محمّد ابن عبدولوههاب
اون سككیز عصرین عالیملریندن اولان نجد شیخی محمّد ابن عبدولوههاب 1703-جو ایلده عربیستانین بوگونكو پایتاختی رییاد شهری‌نین هورئیمیله قصبه سی‌نین اویئینه كندینده آنادان اولوب.ایلك تحصیلینی آتاسیندان آلان محمّد 10 یاشیندا حافیظلیگی باشا چاتدیریب. محمّدین آتاسی عبدولوههاب ابن سولئیمان تانینمیش عالیم اولماقلا یاناشی، عینی زاماندا اویئینه حاكمی ایدی. منبع‌لرده عبدولوههاب ابن سولئیمانین فیقهه و تفسیره دایر اثرلرینه راست گلینیر. محمّد مشهور بدوی عرب قبیله‌لریندن اولان تمیم قبیله‌سینه منسوبدور.
اوغلو محمّده كلاسسیك ایسلام علملرینی اؤیره‌دن عبدولوههاب گنج محمّدی 13 یاشیندا ایكن ائولندیریر. ائولندیكدن سونرا حج عبادتینی یئرینه یئتیرمك اوچون مككه‌یه یوللانان محمّد ایكی آی مدینه‌ده قالدیقدان سونرا اویئینه‌یه قاییدیر.
مدینه‌ده قالدیغی مدت عرضینده ابن تئیمیه‌نین دینی گؤروشلری ایله تانیش اولان عبدولوههاب اونون اثرلرینی چوخالداراق اطرافینداكیلارا اوخوتماغا باشلاییر. اونون بو یؤنده‌كی فعالیتینه اعتراض ائدن قارداشی سولئیمان ابن عبدولوههاب، عمیسی و دیگر هنبه‌لی عالیملری بو حركتلرین هنبه‌لی مذهبینه و شریعتینه اویغون اولمادیقلارینی بیلدیریرلر. بو سببدن بیر مدت حیاتی تهلوكه آلتیندا اولان محمّد اویئینه‌دن آیریلاراق بسره‌یه یوللانیر. بیر مدت بسره‌ده قالان عبدولوههاب داها سونرا باغدادا، قوما، همدانا و اصفهانا صفر ائدیر. سونرالار سورییانی و مصری ده زیارت ائدن محمّد یئنه آتا یوردو هورئیمیله‌یه قاییدیر.
بورادا محمّد ان مشهور اثری اولان "كیتاب ات-تؤوهید”ی یازیر. او، بو اثرینده هیجانلی بیر اوسلوبلا خالقی ایسلاما دعوت ائدیردی. 1726-جی ایلده دریه ایالتینه گئدن محمّد اورادا سود قبیله‌سی‌نین ریسی اولان محمّد ابن سود ایله تانیش اولور. تانیشلیق زامانی محمّد ابن عبدولوههابین فیكیرلرینی منیمسه‌ین محمّد ابن سود سونرالار بوتون عربیستان یاریماداسینا یاییلاجاق بو فیكیر جریانی‌نین اینكیشافیندا موهوم رول اویناییر. بورادا تؤوهیدین اساسلارینی اؤیرنمك و تدریس ائتمكله مشغول اولان محمّدین ائوی چوخ كئچمه‌دن شریعت مكتبینه چئوریلیر.
محمّدین معلملری‌نین اكثریتی مالیكی مذهبینه منسوب عالیملر ایدی. بونونلا یاناشی، اونون معلملری آراسیندا مشهور شافیی و هنفی عالیملری ده واردی. معلملریندن شیخ الی داغیستانی، شیخ ایسماییل اجلونی، بسره قاضیسی شیخ شهابددین موسولی، تورك اصیللی حسن ایسلامبولی‌نین آدلارینی قئید ائتمك مومكوندور.
محمّد دؤورونون بیر چوخ گؤركملی عالیملریندن درس آلسا دا اونا ان چوخ تأثیر ائدن معلمی محمّد هییات اس-سیندی اولموشدور. بو عالیمین فیكیرلری ابن عبدولوههابا یول گؤسترمیش و گله‌جكده یاراداجاغی مكتبینی اونون دوشونجه‌لری اساسیندا تشكیل ائده‌جكدی. آنجاق ابن عبدولوههاب اوزرینده ان درین ایز بوراخان عالیم ایسه هئچ شوبهه‌سیز مشهور هررانلی عالیم ابن تئیمیه و اونون تلبه‌سی ابن قیییمدیر.
محمّد ابن عبدولوههاب 1787 – جی ایلده دریه قصبه‌سینده وفات ائتمیشدیر.
محمّد ابن عبدولوههابین گؤروشلری: ابن عبدولوههاب مكتوبلاریندان بیرینده یازیر: "خبرین اولسون كی، الهمدولیلله، من حاقا اویانام و بیدتچی دئییلم. اینانجیم و یولوم اللهین منی یؤنلتدیگی و موسلمانلارین اؤندرلری‌نین اوزرینده اولدوغو اهلی-سوننه ول-جمعاا مذهبیدیر”.
آ) تؤوهید: تقلیده قارشی چیخان عبدولوههابین دین آنلاییشی‌نین اونورغا سوتونو تؤوهید مسئله‌سیدیر. او، "كشف اش–شوبهات” آدلی اثرینده تؤوهیدی بئله ایضاح ائدیر: "تؤوهید نامازدان، اوروجدان، زكاتدان آیریلماسی مومكون اولمایان بیر فرضدیر. دیگر فرضلری اینكار ائدن كافیر اولدوغو كیمی، تؤوهیدی ده اینكار ائدن كافیر اولار. تؤوهید آنجاق قلبله، دیلله و عملله اولدوغو تقدیرده كامیل اولا بیلر. دولاییسی ایله عملسیز تؤوهید حقیقی ایمان دئییلدیر. ابن عبدولوههابا گؤره، تؤوهید 3 قیسمدیر:
1) اللهی آد و صیفتلرینده تك قبول ائتمك، یعنی اللهین صیفتلرینی طویل ائتمك كوفردور. اللهین عرشه ایستیوا ائتمه‌سینی (یوكسلمه‌سی) اولدوغو كیمی قبول ائتمك لازیمدیر. بونونلا یاناشی، حدیسلرده بیلدیریلن "اللهین الی، گلیشی و تبسسومو” كیمی ایفاده‌لری شرحسیز قبول ائتمك زروریدیر. بونون عكسی كوفردور.
2) اللهین ربب اولاراق تكلیگی (روبوبیت تؤوهیدی).
3) اللهین هر شئیین آغاسی اولاراق تكلیگی (اولوهیت تووحیدی).
بو جور تؤوهید ایسه آنجاق عملله مومكون اولاجاقدیر. قورآن و پئیغمبرین (س) سوننتیندن باشقا هئچ بیر عمل و قاداغا قبول ائدیلمه‌مه‌لیدیر. اؤولییانی واسطه‌چی توتماق تؤوهیدین پوزولماسینا و شیركه گتیریب چیخاریر. بونونلا یاناشی، اللهدان باشقاسی‌نین آدینا قوربان كسمك ده اینسانی كوفره آپاران عمللردندیر.
ب) شفاعت: شفاعت حاقی یالنیز اللها مخصوصدور. الله بو حاقی ایسته‌دیگی شخصه وئره بیلر. بونا گؤره پئیغمبرلر ده داخیل اولماقلا هئچ كسدن شفاعت ایستنمز، یالنیز اللهدان ایسته‌نیلر. الله ایسه ایجازه وئردیگی بیر كسین واسطه‌سی ایله شفاعت ائدر.
ج) بیدت: محمّد ابن عبدولوههابین اوزرینده خصوصیله دوردوغو مسئله‌لردن بیر ده بیدت مؤوضوسودور. بونا گؤره ده او، بیر چوخ ایسلام عالیمی طرفیندن بو مسئله‌ده ایفراتا واردیغی اوچون تنقید ائدیلمیشدیر. ابن عبدولوههابین فیكرینجه، قورآن و سوننتده اولمایان هر شئی بیدت، هر بیدتچی ایسه ملوندور. بیدتلرین چوخو اینسانی شیركه آپاریر. بونلارین ان باشدا گلنی توربه‌لری زیارت ائتمكدیر. مزارلاردا عبادت ائتمك ده شیركدیر. حضرت محمّدین (س) قبرینی اونا عبادت ائتمك، كؤمك ایسته‌مك مقصدی ایله زیارت ائتمك ده شیركدیر. بو سببدن توربه‌لری زیارته ایجازه وئریلمه‌مه‌لی و توربه‌لر داغیدیلمالیدیر. اؤلولره نیاز و توسسول ائتمك، فالا، اولدوزلارا و بورجلره اینانماق اینسانی كوفره آپاریر. بیر سیرا شخصلر خصوصی اشیالاری – پئیغمبرین (س) ساققالینی، خیرقه‌سینی عبادت مقصدیله زیارت ائدرلرسه، بو دا كوفردور. مؤولید اوخوماق شیركه گؤتورن اونسوردور. مسجیدلرین بزه‌دیلمه‌سی، میناره اؤجالتماق دا بیدتدیر.
د) توسسول: توسسول بیر شئی ایله واسطه‌چی توتماق معناسینا گلیر. وصیله ایسه اؤزو ایله باشقاسینا یاخینلاشیلان شئی دئمكدیر. بوتون بونلارا اینانماق الله ایله قولون آراسینا بعضی واسطه‌لر سوخماقدیر كی، بو دا اللهین آیه‌لرینه ضدیر. دعا یالنیز اللها ائدیلیر و قول هر شئیی یالنیز اللهدان ایسته‌مه‌لیدیر.
ائ) تسوووف: ابن عبدولوههاب تسوووفو ایسلامدا یئری اولمایان بیر بیدت حساب ائتمیشدیر. ایسلامدا ذكر اللهی اونوتماماق و تفككور ائتمك اولدوغو اوچون بونون بیر آیین شكلینده یئرینه یئتیریلمه‌سی دینه ضدیر. تریقت ایسه باشقالارینی ایستیسمار اوچون ایستیفاده ائدیلن بیر واسطه و مورشیدین اؤزونو ولی كیمی قبول ائتدیرمه‌سی ایله نتیجلنن بیر یولدور. پئیغمبر (س) دینه موكممل شكیلده آیدینلیق گتیردیگی اوچون اؤز وظیفه‌سینی تام شكیلده یئرینه یئتیریب. بو سببدن اللهین بعضی قوللاریندا سیررلر آختارماق و بونلاری دین قبول ائتمك یانلیشدیر. بونا گؤره، هز ابو بكیره (ر) گیزلی بیر ذكر اصولو و یا حضرت علی یه (ر) بعضی سیرلرین وئریلدیگینه اینانماق دینه آتیلان ان بؤیوك ایفتیرادیر. چونكی بو، پئیغمبرین (س) بوتون اینسانلارا عینی دینی تبلیغ ائتدیگی آنلاییشی ایله ضدیت تشكیل ائدیر. تسوووف و تریقت آدی آلتیندا اینسانلاری آزدیرانلارین حیله‌لری اینسانلارین بیر شیخه باغلانمادان حقیقتی تاپا بیلمه‌یه‌جكلری ادعاسیدیر و بورادا اساس مقصد ایسلامی پارچالاماقدیر. ایفرات صوفیلرین تؤوهیده ضد اولان سؤزلری باره‌ده ابن عبدولوههاب دئییر: "بو جور سؤزلره قارشی منیم جاوابیم بودور: اللهیم سنی بئله بیر ایفتیرادان تنزیه ائدیرم”.
اثرلری:
"كیتاب ات-تؤوهید”
"كشف اش-شوبهات”
"كیتاب ات-تفسیر ال-قورآن
4. " كیتاب ال-كبایر ول-مسایل” و سایر.
