‌سینه سبب اولموشدور. مهبسده اولدوغو مدت عرضینده اومیدینی اوزمه‌میش، اللها بئل باغلامیشدیر. خاطیره‌لرینده یازیردی: " دوشمنلریم منه هئچ نه ائده بیلمزلر. منیم جنّتیم قلبیمده، باغچام ایسه سینمده‌دیر. هارا گؤندریلسم اونلار منیمله برابردیر. حبس ائدیلمه‌ییم الله اوچون اینزیوایا چكیلمه‌ییمدیر، اؤلدورولمه‌ییم شهادتیمدیر و مملكتیمدن سورگون ائدیلمه‌ییم ایسه هیجرتدیر”
دؤرد مذهبین فیقهینی اؤیرنمه‌سی
ایلك درسلرینی بؤیوك حدیس عالیملریندن اولان آتاسیندان آلمیشدیر. 21 یاشیندا آتاسینی ایتیردیكدن سونرا بیر چوخ بؤیوك عالیمدن ده درس آلدی. طلبه‌سی ابن آبدیلهادی اونون ایكی یوزدن آرتیق معلمدن درس آلدیغینی بیلدیریر. گونده‌لیك علمی موباهیسه‌لری، علمی توپلانتیلاری و علم اوچون تشكیل ائدیلن هر هانسی بیر ایشی ترك ائتمز، هامیسیندا ایشتیراك ائدردی. اوزاق شهرلره گئده‌رك دؤورونون مشهور عالیملریندن درس آلاردی. حتی عینی فیكیر و دوچونجه‌ده اولمایانلاردان بئله درس آلاردی. یورولمادان، اوسانمادان علمی فعالیتینی داوام ائتدیریردی. سلفی-صالحی‌نین كیتابلارینی اوخویور، لازیم گلدیگینده بیر آیه‌نین آچیقلاماسی اوچون بیر چوخ تفسیره باش ووروردو. اؤزو حاقیندا بئله دئییر: "بضا بیر آیه‌نین آچیقلاماسی اوچون یوز تفسیره باخاردیم. سونرا باشا آنلاماق قابیلیتی وئرمه‌سی اوچون اللها بئله دعا ائدردیم: "ائی ایبراهیمه اؤیره‌دن رببیم، منه ده اؤیرت. ائی ایبراهیمه اؤیره‌دن رببیم، منی دینیمده علم صاحبی ائت. مسجیدلره گئدر سجده‌یه قاپاناراق اللهدان منه دوغرونو ایلهام ائتمه‌سینی دیله‌یردیم.”
"مجموات ال-فتاوا” اثرینده قئید ائتدیگینه گؤره سلفین تفسیری 30 جیلددن چوخ ایدی. بونلاردان بعضیلری یازیلمیش، بعضیلری ایسه یازیلمامیشدی.
هنبه‌لی فیقهینده ابن قودامه‌نین(ه.630) "ال-موغنی” آدلی كیتابینی، هنفی فیقهینده تهاوی، هوسایری، سراخسی‌نین كیتابلارینی، شافیی فیقهینده "ال-اومم”، "ال-موهززب”، "ال-مجمو”، "موختسر ال-موزه‌نی” آدلی كیتابلاری و ایمام قضالی‌نین یازدیغی "ال-وجیزی”، مالیكی فیقهینده ایسه ابن روشد ال-كبیر و ال-هافیدینی اوخوموشدور. عینی زاماندا ظاهریه مذهبی‌نین مشهور عالیمی ابن هازمین "ال-موهاللا” و ال-احكام فی اصول ال-احكام آدلی كیتابلارینیوخوموش و بونلاردان تأثیرلنمیشدی.
عقلی علملره ده اهمیت وئرمه‌سی
ابن تئیمیه نقله اساسلانان علملر (وحی قایناقلی) اولدوغو كیمی عقلی اساسا دایانان فلسفه، منطیق و كلام علملرینی ده اؤیرنمیشدی. فلسفه و كلام ایله باغلی اثرلر یازماسینا باخمایاراق بو علملرله مشغول اولاراق بونلاردان تأثیرلنن دیگر عالیملر كیمی فلسفه‌دن تأثیرلنمه‌میشدی. اونون بو علملری اؤیرنمكده مقصدی ایسلام داواسینی یایماق، دینین امر و قاداغالارینا ریایت ائتمه‌ینلری خبردار ائتمكدی. بونا گؤره ده اونون یازدیغی اثرلرین چوخو بیدت اهلینه و دیندن اوزاقلاشانلارا ردیه شكلینده‌دیر. دهریه، قدریه، جهمیه، مؤتزیله، وحدتی-ووجودچولوق و موختلیف فلسفی جریانلارین تأثیرینه دوشنلره ردیه یازمیشدیر.
"مسیحین دینینی دیَیشدیرنلره دوغرو جاواب” آدلی اثریندن چیخاریلان نتیجه‌یه گؤره خریسیتیانلارین اثرلرینی ده اوخوموشدور. چوخ دیَرلی عالیم اولان محمّد ابو زهرا اونون حاقیندا بئله دئییر: " ابن تئیمیه بوتون ایسلامی علملره دایر یازیلان كیتابلارین اكثریتینی، دؤورونده بیلینن فلسفه كیتابلارینی و اونا قدر گلیب چاتمیش كئچمیش دینلرین كیتابلارینی اوخوموشدور”
طلبه‌لری
دؤورونده اونون طلبه‌سی قدر هئچ بیر معلمین طلبه‌سی یوخ ایدی. خصوصن شام، مصر، ایسكندریه و قاهیره آراسیندا عومرونو كئچیریب اؤزونو تامامیله علمه حصر ائده‌رك خوطبه‌لر وئرمه‌سی و علمی موباهیسه‌لرده ایشتیراك ائتمه‌سی زامان كئچدیكجه اونون طلبهلری‌نین سایی‌نین آرتماسینا سبب اولوردو. هفته‌نین بیر نئچه گونونده شامداكی بؤیوك اموی مسجیدی باشدا اولماقلا بیر نئچه مسجیدده خالقا آچیق علمی موباهیسه‌لرله كئچن خصوصی درسلری اولوردو. بو درسلرده چوخ سایدا اینسان ایشتیراك ائدیردی. بو درسلری قیرخ آلتی ایل بویونجا یورولمادان داوام ائتدیرمیشدیر.

اوخوتدوغو طلبه‌لرین ان تانینمیشلاری بونلاردیر:
ایمام ابن قایییم ال-جؤوزیه : اونونلا هر زامان برابر اولان، اوندان علم اؤیره‌نیب اونو مدافعه‌ ائدن، "زاد ال-ماد” و "ایلام ال-موواككیین” كیمی كیتابلاریندا معلمی‌نین علمینی روایت ائدن بؤیوك بیر عالیمدیر. فقط او معلمیندن داها ساكیت طبیعتلی، عبادت و زاهیدلییه یؤنلمیش بیری ایدی.

ابن كسیر: "ات-تفسیر ال-آزیم” آدلی مشهور قورآن تفسیری‌نین و "ال-بیدایه و ان-نیهای” آدلی تاریخ اثری‌نین مؤلفیدیر.
ابن تئیمیه‌نین اثرلری
تفسیر مؤوضوسونداكی اثرلری توپلانارسا 30 جیلده یاخین اولار. تفسیرده‌كی مئتودو حاقیندا بیر كیتابی وار.
اقاید مؤوضوسوندا بیر چوخ اثر یازمیشدیر. بونلاردان بعضیلری بونلاردیر:
"كیتابول-ایمان”
"كیتابول-ایستیقامت”
"ایقتیدا اس-سیرات ال-موستقیم”
"فورقان 
ریساله‌لری: "هموی”، "تدمیری”، "ال-واسیتی”، "ال-باغدادی”، "ال-كئیلانی”، "ال-اظهری”، "قضا و قدر” و س.
فیقهله باغلی اساس اثرلری:
قییاس ریساله‌سی
نیگاه ال-موهاللیل
كیتاب ال-اوقود
ال-هاسبه ریساله‌سی
بونلاردان باشقا بیر چوخ فرقلی ایجتیهاد و فیتوالاری واردیر. اونون بعضی فیتوالاری "ال-فتاوا ال-كوبرا” آدلی اثرلرده توپلانمیشدیر.
وفاتی 
ایمام ابن تئیمیه هیجری 728-جی ایله اویغون گلن میلادی 1328-جی ایلده شامدا قالا حبسخاناسیندا وفات ائتدی. شام خالقی و عالیملرین جاماعت حالیندا داها اؤنجه‌دن هئچ گؤرولمه‌میش بیر شكیلده اونون جنازه نامازینی قیلمیشدیر. اوزاق و یاخین ایسلام بؤلگه‌لرینده یمندن چینه قدر بیر چوخ یئرده اونون قییابن جنازه نامازی قیلینمیشدیر.
الله رحمت ائتسین.

روحلارین آخیرتده‌كی وارلیغی ایله علاقه دار دین

روحلارین دونیا و آخیرتده‌كی وارلیغی ایله علاقه‌لی بعضی آیتلرین ایضاحلاری

•بقره، 154-جو آیه: «الله یولوندا اؤلدورولنلره (شهید اولانلارا) "اؤلو" دئمه‌یین. عكسینه، اونلار (الله درگاهیندا) دیریدیرلر، لاكین سیز بونو درك ائتمیرسینیز». تبری (ر.ه) (م. 839)، بو آیه‌نی بئله ایضاح ائدیر (1/373-375): «الله یولوندا اؤلدورولنلره: "اونلار اؤلودورلر" دئمه‌یین. چونكی اؤلو، لذت آلماز، نعمتلری باشا دوشه بیلمز. حال‌بوكی الله یولوندا اؤلدورولن كیمسه حیاتدا و نعمتلر ایچریسینده‌دیر، گؤزل بیر حیات سوردورور. جنّت یئیه‌جكلریندن روزیلندیریلیرلر. اونلار برزخ عالمینده‌دیرلر و اورادا نعمتلندیریلیرلر. فقط سیز اونلاری گؤرمه‌دیگینیزه گؤره دیری اولدوقلارینی بیلمزسینیز. قبرده مؤمینلرله شهیدلرین حالی فرقلیدیر. مؤمینلر، جنّت نعمتلرینی ساده‌جه گؤرورلر و اونا قوووشماق اوچون تلسرلر. شهیدلر ایسه، آیتین ده بیلدیردیگی كیمی، قبر حیاتیندا بئله جنّت نعمتلریندن یئیر-ایچر، ایستیفاده ادرلر». ابو هاییان اندولوسی (ر.ه) (م. 1255) بو آیه‌نی بئله ایضاح ائدیر: «اینسانلار بو حیات حاقیندا ایختیلاف ائتدیلر. بعضیلری بونون معناسی «جسدلری خاریج، روحلارین ابدیلیگیدیر، چونكی بدنلرین چورودویونو گؤروروك» دئدیلر. بیر قیسمی ده «شهید، روح و جسه‌دی ایله دیریدیر» دئدیلر. بیز بونو بیله بیلمه‌دیگیمیز اوچون اونلاری پیسلمیریك. بیز اونلاری اؤلولر كیمی گؤروروك، حال‌بوكی اونلار دیریدیرلر. چونكی حضرت الله: «داغلاری حركت ائتمز گؤرورسن، اونلار بولودلار كیمی حركت ائدرلر»-بویورور. عینیله یاتان بیر كیمسه‌نی یاتاقدا گؤرورسن. او، ایسه یوخوسوندا اؤزونو نعمت و یا عذابدا گؤرور. بونون اوچون حضرت الله: «اصلینده اونلار دیریدیرلر. سیز بیلمزسینیز» بویورور. بونو مؤمینلره خیتابن سؤیله‌ییب بو گؤزلری ایله گؤرمه‌دیكلرینی و ائشیتمه‌دیكلرینی بیلدیریر و بونونلا شهیدی دیگرلریندن آییریر. اگر صؤحبت یالنیز روحون حیاتیندان گئدیرسه، دیگر اؤلولره بنزه‌دیگینه گؤره اونلاردان آیریلا بیلمز. بوتون مؤمینلر روحلارین یاشادیغینی بیلینجه «سیز بیلمزسینیز» دئییلمزدی. بونون معناسی بودور كی، حضرت الله بعضی ائولییاسینا كشف ائدیب بونو گؤستریر». المالی (ر.ه) (م. 1875) بو آیه‌نی بئله ایضاح ائدیر: «بونونلا سون درجه‌ عذاب دویوب تلاش و اومیدسیزلییه دوشمه‌یین. خئیر، اونلار اؤلو دئییل، گئرچك حیاتلا دیریدیرلر. آنجاق سیز دویمازسینیز، اونلارین حیاتینی حیسس ائتمزسینیز. او حیات بو دونیاداكی ظاهری دویغولارلا حیسس ائدیله‌جك بیر حیات دئییلدیر. او، روحانی بیر حیات، داها دوغروسو عاغیلین آلا بیلمه‌یه‌جیی بیر حیاتدیر. حسن بسری (ر.ه) بویورور: «شهیدلر الله قاتیندا دیریدیرلر. روزیلری روحلارینا وئریلیر و اؤزلرینه راحتلیق و فرح گلیر. اویغون اولاراق فیراوون عائله‌سینه ده صاباح-آخشام آتش گؤستریلیر و اؤزلرینه بو عذاب و الم گلیر». بو آیه‌ده روحلارین باشلی-باشینا آیاقدا دوران و حیسس ائدیلن بدن جؤوهریندن باشقا بیر «اؤزو» اولدوغونا و بونون اؤلومدن سونرا ائشیدیجی بیر حالدا قالدیغینا ایشاره واردیر. سهابه‌نین و تابیی‌نین چوخلوغونون گؤروشو بودور. بونا ایشارت ائدن چوخلو آیه و حدیس واردیر. او حالدا بورادا بونون شهیدلره عاید ائدیلمه‌سی الله یانیندا یوكسكلیگینی بیلدیرمك اوچوندور». شئیدله (ر.ه)، «كیتابول بورهان فی اولومیل قورآن» كیتابیندا یازیر: «حضرت الله بویوردوغو حالدا، «دیریلر نئجه اؤلو اولورلار» دئییلیرسه، جاوابیندا دئییریك كی، حضرت الله اونلاری قبرلرینده دیریلده بیلر. روحلاری بدنلری‌نین بیر حیصه‌سی ایله علاقه‌لی اولور و بو حیصه‌ ایله بوتون بدنی نعمت و لذتلری حیسس ائدر. دیری بیر كیمسه‌نین بدنی‌نین بیر حیصهسی‌نین اوشومه‌سی و یا ایسینمه‌سی آنیندا بوتون بدنین اوشومه‌سی و یا ایسینمه‌سینه بنزر». سناوللاهی پانی پوتی (ر.ه) (م. 1730)، «تزكیرتول-مئوتا»: «حضرت الله، شهیدلر حاقیندا «اونلار ربلری‌نین قاتیندا دیریدیرلر» بویورور. دئییریك كی، هر حالدا بوندان مقصد «حضرت الله، اونلارین روحلارینا، جسدلرینه قوت وئریر، دیله‌دیكلری یئره گئدرلر» دئمكدیر. بو حؤكم یالنیز شهیدلره مخصوص دئییل. پئیغمبرلر و عالیملر شهیدلردن اوستوندور. ائولییا دا شهیدلر حؤكمونده‌دیر. چونكی نفسلری ایله جیهاد ائتمیشلر. بو ایسه بؤیوك جیهاددیر. حدیسده‌كی «كیچیك جیهاددان بؤیوك جیهادا دؤندوك» بونا ایشارتدیر. بونون اوچون ائولییاوللاه: «روحلاریمیز، جسدلریمیزدیر» دئمیشلر. یعنی اونلارین روحلاری بدنلری‌نین ایشینی گؤرر. بضا جسدلری لطیفلیگین چوخلوغوندان روحلاری كیمی یوكسه‌لیر. دئییرلر كی، رسولوللاهین (س.آ.و) گؤلگه‌سی اولماییب. اونلارین روحلاری، یئردن، گؤیدن و сننتدن ایسته‌دیكلری یئره گئدرلر. سئودیكلرینه و اؤزلرینه اینانیب باغلانانلارا دونیا و آخیرتده یاردیم ائدرلر. دوشمنلری هلاك ائدرلر. روحلاردان اووئیسیلیك یولو ایله باطینی فئیض گلیر. بو حیاتلاری سببیله اونلارین جسدلرینی تورپاق چوروتمز. اصلینده كفنلری ده اولدوغو كیمی قالیر. ابنی ابی دونیا (ر.ه) (م. 823)، ایمام مالیكدن (ر.ه) بیلدیریر: «مؤمینلرین روحلاری دیله‌دیكلری یئره گئدرلر. مؤمینلردن مقصد كامیل اولانلاردیر. حضرت الله اونلارین جسدلرینه روح قوتی وئریر. قبرلرینده ناماز زقیلارلار، ذكر ائدرلر، «الله، هر سلام وئریلدیكجه روحومو بدنیمه گئری قایتاریر» دئمك، «روحومون بدنیم اوزرینده‌كی تللوقونو علاقه‌سینی داوام ائدر» دئمكدیر. یوخسا بعضیلری‌نین زنن ائتدیگی كیمی هر سلام وئردیكجه روحو سعادت جاواب وئریر، سونرا قبز اولونور» دئمك دئییلدیر.

ابن ال-جئوزی

اونون تام آدی جمعالددین ابول فرج عبدوالرحمان بین علی بین محمّد بین علی ال-قورشی ات-تئیمی ال-بئكری-دیر، ابو بكر اس-صیددیقین عائله‌سینه منسوبدور. ابن ال-جئوزی لقبی ایله مشهور اولوب. ال-جئوز ایسه چایین كناریندا اولان بیر منطقه‌ آدیدیر.

او، باغداددا 1120 میلادی – 514 هیجری تاریخینده آنادان اولوب. یاشادیغی دؤور چوخ آغیر اولموشدو.

او، بیر چوخ ساواشالار و موباریزه‌لر زامانیندا یاشاییب. بو ساواشلار عباسیلر دؤولتینی ضعیفلتمیش و ایسلام عالمینی اوچ حیصه‌یه بؤلموشدو. پارچالانمیش حیصه‌لرین هر بیری دیگر حیصه‌لری یوخ ائتمك اوچون اویغون بیر فورصت آختاریردی. مصرده فاطیمیلر، اندلوسده امویلر، بورادا دا عباسیلر. بو ساواشلار او قدر اوزون مدتلی اولموشدو كی، حتی بیر ایلده بیر نئچه دفعه‌ تكرارلانیردی. عالیملردن توتموش هر كس بو موباهیسه و موباریزه‌لرین قارشیسینی آلماق اوچون اللریندن گلنی ائتسه‌لر ده موسبت نتیجه الده ائده بیلمیردیلر. بئله بیر دؤورده ده البته‌ كی، نه اجتماعی، نه ده اقتصادی وضعیت هئچ ده یاخشی اولا بیلمزدی. محاربه‌لر سونا چاتماسا دا علم و بیلیك ساحه‌سی اؤز اینكیشافیندا داوام ائدیردی. عالیملر كیتابلار یازماغی ترك ائتمیردیلر. او دؤورده بعضی تانینمیش كیتابخانالار دا وار ایدی كی، اونلاری الله یولوندا هامی اوچون و اساساً ده علم طلبه‌لری اوچون آچمیشدیلار. بونلاردان ممونون دؤورونده تانینان و باغداددا اساسی قویولان "بئیتول هیكم” كیتابخاناسی، سونرا "درول علم” آدیندا تیكیلن باشقا بیر كیتابخانا و باشقا تانینمیش شخصلرین اؤز حسابلارینا آچدیقلاری كیتابخانالاری مثال گؤسترمك اولار.

همچی‌نین همین دؤورده علمین ایزدیهارینا و اینكیشافینا موختلیف مكتبلر و مسجیدلر ده تأثیر ائدیردی. بئله كی، مسجیدلرده موختلیف اؤلكه و شهرلردن بیر آرایا گلن عالیم و علم طلبه‌لری، ییغیلان كیتابلار و اونلاردان تدریس اولونان فننلر، عینی زاماندا علمی حركاتلار علمین ایره‌لیله‌مه‌سینده بؤیوك رول اویناییردی. او دؤورون تانینمیش عالیملریندن ابو حامید ال گزالی، احمد بین محمّد ال گزالی، ابول وفا الی بین عاقیل ال-باغدادی، اد-دئینوری، ال-قادی آیاد، ال-هرانی، ابن-ال-خیشاب و باشقالاری دا بو ساحه‌ده چوخ امك گؤسترمیشدیلر.

اوشاقكن یئتیم قالان ابن ال-جئوزی صالح بیر عائله‌ده بؤیوموشدو. اوچ یاشیندا آتاسینی ایتیرن جمعالددینه آناسی باخا بیلمه‌میش و اونو تربییلندیرمك اوچون بیبیسینه وئرمیشدی. چوخ صالح و گؤزل قادین اولان بیبیسی اونو الا تربییه ائتمیشدی. اونو عالیملرین یانینا آپارار، حدیس و قورآن علمینی تانینمیش عالیملرین و معلملرین یانیندا كئچردی. ابن ال-جئوزی بیر آز بؤیودوكدن سونرا قورآنی كریمی تام ازبرله‌میش و سونرا بیر چوخ عالیملرین یانیندا درس آلمیشدیر. احمد بین هنبه‌لین مذهبیندن قایناقلانمیشدیر.

كیچیك یاشلاریندا موهازیره و مویزه دئمكله مشغول اولموشدور. چوخلاری اونون صؤحبتینی دینله‌میی خوشلاییر، راحتلیق تاپاردیلار. اونا گؤره ده یانینا چوخ یئرلردن گلردیلر. بئله‌جه او، بو موهازیره‌لری ایله مشهور اولموشدو.

وزیر ابی هبیره‌نین زامانیندا داها دا تانینمیش، شیخ عبدول-قادیره و اونا پادشاهین سارایی‌نین مسجیدینده صؤحبتلر آپارماغا ایجازه وئریلمیشدی. اونون صؤحبتلرینه چوخ اینسانلار ییغیشاردی. بو آرادا موسته‌دی همین منطقه‌نین امیری اولدو و ابن جئوزی‌نین علاقه‌سی اونونلا گوجلندی. ابن ال-جئوزی اونون اوچون "موسته‌دی‌نین خیلافتینده ایشیق ساچان چیراق” آدیندا بیر كیتاب یازدی.

ابن ال-جئوزی چوخ چالیشاردی كی، حؤكمدارلار و باشچیلارلا چوخ سیخ علاقه‌ده اولماسین، اونلارین مجلیسلرینده اوتورماسین و اونلاردان هئچ بیر بخشیش آلماسین. عكسینه اؤز موهازیره و درسلرینده حؤكمدارلارین اولماسینی آرزولایار و اونلارا خیتاب ائدردی. بیر دفعه‌ او، امیرل مؤمینینه بئله دئمیشدی؛ "الله تعالی اوچون اول (اونا اوز توت، اونا یؤنل)، چونكی سن اونا مؤهتاجسان، نئجه كی، او، سنه مؤهتاج اولماسا دا سنه یاخشیلیق ائتمیش، سندن اوستون و یوخاری هئچ كیمی توتمامیشدیر. نئجه كی، سندن یوخاری هئچ كیم یوخدور، راضی اولما كی، سندن چوخ اللها شوكر ائدن ده اولسون.”

همین گون امیرل مؤمینین چوخلو صدقه‌ وئرمیش و حبسده اولانلارین بعضیلرینی آزادلیغا بوراخمیشدیر.

ابن ال-جئوزی او قدر علم و بیلیك هوسكاری ایدی كی، او، 6 یاشیندا اولاركن بئله كوچه‌دكی اوشاقلارلا اوینامازدی، علم آلماقلا مشغول اولاردی. اؤز كیتابلاریندان بیرینده یازیب كی؛ "علم آلماق اوچون گئتدیگیم یولدا ائله مشققتلرله اوزلشیردیم كی، او اذیتلر منه بالدان دا شیرین گلیردی.”

یئددی اؤولادی اولموش، اوچو اوغلان، دؤردو قیز. اؤزو دئییر كی، اللها دعا ائتمیشدیم كی، منه 10 اؤولاد قیسمت ائتسین، الله دا منه 5 اوغول و 5 قیز بخش ائتدی. قیزلاردان ایكیسی ایسه دونیاسینی دیَیشدی.

ابن ال-جئوزینی او قدر سئوردیلر و ائله حؤرمت ائدردیلر كی، بضا اونون درسلرینه و مجلیسلرینه یوز میندن چوخ آدام گلردی. هر گون 4 دفتر میقداریندا یازیلار یازاردی. بیر ایله تخمینن 50-60 كیتاب یازاردی. چوخ زامان تك قالماغی خوشلایاردی. اما هامییا تك قالماغی توصیه‌ ائتمیردی. دئییردی كی؛ عالیملر تك قالا بیلرلر، چونكی اونلار رببلری ایله اونسیتده اولور و واختلارینی كیتابلارلا كئچیررلر. علمله مشغول اولمایان اینسانین ایسه تك قالماسی مصلحت دئییل. زاهید بیر حیات كئچیرسه ده، اؤزونه فیكیر وئرردی، یئمك-ایچمه‌یینه و خاریجی گؤرونوشونه دقت ائدردی و هامییا دا بونو مصلحت گؤرردی. درسلرینه و مجلیسلرینه ایسه یویونوب-تمیزله‌نیب، عطیرله‌نیب سونرا چیخاردی. دایم فیكیرلی گؤرونردی، چوخ واختی سوسار، آرتیق سؤزلردن، لاغلاغی و زارافاتلاردان خوشلانمازدی. داوام ائتدیردیگی عادتلریندن، قورآنی كریمی هر یئددی گونده خطم ائدر، ائویندن یالنیز یا مسجیده، یا دا مجلیسه گئدردی، هئچ كیمله زارافاتلاشماز و گنجلیگینده بئله اوشاقلارلا اوینامازدی. همچی‌نین بیلمه‌دیگی و امین اولمادیغی یئردن گلن یئمكلری یئمزدی. بو مینواللا حیاتینا داوام ائده‌رك آهیل یاشلاریندا وفات ائتمیشدیر.

الله رحمت ائله‌سین!

ابن ال-جئوزی احمد بین هنبه‌لی‌نین مذهبینی سئچمیشدی، اما مذهب تسسوبكئشلیگی ائدنلری تنقید ائدردی.

عومرونون سونلاریندا هارداسا 80 یاشلاریندا پروبلئملرله اوزلشمیش، حاكملرین دیَیشمه‌سی و اونلاردان بعضیلری‌نین اونو سئومه‌مه‌سی اوزوندن حبسه دوشموشدور. بئش ایل حبسده قالمیش، اؤزو اؤزونه خیدمت ائتمیش، اؤز پالتارینی یویوب، اؤزونه یئمك بیشیرمیشدیر.

علمی و مؤلفی اولدوغو كیتابلار

ابن ال-جئوزی چوخ موتالیه ائدن اولموش و علمین هر یؤنونه یییلنمه‌یه چالیشمیشدیر. ایلك دفعه‌ كیتاب یازماغا باشلایاندا اونون 13 یاشی وار ایدی. بیر چوخ ساحه‌لرده یازاردی، مثلا: تفسیر، حدیس، فیقه، تاریخ، ادبیات، شعر، قراماتیكا، آسترانومییا، طیبب و سایره. پئیغمبرین حدیسلرینی یازاركن یوندوغو قلملرین قالیغینی ساخلامیش و توصیه‌ ائتمیشدی كی، اؤلركن اونو یودوقدا، سویو بو قلم یونوقلارینی یاندیراراق ایسیتسینلر. توصیه‌سینی حیاتا كئچیرمیشدیلر و سویو محض او قلم یونوقلاری‌نین آلووو ایله قیزدیرمیشدیلار و حتی آرتیق دا قالمیشدی.

سبتا اونون حاقیندا دئییر كی؛ بیر دفعه‌ مینبرده صؤحبت ائدركن اؤزو دئدی كی، من بو الیمله 2000 جیلد كیتاب یازمیشام.

ابن تئیمییه اونون حاقیندا دئییر كی؛ ابول فرج ابن ال-جئوزی بیر موفتی ایدی، چوخ كیتابلارین مؤلفیدیر. تخمینن میندن چوخ كیتابینی گؤرموشم.

هافیس از-زهبی دئییر؛ او كیشی قدر كیتاب یازان باشقا بیریسینی گؤرمه‌میشم.

باغداددا باش وئرن ساواشلاردا بیر چوخ كیتابخانالار یاندیریلدیغیندان و تالان ائدیلدیگیندن اونون دا كیتابلاریندان ایتنلر اولموشدور.

اولوجی اونون كیتابلارینی توپلامیش و بئله ترتیب ائتمیشدیر؛

- قورآن و قورآن علملری - 27 كیتاب؛

- حدیس، یازارلار و حدیس علملری - 42 كیتاب؛

- اخلاق و مویزه‌لر - 143 كیتاب؛

- طیبب حاقیندا - 10 كیتاب؛

- شعر، ادبیات و عرب دیلی - 16 كیتاب؛

- تاریخ، جوغرافییا و باشقا حكایه‌لر - 92 كیتاب؛

بو كیتابلارین عومومی سایی 384 ادددیر.

اونون حیاتی و علمی یارادیجیلیغی حاقیندا اولان معلوماتلار چوخدور. اما سیزلرین اونو تانیماسی اوچون قیسا بیر معلوماتلا كیفایتله‌نیریك.

نامازی ترك ائده‌نین بوتون عمللری كئچرسیزدیر

الله (س.ت) بئله بویرور: "یا رسولوم! سنه و سندن اولكیلره (كئچمیش پئیغمبرلره) بئله وحی اولونموشدور: "اگر اللها شریك قوشسان، بوتون عملین پوچا چیخاجاق و موطلق زیان چكنلردن اولاجاقسان!” (زومر، 65)

ابو دردا (را) بئله روایت ائدیر: الله رسولو (س.آ.س) بویوردو: "هر كیم كی، بیله‌ركدن نامازی ترك ائدرسه بوتون عمللری بوشا گئدر”. (بو حدیسی ایمام احمد موسند كیتابندا روایت ائتمیشدیر)

یوخاریداكی آیه‌ده اللها شریك قوشانین، دیگر عمللری‌نین پوچ اولاجاغی بیلدیریلمكده‌دیر. دیگر بیر آیه‌ده الله (س.ت) بئله بویرور: "شوبهه‌سیز كی، كافیرلر، اینسانلاری الله یولوندان دؤندرنلر و دوغرو یول اؤزلرینه بللی اولدوقدان سونرا پئیغمبره قارشی چیخانلار اللها هئچ بیر ضرر وئره بیلمزلر. الله اونلارین بوتون عمللرینی پوچ ائده‌جكدیر!” (محمّد، 32)

مؤوضویا دیگر بیر آچیقلاما گتیرن آیه‌ده الله(س.ت) بئله بویرور: "اونلارا: "ناماز قیلین!" - دئییلدیگی زامان ناماز قیلمازلار! او گون وای حالینا قییامتی یالان سایانلارین! بو كافیرلر اونا دا قورانا دا اینانمایاندان سونرا داها هانسی كلاما ایناناجاقلار؟!” (مورسلت، 48-50)

آیه‌دن ده گؤرونور كی، ناماز قیلمایانلار سؤزون اصل معناسیندا قورآنا و قییامت گونونه ایمان ائتمه‌میشلر. اگر قییامت گونونه ایمان ائتسیدیلر، ناماز قیلاردیلار. چونكی قییامت گونو بیرینجی سوروشولاجاق عمل نامازدیر. اگر بو عمل یوخدورسا، دیگر عمللر پوچ اولاجاق و كئچرسیز اولاجاقدیر. ایكینجی بیر طرفدن ایسه ناماز قیلمایانلار، قورآنا اینانمامیشلار. هر نه قدر دیللری ایله ایناندیقلارینی ایددا ائتسه‌لر ده، ناماز قیلمادیقلارینا گؤره بو ادعالاری آلت-اوست اولور. الله ایسه "ناماز قیلین” امرینه تابع اولمایانالاری آخیرتی و قورآنی اینكار ائتدیكلرینی بَیان ائدیر و اونلاری كافیر اولاراق وصف ائدیر.

ناماز قیلمایانلار اصلینده محمّد پئیغمبری (س.آ.س) ده اینكار ائتمیشدیر. چونكی پئیغمبریمیز (س.آ.س) هئچ بیر زامان نامازلارینی ترك ائتمه‌میش، ان چتین حاللاردا بئله نامازینی ادا ائتمیشدیر. پئیغمبریمیزین (س.آ.س) یولو محض بو یول ایدی. یعنی ان چتین آنلاردا بئله نامازی ترك ائله‌مه‌مك ایدی اونون یولو. پئیغمبریمیزه (س.آ.س) و اونون یولونا تابع اولمایانلار ایسه عمللرینی پوچا چیخارتمیشدیر. بو باره‌ده اؤجا الله بئله بویورور: "ائی ایمان گتیرنلر! اللها اطاعت ائدین، پئیغمبره اطاعت ائدین عمللرینیزی پوچا چیخارتمایین” (محمّد، 33)

ابول مولئیهه‌دن، بئله روایت اولونور: بیز بورئیده (ر.آ) ایله بولودلو بیر گونده بیر یئرده ایدیك. بورئیده (ر.آ) بیزه خیتابن "عصر نامازینی ایلك واختیندا قیلین” دئدی. چونكی راسولوللاه (س.آ.س) "كیم عصر نامازینی ترك ائدرسه اونون بوتون عمللری پوچ اولموشدور” دئدی. (بوخاری، 553)

حجاب عزت و شرف اولماسا ایدی، او كؤله و قئیری موسلمانلارا امر ائدیلردی.

اللها حمد اولسون! ایسلام نَیی بویورورسا او حاقدیر. بویوردوغو شئیین نه اولماسیندان، كیمین خوشونا گلیب، گلمه‌مه‌سیندن آسیلی اولمایاراق. دونوزومو قاداغان ائده‌جك، یوخسا قویونومو؛ بونون آرتیق بیر معناسی یوخدور. معنا باشقا شئیده‌دیر. مسئله‌ اوندادیر كی، ایسلامین و اونون هؤكوملری‌نین صاحبی اللهدیر. الله ایسه بیر یارادان، صاحب اولاراق بویورماغا حاق صاحبیدیر. قوللار اوچون حیاتین معناسی اللها بویون ایمكله اونو تانیماقدیر. دونوز قاداغان ائدیله‌جكسه، اوندان اوزاق دورولاجاق، قویون حالال ائدیله‌جكسه قویون كسیله‌جك، یئییله‌جك.

معاصر دؤورده قادینلاری جهنمه آپاران عمللردن بیری ده اللهین امر ائتدیگی گئییم فورماسی ایله دئییل، هانسیسا بیر اینسانین دیكته ائتدیگی مودا ایله گئیینمكدیر.

بو مسئله‌ اینسانیییتین آتا-آناسی یارانیب جنّتده یئرلشدیریلدیگی گوندن بو گونه ان آكتوال، پرینسیپیال مسئله‌لردن بیریدیر. بو مسئله‌ نه قدر الله اوچون (اونون دینی و هیزبی اولان موسلمانلار اوچون) او قدر ده بو دینین دوشمنی ایبلیس اوچون ده ان موهیم مسئله‌لردن بیریدیر.

تستتوردن مقصد، هئچ ده بعضیلری‌نین یانلیش دوشوندویو كیمی، قادینی داها دا گؤزللشدیرمك دئییل. تستتورون مقصدی تام بو فیكرین ضدیدیر. قادین پالتاری قادی‌نین بدنینه داهادا گؤزللیك وئرن بیر زینتدیر (بزكدیر). بدنی‌نین بیر قیسمینی اؤرتوب دیگر قیسمینی آچیق بوراخماقلا قادینی جذب ائدیجی ائدیر. الوان رنگلری و ناخیشلاری ایله دقتی جلب ائدیر. یئنه، داش-قاش و دیگر زینت اشیالارینی پالتار و بدنین آچیق قالان حیصه‌سینه تاخماقلا قادینا علاوه‌ گؤزللیك وئریر.

بعضیلری‌نین دوشوندویو كیمی حجابداندا مقصدین پالتاردا اولدوغو كیمی عینی ایله قادینی داهادا گؤزل گؤسترمك دئییل. عكسینه تستتوردن مقصد قادینی گؤزل گؤسترمك دئییل، قادی‌نین زینتی (بزیی) اولان اونون بدنی‌نین و بدنی داهادا گؤزللشدیرن و جازیب ائدن قادی‌نین پالتار و بزك اشیاسی‌نین اوستونو اؤرتمكدیر.

بو گون بوتون دونیایا دب دیكته ائدن اینسانلار و موسسیسه‌لر و اونلارین آرخاسیندا دوران قوه‌لر دونیایا یئنی-یئنی مودئللر سیرییاراق محض بو مقصدی رهبر توتورلار. (یعنی قادینی داها دا گؤزل گؤسترمك، حتی اونو جازیب و سئكسوال اولاراق جمعیته تقدیم ائتمك) بو اینسانلارین و اونلارین آرخاسیندا دوران اینسانلار و شیطانلاردان عبارت قوه‌لرین گوددویو اصل مقصد داها دهشتلی و هلاكئدیجیدیر. فساد، پوزغونچولوق، اخلاقسیزلیقین موختلیف یؤن و گؤرونتولرینی اینسان جمعیتی، اللخسوس دا ایسلام جمعیتی آراسیندا یئریتمك، بونونلا دا اینسانلاری اللهدان، اونون یولوندان، دینیندن اوزاقلاشدیرماق، یاییندیرماقدیر. چونكی حیا اولمایان یئرده دینه، اللها اطاعت ائتمه‌یه یئر یوخدور.

"اینسانلار ایچریسینده ائله‌سی ده واردیر كی، نادانلیغی اوزوندن اینسانلاری الله یولوندان دؤندرمك و بو مینواللا اونو مسخره‌یه قویماق اوچون معناسیز سؤزلری ساتین آلارلار. محض بئله‌لرینی آلچالدیجی بیر عذاب گؤزله‌ییر.

و آیه‌لریمیز اونا اوخوندوغو زامان اونلاری ائشیتمیرمیش، قولاقلاریندا آغیرلیق (كارلیق) وارمیش كیمی تكببورله آرخاسینی چئویرر. سن ده اونا شدّتلی بیر عذابلا موژده وئر!” (لوغمان 6،7)

بو كیمی لاییهه‌لر موختلیف مخفی قارا قوه‌لر طرفیندن مالییلشدیریلیر، و بو ایشه مینلرله اینسان آغلی، ایستئداد، باجاریغی جلب ائدیلیر. بو لاییهه‌لر اوزرینده گئجه-گوندوز موعیین اینستیتوت و موسسیسه‌لر ایشله‌ییر. اللرینده‌كی كوتلوی اینفورماسییا واسطه‌لری و رئكلام آگئنتلیكلری ده بونو یایماق اوچون اللریندن گلنی ائدیرلر.

بونلاردان قازانج الده ائتمك بو ایشین جوزعی بیر حیصه‌سیدیر. اصیل مقصد ایسه یوخاریدا قئید ائدیلن یئر اوزونده پوزغونچولوق یایماق واسطه‌سی ایله اللهین دینینی و موسلمانلاری ییخماقدیر.

"كوفر ائدنلر اؤز ماللارینی (اینسانلاری) الله یولوندان دؤندرمك اوچون صرف ائدرلر. اونلار ماللارینی صرف ائده‌جك، لاكین سونرا پئشمان اولاجاق، آخیردا دا مغلوب ائدیله‌جكلر. كافیرلر جهنم طرفه سوروكلنه‌جكلر!” (ال-انفال 36)

بو دا "مودا” دئییلن دب. و اللهین غضبینی قازانما كیمی بلایا دوچار اولماقلا سیراوی اینسانلار بو مودانین قوربانی اولور. بوتون بو قئید ائتدیگیمیزین یانیندا بیرده بعضیلری‌نین "حجاب قادی‌نین آزاد، سربست اولماسینی الیندن آلیر” كیمی فیكیرلر تعجب دوغورور. سوال دوغا بیلیر كی: "هانسی آزادلیق؟” بو آداملارا دئمك ایستردیك كی، "سن مودایا تابعسن! سن ایسته‌دیگین كیمی دئییل، مودا دیكته ائدن مودئلیئرلرین ایسته‌دیگی كیمی گئیینیرسن. ایستر رنگ اولسون، ایستر مودئل اولسون، ایستر پارچانین نؤع اولسون. سن 80-جی ایللرده دار شالوار گئیمیردین. نییه؟ چونكی مود دئییلدی. سن بو گون دار شالوار گئییرسن. نییه؟ چونكی سن بو گون قرب موداسینا تابعسن. بئله اولدوقدا سن هانسی "آزادلیقدان” دانیشیرسان؟! بیر طرفدن اللهین امر ائتدیگی گئییم، دیگر طرفدن شیطانلارین. ائله ایسه، مودئلیئرلر دئییل اللهدیر اطاعته لاییق اولان.”

الله ایسه اؤز گئییم قایداسی و مودئلی دیكته ائدیر-حجاب.

حجاب! بیر نئچه مئتر اوزونلوقدا اولان بو پارچا بیر آنین ایچینده تیكنتیسی اوچون كوللی میقداردا وساییت، گوج، ائنئرژی صرف ائدیلن شیطانین بیناسینی یئرله یئكسان ائدیر. بو پارچا اوزون ایللرله حاضرلانمیش پلان، پرویئكتلری آلت اوست ائدیر.

بیر داها حجابین ماهیتینه قاییداق. حجابین مقصدی اؤرتولمك اوچون یارادیلان هر شئیین اوستونو اؤرتمكدیر. بو هم قادینی، هم اونون زینتینی یارادان، حمده اونون اؤرتونمه‌سی حؤكمونو گؤندرن اللهین امریدیر.

هر كس بو گون باش وئرن حادثه‌لر اوزرینده فیكیرلشسین. حجابا قارشی هر نؤو هوجوملار، حجاب تاخان قادینلارا قارشی تضییق و تعقیبلر... رسمی سندلره فوتو-شكیلدن توتموش، تحصیل موسسیسه‌لرینده‌كی سیخیشدیرمالار كیمی تضییقلر ده داخیل اولماقلا تا فیزیكی تأثیر گؤسترمك و مهو ائتمه‌یه قدر واران ظولوملر... و بونلاری ائده‌رك اؤز عمللرینه جفنگیاتلارلا اساس گتیریب "حاق” قازاندیرماغا چالیشیرلار.یئر اوزونده ائله یئرلر وار كی، دونیانین ان نیزاملی و باجاریقلی اوردولاریندان اولان بیر اوردونون گئنئراللاری بو بیر نئچه مئتر اولان پارچانی اؤز قرارگاهلاریندا، اؤز ایجلاسلاریندا موزاكیره ائدیرلر.

سیزجه بو قئید ائدنلر و قئید ائدیلمه‌ینلر حجابین اهمیتینی بیلدیرمك اوچون آزدیرمی؟ بونونلا برابر بیرده اللهین كیتابینا نظر سالین!

بیز ده بئله دئدیك: "ائی آدم! بو (ایبلیس) سنین ده، اؤورتی‌نین ده دوشمنیدیر. سیزی جنّتدن چیخارتماسین، یوخسا (ائی آدم!) مشققته دوشوب بدبخت اولارسان! حقیقتن، سن اورادا (جنّتده) آجماق نه دیر، چیلپاق اولماق نه دیر بیلمزسن! سن اورادا سوساماق نه دیر، گونشین هرارتیندن اذیت چكمك نه دیر، اونو دا بیلمزسن!" (تاها 117-119)

جنّتین سایسیز نعمتلرینه باخمایاراق الله بو آیه‌ده اونون دؤرد نعمتینی خاتیرلادیر.

1. آجیماماق.

2. چیلپاق اولماماق.

3. سوساماماق.

4. ایستیدن اذیت چكمه‌مك.

"ال-اراف” سوره‌سینده ایسه ایبلیسین هز. آدم و هز. هووانی جنّتدن چیخارما مقصدلریندن بیری اولان - اونلارین حیا یئرلرینی اوزه چیخارتماق اولدوغونو وورغولاماقدادیر. آدم و هووانین جنّتده‌كی خاریجی گؤركمی حئیوانلاردا اولدوغو كیمی فطری "پالتارلی” ایدی. یعنی حئیوانلارین دریلری، توكلری اونلارین هم بوتون بدنینی اؤرتن رنگلی، بزكلی، ناخیشلی اولوب، هم ده ایستی و سویوقدان قورویاجاق بیر پالتاری عوض ائده‌جك بیر پالتاردیر. بو پالتار عینی زاماندا اونلارین جینسی اورقانلاری‌نین دا اوستونو اؤرتور. آدم و هووانیندا جنّتده‌كی گؤركمی بئله ایدی. ایبلیس اونلارین اوراداكی قئید ائدیلن آغاجدان یئدیكده اونلارین حیا یئرلری‌نین اوزه چلخاجاغینی بیلیردی. و ایبلیس اونلارین باشقا شئیلردن ده مهروم اولاجاغینی بیلدیگی حالدا آدمله و هووانین چیلپاق قالماسینی حدفله‌مه‌سی بونون ایبلیس اوچون نه قدر اهمیتلی اولدوغونو گؤستریر.

"شیطان (آدمین و هووانین) اؤرتولو آییب (اؤورت) یئرلرینی اؤزلرینه گؤسترمك مقصدیله اونلارا وسوسه وئریب دئدی: "رببینیز سیزه بو آغاجی یالنیز ملك اولماماغینیز و یا (جنّتده) ابدی قالماماغینیز اوچون قاداغان ائتمیشدیر!"

بئله‌لیكله، (شیطان) اونلاری باتیل سؤزلرله آلداتدی. آغاجین مئیوه‌سیندن داددیقدا آییب یئرلری گؤروندو. اونلار جنّت (آغاجلاری‌نین) یارپاقلاریندان (دریب) آییب یئرلری‌نین اوستونو اؤرتمه‌یه باشلادیلار...” (ال-اراف 20، 22)

اللهین بیز اینسانلارا مراجعت ائدركن عینی مؤوضونو (حیا یئری‌نین آچیلماسی) خاتیرلاتماسی دا معناسیز دئییل.

"ائی آدم اوغوللاری! سیزه آییب یئرلرینیزی اؤرته‌جك بیر گئییم و بیر ده بزكلی لیباس نازیل ائتدیك. لاكین تقوا لیباسی داها یاخشیدیر (خئییرلیدیر). بو، اللهین آیه‌لریندندیر كی، بلكه، اؤیود-نصیحته قولاق آساسینیز.

ائی آدم اوغوللاری! آییب یئرلرینی اؤزلرینه گؤسترمك اوچون لیباسلارینی سویوندوروب والیدئینینیزی (آدم و هووانی) جنّتدن قوودوردوغو كیمی، شیطان سیزی ده آلدادیب یولدان چیخارتماسین. شوبهه‌سیز كی، او (شیطان) و اونون جاماعتی سیزلری سیزین اونلاری گؤره بیلمه‌دیگینیز یئرلردن گؤرورلر. بیز شیطانلاری ایمان گتیرمه‌ینلرین (كافیرلرین) دوستلاری ائتدیك.” (ال-اراف 26، 27)

موسلمانلار! بیر شئیی باشا دوشون؛ حجاب سیزه شرف وئره‌جك اللهین سیزین اوزرینیزده‌كی میننتیدیر. سیزین میننتینیز اولسون كی، سیزه حجابلی اولماق بویورولوب!

"اونلار ایسلامی قبول ائتدیكلرینه گؤره سنه میننت قویورلار. دئ: "موسلمان اولدوغونوزلا منه میننت قویمایین! خئیر، اگر (ایمان گتیردیگینیزی) دوغرو دئییرسینیزسه، (بیلین كی) سیزی ایمانا مووففق ائتمكله، اصلینده الله سیزین بوینونوزا میننت قویموش اولور!" (ال-هوجورات 17)

حجاب موسلمان قادینلارا خاس اولان، اونلارین زینت یئرلرینی كنار گؤزلردن اؤرتن موسلمان قادینلارا و اونلارین كیشیلرینه عزت، شرف گتیرن، اونلاری دیگر اینسانلارا نیسبتن مغرور و لیاقتلی قیلان سیرلر و حیكمتلرله دولو اللهین بخشیشیدیر. بونا گؤره موسلمانلار تاریخ بویونجا حجابا چوخ هسساس یاناشمیشلار و بونون یالنیز موسلمان قادینلارا خاس اولان عزت و شرف اولدوغو اوچون قئیری موسلمانلارین حجاب اؤرتمه‌سینه قیسقانجلیقلا یاناشمیشلار و اونو انگلله‌میشلر. تاریخده موسلمانلارین فتح ائتدیگی تورپاقلاردا زیممت (حمایه‌) آلتینا آلدیقلاری قئیری-موسلمانلارلا باغلادیغی عهدلرده گئییم مسئله‌سی خصوصی بندله قئید ائدیلمه‌سی‌نین شاهیدی اولوروق. بو بندلرده قئیری-موسلمانلارین موسلمانلار كیمی گئیینمه‌سی قاداغان ائدیلیر. یئنه، بیر ده او واختلار اینسانلار هور و كؤله اولاراق آیریلیردیلار و كؤله قادینلارا حجاب اؤرتمه‌یه ایزین وئریلمیردی. بونونلا دا شرفلی اولان هور موسلمان قادین اؤز شرف، اوستونلوك و قییمتلیلیگینی بونلارین سیموولو، رمزی اولان حجابلا نوماییش ائتدیریردی. اگر حجاب عزت و شرف اولماسا ایدی، او كؤله و قئیری موسلمانلارا امر ائدیلردی.

"یا پئیغمبر! زؤوجه‌لرینه، قیزلارینا و مؤ'مینلرین اؤورتلرینه دئ كی، اؤرتوكلرینی اؤرتسونلر. بو اونلارین تانینماسی و اونلارا اذیت وئریلمه‌مه‌سی اوچون داها موناسیبدیر. الله باغیشلایاندیر، رحم ائدندیر!” (ال-اهزب 59)

وهابیلر كیمدیر

سوال: سالام. منی چوخداندیر بیر سوال ماراقلاندیریر! وهابی نه دیر؟ اونلار آدی موسلماندان نه ایله فرقله‌نیر؟ اونلارین مقصد و وظیفه‌لری حاقدا بیلدیكلرینیزی منده بیلمك ایستردیم. بونلار نئجه عبادت ائدیرلر؟ اونلار حاقیندا ائشیتدیگیم هر بیر شئی چوخ اییرنج و چوخ پیسدیر. چوخ ساغ اولون

جاواب: اللاها حمد اولسون. اونا سیغینیر، اوندان یاردیم دیله‌ییریك. سیز بیزدن وهابیلر حاقیندا معلومات وئرمه‌ییمیزی سوروشورسونوز. ایستر دوست اولسون ایستر دوشمن صؤحبت كیمدن، ندن گئدیر گئتسین بیزیم اوچون اهمیتلی دئییل، بیزیم اوچون هر شئیدن اوستون اولان اللهین امر ائتدیگی عدالتدیر.

"ائی ایمان گتیرنلر! (شاهیدلیگینیز) سیزین اؤزونوزون، آتا-آنانیزین، یاخین قوهوملارینیزین علئیهینه اولسا بئله، عدالتدن مؤحكم یاپیشان الله شاهیدی اولون! (علئیهینه شاهیدلیك ائده‌جه‌یینیز شخص) ایستر دؤولتلی، ایستر كاسیب اولسون، هر حالدا الله اونلارین هر ایكیسینه (سیزدن) داها یاخیندیر. نفسینیزین ایسته‌یینه اویوب حاقدان اوز چئویرمه‌یین! اگر دیلینیزی اییب بوزسه‌نیز و یا (دوغرو شهادت وئرمكدن، یاخود عوموما شاهیدلیكدن) بویون قاچیرسانیز، (بیلین كی) الله ائتدیگینیز ایشلردن خبرداردیر!” (ان-نیسه 135)

بو گونلری آذربایجاندا ان چوخ موزاكیره ائدیلن مسئله‌لردن بیری ده "وهابی” مسئله‌سیدیر. وهابیلیك نه دیر، وهابیلر كیملردیر؟ بو گون بو سواللا آذربایجانداكی 8 میلیون اینسانا مراجعت ائدیلسه، الله بیلیر بلكه ده 8 میلیون فرقلی جاواب آلینار. بیر سؤزله بو گون جمعیتیمیزده بعضی "وهابی” آنلاییشلاری وار.

افسوسلار اولسون كی، گونوموزده دینینه باغلی اولان، دینینی سئون، اللها تسلیم و اطاعته دایر وئردیگی سؤزه صادق قالماغا چالیشان موسلمانلارا "وهابی" دئییرلر. بو ایستر شیعه اولسون، ایستر سوننی اولسون، ایستر صوفی اولسون، ایستر حدیس اهلی اولسون، ایستر كلامچی - فلسفچی اولسون هر كسه عاید ائدیله بیلر. مثلا، اگر بیری دینیندن گذشت ائتمه‌ییب ایچكیلی توی مجلیسینه گئتمز و عائله‌سینی ده آپارمازسا و یا عائله‌سیندن حجاب تاخماسینی طلب ائدرسه بو آدام اولور رادیكال وهابی. یوخ اگر آدام بیر یاندان ناماز قیلیب سونرا ایلنجه‌لره قاتیلارسا اوندا او آدام اولور "یاخشی موسلمان” بونلارا "وهابی” دامغاسی‌نین وورولماسی‌نین تك بیر سببی، بونلار تك بیر "گوناهی” اللهین امرلرینی یئرینه یئتیرمه‌یه چالیشمالاریدیر. بونلار دینلرینی اولدوغو كیمی قبول ائدیب بویورولدوغو كیمی، یئرینه یئتیرمه‌یه چالیشدیقلاری اوچون اینسانلارین حدفینه چئوریلمیشلر.

صرف ائتمه‌ین، مانع اولان، حقیقتی بیلن، حاقی سؤیله‌ین هر كسه لازیم اولان واخت بو دامغانی وورماق قالیر. آرتیق كیم صرف ائتمیرسه اونون حاقیندا بیر كلمه "وهابی” دئمك كیفایتدیر. دینینه باغلی اولانلار ایسه چوخلارینا صرف ائتمیر.

زینا ائتمه، سیغه ائله‌مه، روشوت آلما، ایچكی ایچمه، ناركوتیك ایستیفاده ائتمه، قادین آلوئری ایله مشغول اولما، هوموسئكسواللیق ائتمه! توبه‌ ائت، ساققالی قیرخما، اللهدان باشقاسینا عبادت ائتمه...بو كیمه صرف ائدر كی؟ اللهین بو صادق قوللارینا قارشی موباریزه‌ده بیر چوخ زومره‌لرین ماراقلاری اوست اوسته گلیر. مثلا ناركوتیك ساتانلارین. واختی ایله ناركومان اولوب سونرادان توبه‌ ائدن بو "واههابیلر” اؤزلری توبه‌ ائتمكلری بس دئییل، ناركوتیك ایستیفاده ائدن گنجلری ده ایمانا دعوت ائدیرلر. سن توبه‌ ائتدین، من توبه‌ ائتدیم، بس ناركوتیك ساتانلارین پلانینی كیم دولدوراجاق؟ اونلاردان دا پلان طلب ائدنلر وار آخی. هم ده پلان طلب ائدن عینی زاماندا هم ده بو زهری ایستیفاده ائدنلردن ده دولانیر آخی. نتیجه‌ده بو بیزنئسه ایكی طرفلی ضربه‌ وورولموش اولور. حسابلاما واختی گلنده بوتون بونلارین گوناهكاری كیم اولور؟ "وهابیلر”!

یئنه جادوگرلر، فالچیلار، سئهربازلارین دا بیزنئسی دینینه باغلی اولانلارین (وهابیلرین) سایه‌سینده ضعیفله‌میش اولور.

یئنه دیلنچی بیزنئسینی الینده توتانلارا دا دینینه باغلی موسلمانلارین اولماسی صرف ائتمیر.

یئنه دینی تیجارته چئویرن گلیر منبعیی ائدن دینینی قورانی ساتانلارین دا ایشینه بونلار یارامیر. خورافات، مؤوهومات، جفنگییات اوزرینده اؤز بیزنئسینی قوران چوخلاری دا بو "وهابیلر” قارشی موباریزه‌ده اورتاقدیرلار.

یئنه آدام حاقی بیله-بیله شیطانین یولو ایله گئدیر. بیر گون قیزی و یا اوغلو اونا بو یولدان ال چكمه‌یه دعوت ائدیر. بو دا اونون نفسینه آغیر گلیر. یئنه گوناهكار آختارماق لازیمدیر. كیمدیر گوناهكار؟ "وهابیلر”.

دینینه باغلی اولانلارا (وهابیلره) قارشی داواداكی بو اتفاقا هله چوخلاری داخیلدیر. سیز هامینیز بونلاری بیلیرسینیز. چونكی اینسان سوساندا، بویون اینده اونا هوجوملار آز اولار، او مووققتی اولاراق "یاخشی موسلمانلار” سییاهیسینا داخیل ائدیلر. ائله كی، حاقی سؤیله‌میش اولدو هوجوملار چوخالار، "وهابی” دامغاسی وورولار. بو دامغا وورماق عادتی یئنی بیر شئی دئییل كی. پئیغمبرلره ده، اونلارا تابع اولانلارا دا، صالحلره ده تاریخ بویونجا دامغا ووروبلار.

سودیه عربیستانیندا حاكم اولان مذهب وهابیلیكدیرمی؟

بو گون سودیه عربیستانیندا حاكم اولان مذهب حاقیندا "وهابی” مذهبی دئییرلر. بو مذهبین اؤزللیكلری و فیكیرلرینی بیلمك اوچون موعیین ایسلامی بیلگی بازاسی‌نین اولماسی گركدیر. بیز قیسا اولاراق آنلاتماغا چالیشاجاغیق.

رسولوللاهین (س) دؤورینده علم اساساً سمادان گلن وحی و رسولوللاهین (س.) جانلی حیاتی واسطه‌سی ایله یئر اوزونده یاییلماقدا ایدی. پئیغمبر (س.) دونیانی ترك ائتدیكدن سونرا اونون ساحه‌به‌لری همن او میراثدان پراكنده شكیلده بحرلندیلر. اونلارین یئگانه كیتاب حالینا گتیردیكلری ایلاهی وحی اولان قوران اولدو. ساهابه‌لردن سونراكی دؤورلرده آرتیق پئیغمبر (س.آ.س.) دؤوروندن اوزاقلاشما سببیندن دولایی اونون بوراخدیغی علمی‌نین فورمالاشماسی، دوستورلاشماسینا احتیاج دویولدو.

بورادا دا اؤنه چیخان بؤیوك داهی عالیملر اطرافلاریندا هم فیكیرلرینی توپلایاراق بو علمی فورمالاشدیرماغا باشلادیلار. نتیجه‌ده اهلی-سوننتین سونرالار 4 بؤیوك مذهبی فورمالاشدی: هنفی، مالیكی، شافیی، هنبه‌لی. بورادا دا طبیعی كی فرقلی-فرقلی مكتبلر و اصوللارین اورتایا چیخماسی قاچیلماز اولدو. مثلا، باشدا ایبراهیم نهایی، هامماد، ابو هنیفه اولماقلا ایراق مكتبی اورتایا چیخدی.

بو مكتبین نماینده‌لری ریه بؤیوك اوستونلوك وئردیگی اوچون بونلارا ری اهلی دئییلدی. دیگر طرفدن مدینه‌ده ایمام مالیكی باشچیلیغی ایله، مصلحتی اساس آلان باشقا بیر مكتب اورتایا چیخدی. بونلاردان سونرا، بؤیوك حدیس عالیمی احمد ابن هنبل اورتایا چیخاراق حدیسچیلرین یولونو اورتایا قویدو.

بونون داوامچیلاری اولان ابن تئیمیه، ابن قایییم، ابن كسیر و دیگر بؤیوك عالیملر آرا سیرا بو اصولو دونیایا دویورور، عكس فیكیر اولان ری اهلی، كلام اهلی، فلسفچیلر بعضی تساووفچولارلا علملی موباهیسه‌یه گیریشیردیلر.

عصرین اولینده هیجاز بؤلگه‌سینده هنبه‌لی مذهبینه منسوب اولان موهامماد آبدول وهاب بو حركاتی (موهددیسلرین توتدوغو یولو، منیمسه‌دیگی اصول) جانلاندیردی. حدیسچیلرین فیكیرلری‌نین یایاركن دیگر یول توتانلارلا موناقیشه‌سی قاچیریلماز اولدو. نتیجه‌ده تأسفلر اولسون كی، بعضی قتللر اولدو. بو حركاتین دیگر اؤزوندن اؤنجه‌كی هنبه‌لیلرین حركاتیندان فرقلی اولان بیری ده بو حركاتین سییاسی طرفی ایدی. بو حركت نتیجه‌سینده سودیه عربیستانی و بیر نئچه خیردا دؤولتله قورولدو. اونا گؤره عبدولوههابین حركاتی هم مذهبی، هم ده سییاسی حركات اولموشدور. بو حركت حاقیندا سؤیلننلردن بعضیلری ایسه دقیق دئسك، قویا بو حركاتین اینگیلیسلر طرفیندن حاضرلانیب هیته كئچیردیگی ایسه جدی بیر دلیله دایانماماقدادیر.

بونو ادعا ائتمك اوچون الیمیزده هئچ بیر جدی اساس اولمادیغینا گؤره بیز اللهین كیتابینا گؤره بونو قبول ائده بیلمریك. بو گون "بیر اینگیلیس جاسوسونون اعترافلاری” قوران و سوننت كیمی فیتوا قایناقلاری یاییلماقدادیر. هئمفئرلرین كلامیندان دلیل گتیریلیر. بو یازیلانلار، سؤیلننلر ایسه جدیتدن اوزاق، آوام طبقه‌نین حیسسلری ایله اویناماغا یارایان اثرلردیر.

"ائی ایمان گتیرنلر! چوخ زننه-گومانا قاپیلماقدان چكی‌نین. شوبهه‌سیز كی، زننین بعضیسی (هئچ بیر اساسی اولمایان زنن) گوناهدیر. (بیر-بیرینیزین عیبینی، سیررینی) آراییب آختارمایین، بیر-بیرینیزین قئیبتینی قیرمایین! سیزدن بیرینیز اؤلموش قارداشی‌نین اتینی یئمه‌یه راضی اولارمی؟! بو سیزده ایكراه حیسسی اویادار (قئیبت ده بئله‌دیر). اللهدان قورخون. حقیقتن، الله توبه‌لری قبول ائدندیر، رحملیدیر!” (ال-هوجورات 12)

اونو دا دئمك اولار كی هانسی سییاسی خادیم جوربجور آداملارلا گؤروشمه‌میشدیر. مثلا ایرانداكی فئورال اینقیلابی‌نین بانیسی هم دین خادیمی هم ده بؤیوك سیاستچی آیتوللاه خومئینی اوزون ایللر فرانسادا یاشامیش جوربجور اینسانلارلا گؤروشموشدور. بیر گون بیری قالخیب "بیر فرانسیز جاسوسونون اعترافلاری” آدلی بیر كیتاب یازارسا، اونو اینكار ائتمك هر موسلمانلارا واجیب اولور.

"ائی ایمان گتیرنلر! اگر بیر فاسیق سیزه (پیس) بیر خبر گتیرسه، درحال (اونون دوغرولوغونو) یوخلایین، یوخسا بیلمه‌دن بیر قومه پیسلیك ائدر، سونرا دا ائتدیگینیزه پئشمان اولارسینیز!” (ال-هوجورات 6)

8 مارت – بیزیم اونا احتیاجیمیز وارمی؟

اللها و اونون پئیغمبرینه حمد و سلام اولسون.بیزلری یوخدان وار ائدن، یئدیردن، ایچیردن، هر جور نعمتلری قارشیمیزا چیخاردان اودور. بیزلر یالنیز اوندان اومور، یالنیز اونا عبادت ائدیر، یالنیز اونا احتیاج دویوروق. اینسانلاری فرقلی، كیشی و یا قادین، ساغلام و یا خسته یارادان، اینسانلارا هیدایت وئرن و یا اونلارین قلبلرینی باغلایان دا یالنیز و یالنیز اللهدیر.

رببیمیزین یاراتدیغی بوتون بو فرقلیلیكلر و یا عكسلیكلر جمعیتیمیزی فورمالاشدیریر. رببیمیز بیز اینسانلاری ان گؤزل شكیلده یاراتمیشدیر. بونون موقابیلینده بیز اینسالنالرین اؤهده‌سینه دوشن ان اؤنده وازیفه رببیمیزین یولوندا مؤحكم و قطعیتلی دایانماقدیر.

بو گون دونیا اؤزونون بیر چوخ اینكیشاف مرحله‌لرینی قت ائتمیش و مدنیتلرین سیخ صورتده بیر-بیری ایله قاریشدیغی بیر دؤوره قدم قویموشدور.

سؤزسوز كی، بو دا مدنیتلرین بیر-بیریندن كسكین بحرلنمه‌سینه گئنیش ایمكانلار آچمیشدیر. بئله بیر مورككب سوسیال-مدنی شرایطده ایسلام مدنیتی اؤز قودرتینی ساخلامیش، دونیا مدنیتلری‌نین ده ایسلامدان فایدالانماسینا شرایط یاراتمیشدیر.

بوتون بونلارا اساسلاناراق بئله بیر نتیجه‌یه گلمك اولار كی، دونیا ظاهری گؤرونوشونه گؤره مدنیتلرین چیچكلنمه‌سی دؤورونو یاشاییر. لاكین مثلاین بیر قدر گیزلی، داخیلی طرفلرینه نظر یئتیردیكده آیدین شكیلده موعیینلشدیرمك مومكوندور كی، دونیا، او جومله‌دن موسلمان مدنیتینه كسكین و اییرنج الاوالر نظره چارپیر.باشقا سؤزله دئسك دونیانین و موسلمانلارین مدنیت چیچكلری آراسینا سونی چیچكلر، سؤزون اصل معناسیندا تیكانلی كوللار اكیلمكده‌دیر.

بوندان اول والئنتین گونو حاقیندا دانیشدیقدا بو جور تیكانلی مدنیتلره قیسا دا اولسا، توخونموشدوق. بو مقالمیز ده گونوموزون رئاللیقلارینی عكس ائتدیرمك مقصدی داشیماقلا یاناشی، بو رئاللیقدا اؤزونو گؤسترن تیكانلی مدنیت پروبلئمی‌نین آراشدیریلماسی و آیدینلاشدیریلماسی مقصدی داشیییر.بو گون دئمك اولار كی، بوتون دونیا خالقلاری "8 مارت، بئین الخالق قادینلار گونو”نو بایرامینی قئید ائدیر. اؤنجه تقویمنلریمیزده 8 مارت تاریخی‌نین قیرمیزی، یعنی بایرام گونو كیمی قئید اولونماسی‌نین قیسا تاریخینه توخوناق ایستردیك.

بیلدیگیمیز كیمی 8 مارت تاریخی‌نین محض بو جور تنتنه‌لی شكیلده قئید اولونماسی بیلا واسیطه‌ كلارا چئتكی‌نین آدی ایله باغلیدیر. روس، كئچمیش سووئت و كوممونیست قایناقلاریندا وئریلن معلوماتا گؤره 1910-جو ایلده اینقیلابچی قادین كلارا چئتكین بئین الخالق قادینلار كونفرانسیندا 8 مارت تاریخی‌نین قادین پرولئتاریاتی‌نین دوغوم گونو كیمی قئید اولونماسی تكلیفینی ایره‌لی سورموشدور. اونون فیكرینجه 8 مارت بوتون دونیا قادینلاری‌نین اؤز برابرهوقوقلوغو اوغروندا موباریزه گونو اولمالی ایدی.

روسییادا بئین الخالق قادینلار گونو ایلك دفعه‌ 1913-جو ایلده پئتئربورق شهرینده قئید اولونموشدور.1965-جیل ایلدن 8 مارت استراحت گونودور. سووئت اتفاقی داغیلدیقدان سونرا 8 مارت بیر سیرا دؤولتلرین، او جومله‌دن آذربایجانین دؤولت بایراملاری سییاهیسینا داخیل ائدیلمیشدیر.

گؤروندویو كیمی 8 مارت تاریخی كلارا چئتكی‌نین آدی ایله باغلیدیر. معلوم اولدو كی، كلارا چئتكین اینقیلابچیدیر و قادین برابارهوقوقلوغو اوغروندا موباریزه آپارمیشدیر. بس كلارا چئتكینی اینقیلاب ائتمه‌یه وادار ائدن نه ایدی؟ او كیمدیر موباریزه‌سی نَیین اوغروندا ایدی؟

كلارا چئتكین دؤورونون اخلاقسیز، معنویاتجا چیركین، شؤهرتپرست بیر اینسانی اولماقلا یاناشی یاشادیغی جمعیتی ترفیندن قبول اولونمیان بیر اینسان اولموشدور. سؤزسوز كی، اونون اینقیلابی روحلاندیریلماسیندا و موباریزه‌یه قالخماسیندا دؤورونون بیر سیرا سییاسی عامللری ده موهوم رول اوینامیشدیر. محض بو عامل اونون چیركین موباریزه عزمینی داها دا آرتیرمیشدیر.

قایناقلاردا گؤستریلدیگی كیمی كلارا چئتكین بو موباریزه‌سینی تك دئییل، اطرافیندا اولان اؤزو كیمی بیر سیرا پوزغون، اخلاقسیز قادینلارلا بیرلیكده آپارمیشدیر. بیر اخلاقسیز قادی‌نین جمعیتده اؤز سؤزونو آچیق شكیلده قبول ائتدیرمه‌سی بو جمعیتین معنوی دیَرلردن چوخ اوزاق اولدوغونو ثبوت ائدیر. كلارا چئتكی‌نین فیكیرلری و ایدئولوگییاسی قادینلارین الله یولوندان ساپماسینا، جمعیتین داها دا پوزغونلاشماسینا سوروكله‌ین ایدئولوگییایا چئوریلمیشدیر. اصلینده كلارا چئتكین چیخیشلاری، كلارا چئتكین ایدئولوگییاسی سؤزون اصیل معناسیندا قادینلاری حقوقسوزلاشدیران، اونلاری گونوموزده‌كی بیر سیرا قلوبال بشری پروبلئملرله اوزلشمه‌سینه سوروكله‌ین ایدئولوگییادیر.

گلین بیر قدر ایسلامدا قادینا الله ترفیندن وئریلن حقوقلارا نظر یئتیرك. بشر تاریخینده قادی‌نین ایلك دفعه‌ تام و موكممل هوققوقلارا مالیك اولماسی محض اللهین گؤندردیگی قانونلاردان سونرا اولموشدور. دینیمیز قادینلارا ائهتیراملی اولماغی، اونلارلا گؤزل داورانماغی بویورموشدور.بونون اوچون ایسه ایل عرضینده اولان گونلاردن هئچ بیر مخصوصی گون آییرمامیشدیر.اللهین قانونو تكجه بیر گون اوچون دئییل، هر آن اوچون مووجوددور و قوه‌ددیر. بوتون بونلارلا یاناشی پئیغمبر(س.آ.و)این ده بیر سیرا حدیسی-شرعیفلرینده قادینلارا قارشی گؤزل داورانماق و اونون فضیلتلری گؤستریلمیشدیر.

عبدالله ابنو آمر (ر.آ)این روایت ائتدیگی بیر حدیسی-شرعیفده رسولوللاه(س.آ.و) بئله بویورموشدور: "سیزلردن ان خئییرلینیز قادینلارینا قارشی ان یاخشی داورانانینیزدیر.”. دیگر بیر حدیسده ایسه رسولوللاه (س.آ.و) بئله بویورموشدور: " ان خئییرلینیز قادینلارینا و قیزلارینا قارشی خئییرلی اولانینیزدیر.”

بورادان گؤروندویو كیمی دینیمیز بیزلره ایلین تكجه بیر گونونده دئییل، دایم قادینلارا و قیزلارا قارشی گؤزل و نزاكتلی داورانماغی بیز موسلمانلار اوچون ان آلی مسئله‌لردن بویورموشدور.

عمومیتله ایسلام گؤزللیك و سئوگی دینی اولماقلا اینسانلاری دایم بیر-بیرینه قارشی شفقتلی اولماغی، بیر-بیرینی سئومیی، بیر-بیریله ده گؤزل و سئوگیله داورانماغی توصیه‌ ائدیر. بوتون بونلار ایسه كلارا چئتكیندن چوخ-چوخ اول، هله ویی عصرده اللهین كیتابیندا بوتون اؤزللیكلری ایله اؤز عكسینی تاپمیشدیر.

جمعیتیمیزده بو گون ده بو جور بایراملارین مووجود اولماسی ایسلام و موسلمان مدنیتینه یاد اولماقلا یاناشی، موسلمانلار طرفیندن اونون بو جور تمتراقلا قئید اولونماسی سؤزوز كی، قوران و سوننه‌یه ضدیر و بو جور بیدتلره قارشی موباریزه آپارماق هر بیر موسلمانین بورجودور.

الله بیز موسلمانلاری قادینلارا قارشی داها ظریف داورانماقدا، اونلارلا عدالتلی اولماقدا یاردیمچی اولسون اینشاللاه. الله بیزیم آنا و باجیلاریمیزی دؤوروموزون كلارا چئتكینلری و اونلارا اوخشایانلارین فیتنه‌سیندن قوروسون، اونلارا هیدایت و نور نصیب ائله‌سین.

ایسلام دینینه گؤره بیزیم 8 مارتی قئید ائتمه‌ییمیز دوغرودورمو؟

سوال: اسسلمون آلئیكوم. ایسلام دینینه گؤره بیزیم 8 مارتی قئید ائتمه‌ییمیز دوغرودورمو؟

جاواب: اللها حمد اولسون.بایراملار همیشه بیر خالقین، بیر جمعیتین دونیا گؤروشونو عكس ائتدیرمكده‌دیر. یعنی بایراما ساده‌جه ایلین موعیین گونونده اینسانلارین بیر یئره توپلاناراق ایلنمه‌سی دئمك دئییل. بایرام توپلومون حیاتا باخیشینی، اینسانا باخیشینی تظاهر ائتدیرن چوخ اهمیتلی بیر واقیه‌دیر.

عینی زاماندا بایراملار جمعیتلرین عقیده‌سینی ده عكس ائتدیرمكده‌دیر. بو گون جمعیتیمیزده بیر چوخ بایراملار دقت ائدیرسینیزسه یاد جمعیتلرین اخلاقینی، حیات طرزینی ده اؤزو ایله برابر گتیریر (مثلا میلاد بایرامی، و س).

موسلمانلار بضا بایراملارلا خصوصی گونلری بیر-بیری ایله قاریشدیریرلار. اینسانلار طرفیندن قئید ائدیلن بعضی گونلر واردیر كی، اونلار بایرام دئییل (مثلا، مؤولود گونو، موستقیللیك گونو و س.). بو گونلری بایرام اولاراق اله آلماق دوزگون دئییلدیر. رسول (س) موسلمانین بایرامی‌نین ایكی اولدوغونو دئییر. بیلدیگیمیز كیمی بونلار قوربانلیق و رامازان بایرامیدیر. بو گونلری ده قئید ائتدیگیمیز واخت دقتلی اولمالیییق. دینی-معنوی دیَرلریمیزه ضد اولان گونلرین قئید ائدیلمه‌سی یول وئریلمزدیر (مثلا، 14 فئورال سئوگیلیلر گونو).

8 مارتا گلینجه اونو دئیه بیلریك كی، بو گون كوممونیست دؤوروندن بیزه یادیگار قالمیشدیر. ذاتاً بو گونون قئید ائدیلمه‌سی‌نین اساسینی قویان كلارا سئتكین ده بیر آلمان كوممونیستی ایدی. دونیادا دا بو گونو قئید ائدنلر اساساً كئچمیش كوممونیست اؤلكلریدیر. بو گونون منطیقینه گؤره همین گون قادینلار خاتیرلانمالی، اونلارا هدیه‌ وئریلمه‌لی و خصوصی حؤرمت گؤستریلمه‌لیدیر. قریبه‌دیر، قادینلارین هر جور آلچالدیلدیغی، بیر رئكلام واسطه‌سینه چئوریلدیگی گونوموزده اینسانلار بیر گون قادینلاری خاتیرلاماقلا وظیفه‌لرینی بیتمیش حساب ائدیرلر.

مارت آیینین 8 – ده قادینلار یادا سالینیر، ایلین سونراكی گونلرینده ایسه اونلار بار و دیسكوتئكالارا چیخاریلیر، موختلیف اؤلكلره جینسی ایستیسمار اوچون گؤندریلیر. قادین بدنی بیر شامپونون، بیر اترین، رئكلام ائدیلمه‌سی اوچون ائكرانلارا، قزئت و ژورنال صحیفه‌لرینه چیخاریلیر. و بونو ائدنلر اوتانمادان 8 مارت گونو قادینلاری تبریك ائدیر.

ایلین بوتون گونلرینده اونلاری ایستیسمار ائدن جمعیت بیر گون اونلاری خاتیرلاییر. اصلینده بو گون قادینلارا تحقیردیر. هئچ شوبهه‌سیز كی، ایسلام منشأ‌یی یاد و ضررلی عقیده‌لردن دوغان بو كیمی بایراملارین قئید ائدیلمه‌سی‌نین علئیهینه‌دیر. ایسلام قادی‌نین بیر گون دیَرلندیریلمه‌سینی ایستمیر، ایسلام قادینلارا ایلین بوتون گونلرینده اونلارین لاییق اولدوغو دیَری، حؤرمتی گؤسترمیی امر ائدیر. الله قورانی كریمده "اونلار (قادینلار) سیزین، سیز ده اونلارین لیباسیسینیز.” (بقره 187) دئیه بویورماقدادیر. یعنی قادین و كیشی بو قدر بیر – بیرینی بئله‌جه تاماملایان مخلوقلاردیرلار. عینی زاماندا قوران "(بو گؤزله‌مه مدتی ایچریسینده) ارلری باریشماق ایسترلرسه، اونلاری گئری آلماغا (هر كسدن) داها چوخ حاقلیدیرلار. (كیشیلرین قادینلار) اوزرینده شریعته گؤره حقوقلاری اولدوغو كیمی، (قادینلارین دا) اونلار (كیشیلر) اوزرینده حقوقلاری واردیر. (بقره 228) - دئیه بویورور.

بو حاقلار ایلین موعیین گونونده دئییل بوتون گونلرینده یئرینه یئتیریلمه‌لیدیر.

اللاه بیزی حاق یولوندان آییرماسین.