"اللهی اۇنوتدوقلاری اۆچون اللهین دا اوْنلاری اؤزلرینه اۇنوتدوردوغو كیمسه‌لره بنزه‌مه‌یین! اوْنلار فاسیقلردیر!" ("هشر" سۇره‌سی، 19).

بیر اینسانین اللهی خاتیرلاماق مسئله‌سینده ضعیفلیك گؤسترمه‌سی اوْنا اوْلان یاخینلیغینی آزالدیر. دین اخلاقینا اۇیغون یاشامایان اینسانلار اللهی هئچ واخت خاتیرلامادیقلاری، حتی گۆنلرله عاغیللارینا گتیرمه‌دیكلری اۆچون حالال-حرامی گؤزله‌مه‌دن هر جۆر گۆناه ایش تۇتماغی و اللهین امرلرینه عمل ائتمه‌میی اؤزلری‌نین حیات طرزینه چئویریبلر.

مؤمینلر ایسه ایستر سؤزلری ایله، ایسترسه ده عاغیللاریندان كئچیردیكلری دۆشونجه‌لری ایله بۆتون حیاتلاری بوْیونجا اللهی خاتیرلاییب ذكر ائتمه‌لیدیرلر. اینسانین بضا اۇنوداراق اللهی آغلیندان چێ-خارماسی حتی ایمان گتیرن بیر اینسانین دا بیله‌ركدن، یاخود بیلمه‌یه‌ركدن مۆختلیف خطا و گۆناهلار ایشله‌مه‌سینه سبب اوْلا بیلر. چۆنكی اللهی اؤتن مدت عرضینده اینسانین حادثه‌لری اوْلدوغو كیمی قبول ائدیب قییمتلندیرمه‌سینده،

یاخشینی پیسدن آییرماسیندا، اوْنون حركت، داورانیش و دانیشیقلاریندا قۇرانین حؤكملرینه ریایت ائدن بیر دۆشونجه‌نی رهبر تۇتماسیندا جدی قۆسور-لار میدانا گله بیلر.

قۇراندان كنار هر بیر داورانیش پوْزونتولاری‌نین سببی اللهی خاتیرلاماق مسئله‌سینده یوْل وئریلن ضعیفلیكدیر. اللهین حؤكملری قارشیسیندا هسساسلیغینی ایتیرن اینسان بضا ائله سهولر ائدیر كی، سوْنرادان وضعیت دۆزلنده همین سهولری نئجه ائتدیگینی هئچ اؤزو ده آنلامیر. بئله قئیری-آدی سهولر اللهی اۇنوتماماغین اهمیتینی گؤسترن خبردارلیق و ایشاره‌لردیر. اۇنوتقانلیغین مدتی و درجه‌سی آرتدیقجا، یوْل وئریلن سهولرین سایی و احاطه‌ دایره‌سی ده آرتیر. اللهی خاتیرلاماق مسئله‌سینده گؤستریلن قفلت و ضعیفلیگین بؤیوكلویو و دایمیلیگی اینسانین ایمانی اۆچون بؤیوك بیر تهلوكه‌دیر.

حالبوكی اللهی هر آن خاتیرلاماق، اوْنون آیه‌لرینی دۆشونه‌رك درك ائتمك اینسانین آغلی‌نین و شعورونون دایم آچیق اوْلماسینی تعمین ائدیر. بئله اوْلدوغو زامان اینسان قۇرانین امر و قاداغا-لارینا دقیقلیكله عمل ائدیب، اوْنلارا تابع اوْلور. اللهی دایم خاتیرلایان بیر اینسان اؤز عاجیزلیگینی داها یاخشی درك ائدیر، هئچ بیر مؤوزودا یالنیز اؤزونه عاید بیر قۇوه‌ و ایراده‌یه مالیك اوْلمادیغینی داها یاخشی آنلاییر. بۇنون دا نتیجه‌سی اوْلاراق، دایم اللها دۇعا ائدیر و ایسته‌دیگینی یالنیز اوْندان دیله-ییر. ایسته‌دیكلرینی یالنیز اللهدان ایسته‌ییر، هر بیر ایشده اللهی اساس ساییر، اؤزونو تامامیله اللها تسلیم ائدیر. ایسته‌نیلن شرطلر آلتیندا اؤزونو مۆستقیل و سربست ساییب لوْوغالانمیر. بئله‌لیكله ده اینانان اینسانلارین بۆتون حركتلری، داورانیشلاری، دانیشیقلاری اللهین حمایه‌سی و نظارتی آلتین-دا اوْلور. بئله‌لیكله، الله اوْنا هر آن نئجه، نه شكیلده داورانماغین واجیبلیگینی، ان دوْغرو هركه-تی، ان گؤزل سؤزو ایلهام ائدیر. اوْنا "سیزه گئتمه‌یینیز اۆچون نۇر بخش ائدیر" ("حدید" سۇره‌سی، 28)، گؤزل اخلاقا قوْووشماسینی تعمین ائدیر.

بۇنون عكسینه اوْلاراق، اینسان اللهی خاتیرلاماقدان اۇزاقلاشدیقجا، تك-تنها و كؤمكسیز قالیر، دوْغرو دۆشونمك، دوْغرو قرار قبول ائتمك قابیلیتینی ایتیریر. گؤردویو ایشلر اۇغورسوز اوْلور و ترس گتیریر. چۆنكی هئچ بیر كس اللهین یاردیمی و دستیی اوْلمادان هر هانسی بیر مثلاین اؤهده‌سیندن گله بیلمز. هر هانسی بیر پروْبلئمی اللهدان آسیلی اوْلمادان، اؤز قۇوه‌سی و ایراده‌سی ایله حل ائده، قۇراندا مدح ائدیلن تقوا صاحبی (اللهدان قوْرخان) بیر مؤمین اوْلا بیلمز. چۆنكی اوْ، اللهی اۇنوتماقلا ان بؤیوك سهوی ائتمیش و قافیللردن اوْلموشدور.

اللهی خاتیرلاماق بیر مؤمین اۆچون چوْخ اهمیتلی عبادتدیر. ایمان گتیرن هر بیر اینسان گۆنده‌لیك حیاتی‌نین قارماقاریشیقلیغی ایچینده اللهی بیر آنلیغا دا اوْلسا، اؤز دۆشونجه‌سیندن چێخار-ماز، اللهلا اوْلان معنوی علاقه‌سینی بیر آن بئله ایتیرمز. عكس حالدا یۇخاریدا قئید ائتدیگیمیز چه-تینلیكلرله قارشیلاشاجاغینی بیلیر.

قۇراندا بۇ مؤوزویا اللهین هز.مۇسایا خاتیرلاتماسیندا دا دقت یئتیریلیر:

"سن و قارداشین معجزه‌لریمله گئدین و منی ذكر ائتمكده ضعیفلیك گؤسترمه‌یین" ("تاها" سۇره‌سی، 42).

الله فیروْنو حاق دینه دعوت ائتمك اۆچون هز.مۇسا و قارداشی هز.هارونا اوْنو ذكر ائت-مكده ضعیفلیك گؤسترمه‌مه‌لرینی خاتیرلاتمیشدیر. چۆنكی یۇخاریدا دا بیلدیریلدیگی كیمی، فیروْنون قارشیسیندا اوْنلارا قۇوه‌ وئره‌جك اصل قۇوه‌ اللهدیر.

بۇنونلا یاناشی اللهی آز خاتیرلاماق مۆنافیقلرین بیر خۆصوصیتیدیر. بۇ حال قۇراندا بئله گؤستریلیر:

"مۆنافیقلر اللهی آلداتماغا چالیشیرلار. حالبوكی اصلینده الله اوْنلاری آلدادیر. اوْنلار نامازا دۇردوقلاری زامان تنبللیكله قالخار، اؤزلرینی خالقا گؤسترر و اللهی اوْلدوقجا آز یاد ائدرلر" ("نیسا" سۇره‌سی، 142).

اللهی دایم خاتیرلاماغین اۆستونلویو بعضی آیه‌لرده بئله بیلدیریلیر:

"...اللهی ذكر ائتمك، شۆبهه‌سیز كی، ان بؤیوك عبادتدیر. الله نه ائتدیكلرینیزی بیلیر!" ("عنكبوت" سۇره‌سی، 45).

"بئله اوْلدوقدا سیز منی خاتیرلایین كی، من ده سیزی یادا سالیم! منه شۆكور ائدین، منی دانمایین!" ("بقره" سۇره‌سی، 152).

سیزی یارادان، بۇ دۆنیادا مسكونلاشدیران، شعور و بدن صاحبی ائدن اللها لازیم اوْلدوغو قدر یاخینسینیزمی؟ اوْنا آخیرینجی دفعه‌ نه واخت دۇعا ائتمیسینیز؟ اللها تكجه بعضی چتینلیك و بلالارلا اۆزلشنده یالواریرسینیز، یوْخسا همیشه اوْنو خاتیرلاییب، یاد ائدیرسینیز؟ دۇعا ائدنده اوْنون سیزه چوْخ یاخین اوْلدوغونو، سیزین پێچیلتی ایله تلفّوظ ائتدیگینیز و یا اۆرگینیزدن كئچیرتدیگینیز هر سؤزو ائشیتدیگینی درك ائدیرسینیزمی؟ اللهین بۆتون اینسانلارین و هر شئیین رببی، حیاتداكی ان بؤیوك دوْستونوز و حمایه‌دارینیز اوْلدوغونو دۆشونورسونوزمو؟ هر شئیی خۆصوصیله رببیمیزدن ایسته‌مه‌یینیز لازیم گلدیگینی فیكیرلشیرسینیزمی؟

قۇراندا دۇعانین اهمیتی حاقدا: «...اگر دۇعانیز اوْلماسا، رببیمین یانیندا نه قدیر-قییمتینیز اوْلار؟» («فۇرقان» سۇره‌سی، 77) آیه‌سی ایله خبر وئریلیر.

اللها دۇعا ائده‌رك، اوْنا یاخینلاشماقدا هئچ بیر محدودیت یوْخدور. دئمك كی، هامی بۇ یوْلو منیمسه‌مكله و تكرار ائتمكله ابدی حیاتینا خئییر تعمین ائدر.

دۇعا اللهلا اینسانلار آراسینداكی علاقه‌ یوْلودور. اللهلا علاقه‌ یاراتماق احتیاجی ایسه اینسانین طبیعتینده، یعنی یارادیلیشیندا مؤوجوددور. اینانانلار اۆچون دۇعا ائتمك حیاتلاری‌نین آیریلماز و چوْخ طبیعی بیر حیصه‌سی اوْلدوغو حالدا، اكثریت اۆچون آنجاق بؤیوك چتینلیكلره مروز قالاركن، حیاتینا اوْلان تهلوكه‌لرله اۆزلشركن خاتیرلانان بیر عبادتدیر. البته‌ كی، بۇ سوْنونجو ایفاده ائتدیگیمیز دۇعا طرزینی الله مقبول حساب ائتمه‌یه بیلر. اساس خئییرلی اوْلان هم راحتلیقدا، هم ده چتینلیكده اللهدان كؤمك ایسته‌مكدیر. بۇنا گؤره ده صمیمی اوْلاراق اللها دۇعا ائده بیلمه‌یین یوْللاری قۇراندا اطرافلی بیلدیریلمیشدیر.

قۇرانین اكثر آیه‌لرینده بیرباشا و یا دوْلایلی یوْللارلا دۇعا مسئله‌سی قئید ائدیلیر. تكجه بۇنون اؤزو ده دۇعا مؤوزوسونا نه قدر اهمیت وئریلمه‌لی اوْلدوغونو گؤستریر. دیگر طرفدن دۇعا ایله علاقه‌لی آیه‌لر اوْخوناندا دا بۇنون نه درجه‌ده واجیب بیر عبادت اوْلدوغو داها یاخشی آیدین اوْلور.

«چاغیرماق، ایسته‌مك، كؤمك طلب ائتمك» معنالارینا گلن دۇعا سؤزو قۇرانا گؤره «اینسانین بۆتون منلیگی ایله اللها اۆز تۇتماسی» و یا «گۆجو محدود و سوْنلو اوْلان اینسانین محدودیتسیز و سوْنسوز قۆدرت قارشیسیندا عاجیزلیگینی قبول ائده‌رك كؤمك ایسته‌مه‌سی» كیمی بیلدیریلیر.

اللها اینامی اوْلان هر بیر اینسانین مۆختلیف فوْرمالاردا دۇعا ائتدیگی معلوم اوْلان بیر مسئله‌دیر. آنجاق اكثر اینسانلار دۇعانی تكجه چتینلییه دۆشنده و سێخینتیلی واختلاریندا، اللریندن گلن بۆتون احتیماللار یوْخلاناندان سوْنرا اللهی خاتیرلاماق شكلینده باشا دۆشورلر. بۇ جۆر آداملار یاشادیقلاری سێخینتییا سوْن قوْیولدوقدان سوْنرا یئنی بیر چتینلیكله اۆزلشنه قدر اللهی یاددان چێخاریر و اوْندان بیر شئی طلب ائتمیی عاغیللاری‌نین اۇجوندان بئله كئچیرمیرلر.

بعضی اینسانلاردا دا چوْخ سهو دۇعا آنلاییشی وار. بۇ اینسانلار اۆچون دۇعا اۇشاق یاشلاریندان اعتباراً عائله‌نین یاشلی فردلری طرفیندن اؤیره‌دیلن، بعضی آنلاشیلماز سؤزلردن عبارتدیر. اینسانلارین بۇ جۆر دۇعالاریندا اللهین مؤوجودلوغو، بیرلیگی، بؤیوكلویو، قۆدرتی، اینسانلاری همیشه گؤروب-ائشیتدیگی، دۇعالارا جاواب وئره‌جیی ائله ده نظره آلینمیر. آنجاق اولجه‌دن ازبرلنن دۇعا قلیبلری تكرار ائدیلیر. حالبوكی كیتابیمیزین دا مؤوزوسو اوْلان اللهین قۇران واسطه‌سیله بنده‌لرینه ائشیتدیردیگی دۇعا چوْخ فرقلیدیر.

قۇرانا گؤره دۇعا ائتمك اللها چاتماغین ان آسان یوْلودور. ایندی بیر آنلیغا اللهین صیفتلرینی فیكیرلشك. اوْ اینسانا شاه داماریندان داها یاخین اوْلان، هر شئیی بیلن، ائشیدندیر... اینسانین اۆرگیندن كئچیرتدیگی بیرجه فیكیر ده اللهدان گیزلی قالماز. ائله ایسه صمیمی اوْلاراق اللهدان نه ایسه ایسته‌مك اۆچون اینسانین تكجه فیكیرلشمه‌سی ده كیفایت ائدیر. بۇدور، اللها چاتماق بۇ قدر آساندیر.

اینسان قۇللوق شعوروندا اوْلدوغو مدت عرضینده الله درگاهیندا دیَر قازانا بیلر. بۇنا گؤره ده اینسان اللها اۆز تۇتمالی، سهولرینی اللها اعتراف ائتمه‌لی و تكجه اللهدان كؤمك ایسته‌مه‌لیدیر. بۇنلاردان باشقا بیر داورانیش طرزی اللها قارشی تكببورلنمكدیر كی، قۇراندا بۇنون جزاسی‌نین دا سوْنسوز جهنم اوْلدوغو خبر وئریلیر.

حاضیركی جمعیتلرده دقتی جلب ائدن بیر مقام اؤزونو بۆروزه وئریر. بۇ، بعضی باشقا عبادتلر كیمی، دۇعانین دا ترك ائدیلمیش بیر عنعنه‌ اوْلاراق نظردن كئچیریلمه‌سیدیر. اصلینده، بۇ فیكرین فوْرمالاشماسی‌نین آرخاسیندا «اللهدان مۆستقیل، اؤز-اؤزونه ایشله‌ین بیر دۆنیا» اوْلا بیله‌جیی تلقینی دایانیر. اینسانلارین اكثریتی ایستر-ایسته‌مز یاشاییشلاری‌نین باشلانغیجیندان سوْنونا كیمی بۆتون حادثه‌لرین اؤزلری‌نین و اطرافلارینداكی اینسانلارین نظارتینده جریان ائدن حادثه‌لر اوْلدوغونو دۆشونورلر. بۇنا گؤره ده اؤلومله اۆزلشمه‌میش و یا چوْخ بؤیوك فاجعه‌ ایله قارشیلاشمامیش، اللها دۇعا ائتمك احتیاجی حیسس ائتمیرلر. حالبوكی بۇ چوْخ بؤیوك آلدانیشدیر. بۇ یانلیشلیقدا ائله بیر سویه‌یه چاتانلار اوْلور كی، بۇنلار دۇعانی سانكی كئچمیش دؤورلردن گۆنوموزه قدر گلیب چاتمیش بیر سئهربازلیق تاكتیكاسی اوْلدوغونا اینانیرلار. حالبوكی دۇعا حیاتین هر ساحه‌سینه مخصوص اوْلان بیر عبادتدیر.

بۆتون اینسانلار دۇعایا مؤهتاجدیر. كاسیب و چتین شرایطده یاشایان بیر آدامین ایمكانلی بیر شخصه نیسبتن دۇعایا داها چوْخ احتیاجی اوْلدوغونو فیكیرلشمك، دۇعا مؤوزوسونو كؤكوندن سهو باشا دۆشمكدیر. مادی وضعیتی یاخشی اوْلان، حیاتدا بۆتون ایسته‌دیكلرینی الده ائتدیگینی فیكیرلشن بیر اینسانین دۇعایا احتیاجی اوْلمادیغینی حساب ائتمك دۆزگون دئییل. چۆنكی بئله وضعیتده دۇعا ائتمه‌یین یئگانه سببی‌نین دۆنیوی آرزولارین حیاتا كئچمه‌سی اوْلدوغو آنلاشیلا بیلر. حالبوكی مؤمینلر هم دۆنیا حیاتلاری، هم ده آخیرتلری اۆچون دۇعا ائدیرلر. دۇعا اؤزو ایله بیرلیكده توككولو ده گتیریر. دۇعا ائدن اینسان قارشیسینا چێخا بیله‌جك چتین و یا آسان هر جۆر وضعیتی، بۆتون حادثه‌لری كایناتین یارادانی و حاكمی اوْلان اللهین تقدیرینه هواله ائدیر. بیر پروْبلئمی حل ائتمه‌یین، یاخود قارشیسینی آلماغین بۆتون یوْللاری‌نین كایناتداكی قۆدرت صاحبی اوْلان اللها اساسلاندیغینی بیلمك، بۆتون ایشلری (تدبیرینی آلاندان سوْنرا) اوْنا هواله ائتمك و آنجاق اوْنا دۇعا ائتمك مؤمین اۆچون بیر سئوینج و آرخایینلیق منبعییدیر.

دیگر رۆكتلرده: اوْنو دقتله دینله‌دیگیمیزی، خیدمتینده سؤزسوز حاضیر، امره مۆنتزیر اوْلماغیمیزی، اصلینده مۆبالیغه‌سیز اوْنا اؤزوموزو تسلیم ائده‌رك اؤنونده قۇل رۆتبه‌سینده ساندیغیمیزی نۆماییش ائتدیریریك.

چوْخلاری بۇ یازیلانلاری اوْخویوب، بۇرادا بیزه معلوم اوْلمایان، یئنی و تعجبلو نه وار كی؟ – دئیه‌رك، چیگین چكه‌جكلر. آنجاق

تعجبلوسو بۇدور كی، عالملری یارادانا ناماز دیلییله بۆتون یۇخاریداكیلاری ایظهار ائتدیكدن سوْنرا اوْنون تام (آبسوْلوت) كامیللیگی و مۆدریكلیگینی عملده اینكار ائتمه‌یه واش وۇرورلار. اللهین یاراتدیغی جانلی عالمین پروْقرامینا، بیتكی و جانلیلارین گئنئتیك فوْرموللارینا «دۆزه‌لیشلر» ائدیر، اوْنلاری اؤز مۆلاهیزه‌لری اساسیندا بۇ و یا دیگر شكیلده دیَیشدیریرلر.

مشهور رسسامین بیری‌نین (مثلا لئوْناردوْ داوینچی، رافائل و س.) اثرینی «تكمیللشدیرمك» نیتی ایله اوْنا علاوه‌لر ائدن رسساما نه ائدرلر؟ شۆبهه‌سیز اوْنو حبسخانا یا دلیخانایا گؤندررلر. بس داهی رسسامین ژانلی اثرلرینه «دۆزه‌لیشلر» ائدن نادان (لاكین اؤزلرینی عالیم سانان) اینسانلارا «گؤزون اۆسته قاشین وار» - دئین نییه تاپیلمیر؟

بۇ گۆنلرده گئنلری دیَیشدیریلمیش عرضاق محصوللاری‌نین آذربایجاندا ایستئهسالی و ساتیلماسینا ایجازه وئرن قانون لاییهه‌سی آرتیق رسمی اوْرقانلارا تقدیم اوْلونوب. شۆبهه‌سیز كی، بۇنو «به-به»له جمعیته قبول ائتدیرمه‌یه چالیشانلار دا تاپیلاجاق. لاكین بۇ چوْخ تهلوكه‌لی و خوْشاگلمز مثلاین آرتیق گۆنده‌مه چێخاریلماسینا باخمایاراق، اجتماعی مۆحیط بۇنو قریبه بیر سۆكوتلا قارشیلادی: هئچ كس جێققیرینی دا چێخارمادی، اوْ جۆمله‌دن یارادانی تانیدیقلارینی ادعا ائدن شخصلر ده. قافقاز مۆسلمانلاری ایداره‌سی بۇ مسئله‌یه هئچ بیر مۆناسیبت هله كی، بیلدیرمه‌ییب. ماراقلیدیر، گؤره‌سن تركیبینده دوْنوز گئنی اوْلان كارتوْف، یاخود قاز اتینی حالال سایماق اۆچون هانسی «قییاس» - اساسنامه‌لر - قوْنداریلاجاق؟

اؤلكه رهبرلیگی و خالقین كئشیگینده دۇرمالی اوْلان میللت وكیللری نَییسه بیزه هزم ائتدیرمك ایسته‌ینده: «قارداش تۆركییه ده بئله ائدیر...»، - دئییب بیزی ساكیتلشدیریرلر. اما بۇ آرقومئنت دئییل آخی؟! تۆركییه ایندی، ماشاللاه، ائرمه‌نیلرله حالای تۇتوب یاللی گئتمه‌یه حاضیرلاشیر - بۇندان بیزه نه؟

یاخود: «... بۆتون آوروْپا و آمئریكا بیرلشمیش شتاتلاری دا فیلان شئیی ائدیر» - دئمكله بیزی ده نالاییق یوْلا سسله‌مك دوْغرودورمو؟ اوْنلار صاباح اؤزلرینی بلكه پنجره‌دن آتاجاق؟ اوْنلار عمومیتله چوْخ قریبه اینسانلاردیر: تجاووزكارلا تجاووزه مروز قالان آراسیندا فرق قوْیمور، ملكلرین ایبلیسه توْلئرانت مۆناسیبت گؤسترمه‌سینی ایسته‌ییرلر. ناركوْمانلاری، قاتیللری، «قوْلوبوْی»لاری قێناماماغا، اوْنلارلا، عكسینه، نزاكتله داورانماغا دعوت ائدیرلر الله بنده‌لرینی...

اللهین بنده‌لری ایسه آرتیق كیم طرفیندن یارادیلدیغینی دئیه‌سن اۇنودوبلار. الینده مشل، باشیندا بۇینوزلو تاج اوْلان یئنی «آزادلیق و دئموْكراتییا» بۆتونه سجده ائدیرلر. بۇ هئچ ده تعجبلو دئییل. گئنی دیَیش-دۆیوش ائدیلمیش عرضاقلاری اینسانلارا یئدیرتمكله بۇ بۆتون كاهینلری هامینی جیسمن و رۇحن دیَیشدیریب اللهدان آییرماق و نهنگ قرب بۆتونون كؤله‌سینه چئویرمك نیتینده‌دیرلر.

بؤیوك صابیر: «میللت نئجه تاراج اوْلور اوْلسون - نه ایشیم وار...» یازاندا هئچ ده ایسلام علئیه‌داری اوْلماسینا گؤره دئمیردی بۇنو. اۆرفا اهلی‌نین نادانلیغینا اعتراض ائدیردی. عبادتلری بوْش و ظاهری، عمللری ایسه رحمانین ایستكلرینه ضد اوْلان كسلری اتهام ائدیردی.

بۇ اوْروجلوق آییندا تك آج قالماقلا كیفایتلنمه‌یین، ائی مۆسلمان قارداشلار. ایفتار سۆفره‌نیزه آخشام قوْیولاجاق الله نعمتلری‌نین حالاللیغینا ایندن بئله امین اوْلا بیله‌جكسینیزمی؟ بۇ نعمتلری وئرنه «...میننتداریق...» - دئینده بیر دۆشونون؛ بۇ نعمتلر آرتیق الله یاراتدیقلاری دئییل؛ بؤیوك بۆتون مصلحتی ایله جانیمیزا و قانیمیزا یئریدیلن یاد و ضررلی بیر پروْقرامدیر. احتیاطلی اوْلون كی، اوْروجونوز دا قبول اوْلونسون...

“ائی ایمان گتیرنلر! بیر جاماعت دیگرینی مسخره‌یه قوْیماسین. اوْلا بیلر كی، بۇنلار اوْنلاردان داها یاخشی اوْلسونلار…” («هۇجورات» سۇره‌سی، 11).

“نورچو”، “بیدتچی”، “وههابی”، “شیعه”، “سوننی”، “تكفیرچی”، “خواریج”، “سوفی”...

سؤز – اخلاقدیر، صنعتدیر، سیاستدیر، حیكمتدیر و مدنیتدیر. سؤزلر و ایفاده‌لر اؤزلرینده گیزلی و بؤیوك گۆج داشیییر. بیز فرقینده اوْلساق دا، اوْلماساق دا بیر مسئله‌، حادثه‌، ایفاده و یا شخص حاقیندا ایستیفاده ائتدیگیمیز سؤزلر همین مسئله‌لره هم بیزده، هم ده دانیشدیغیمیز شخصده فیكیر فوْرمالاشدیریر. بۇ باخیمدان ایستیفاده ائتدیگیمیز سؤزلر هم بیزه، هم ده قارشیمیزداكی شخصه تأثیر گؤستریر.

سؤزلرین و ایفاده‌لرین اهمیتینی اۇجا الله قۇرانی-كریمده بیزه بئله وۇرغولاییر: “اللاهین نئجه مثل چكدیگینی گؤرمورسنمی؟ گؤزل سؤز كؤكو مؤحكم اوْلان، بۇداقلاری ایسه گؤیه یۆكسلن گؤزل بیر آغاج كیمیدیر. اوْ رببی‌نین ایزنی ایله اؤز بحره‌سینی هر زامان وئریر. الله اینسانلار اۆچون مثاللار چكیر كی، بلكه، دۆشونوب عیبرت آلسینلار. پیس سؤز ایسه یئردن قوْپاریلمیش و آرتیق كؤكو اۆسته دۇرا بیلمه‌ین پیس بیر آغاجا بنزه‌ییر” ("ایبراهیم" سۇره‌سی، 24-26).

“كیم قۆدرت ایستسه، (بیلسین كی،) قۆدرت بۆتونلوكله آنجاق اللها مخصوصدور. گؤزل سؤز اوْنا طرف یۆكسه‌لیر و اوْنو اۇجالدان یاخشی عملدیر. پیس عمللر ایشله‌دیب حیله‌گرلیك ائدنلری شدّتلی بیر عذاب گؤزله‌ییر. اوْنلارین قۇردوقلاری حیله‌لر ده بوْشا چێخاجاقدیر” («فاتیر» سۇره‌سی، 10).

اللهین بشریته گؤندردیگی سوْن پئیغمبری ده بیزه ایستیفاده ائتدیگیمیز سؤزلر و ایفاده‌لر باره‌سینده خبردارلیق ائده‌رك بۇیورموشدو: “كیم الله و آخیرت گۆنونه ایمان گتیریرسه، یا خئییرلی دانیشسین، یا دا سۇسسون” (بۇخاری، مۆسلیم).

عالیملریمیز عصرلر بوْیو بیزی گؤزل سؤزلرله گؤزللیكلره اخلاق و معنویاتا چاغیرمیشلار. دوْغرو سؤزلو اوْلماغین، پیس سؤزدن اۇزاقلاشماغین اهمیتینی وۇرغولامیش، قییمتلی اثرلرینده بۇنو اینسانلارا آشیلامیشلار. جمعیتیمیزی پیس سؤزلردن قوْروماغا چالیشمیش بؤلوجولوك، اخلاقسیزلیق و نیفرت یایان سؤزلره قارشی بیزی خبردار ائتمیشلر. لاكین تأسف كی، بۇ مۆسلمان اوْلاراق بیز بۇنلارا كیفایت قدر دقت گؤسترمیریك.

بۇنون فرقینده اوْلان شیطانین دوْستلاری هم بیزیم دۆشونجه‌لریمیزی اؤز ایسته‌دیكلری كیمی فوْرمالاشدیرماق، هم ده مۆسلمانلار آراسیندا قارشیدورما یاراتماق اۆچون “سؤز” اوْیونلاریندان گئنیش ایستیفاده ائتمیش و بۇندان سوْنرا دا ایستیفاده ائده‌جكلر.

بۇ هم مۆسلمانلارین بیری-بیریلرینه آد قوْیاراق دیگرلریندن آییرماسی، هم جمعیتین اخلاق سویه‌سینی كوْرلاماق اۆچون گۆناه عمللره قوْیولان فرقلی آدلار شكلینده باش وئریر. مۆسلمانلاری بیری-بیریلرینه دۆشمن ائتمك اۆچون “نورچو”، “بیدتچی”، “وههابی”، “شی”، “سوننی”، “تكفیرچی”، “خواریج” و “سوفی” كیمی تئرمینلر اۇیدورولاراق مۆسلمان قروپلارینا قوْیولموش و جمعیت ایچریسینده فیتنه-فساد تؤره‌دیلمیشدیر.

[جوْلوْر=003399]مثال اۆچون دئیك كی، بیر قروپ مۆسلمان مۆعیین شخصلرین منافعیینه اۇیغون دئییل، بۇ حالدا اوْنونلا نوْرمال نئچه مۆباریزه آپارماق اوْلار؟

- طبیعی كی، یانلیشلارینی اوْرتایا چێخاراراق، كوْنكرئت بۇ قروپون قایناقلاریندان مثال گتیره‌رك. لاكین بۇرادا بیر اكسیكلیك و یئترلی قدر نؤقصان اوْلمادیقدا و یا بۇنو ائتمك چتین اوْلدوقدا نئ ائتمه‌لی؟

- طبیعی كی، ان “یاخشی” مئتوْد “قارالاماقدیر”. “قارالاماق” اۆچون ان آسان و اؤزونو “دوْغرولتموش” اۆصول هانسیدیر؟

- طبیعی كی، لقب قوْیماق، “سؤز اوْیونوندان” ایستیفاده ائتمك. مثلا بیر قروپو “نورچو” آدلاندیریرلار، باشقا قروپون آدینی “وههابی” قوْیورلار، بیرینه “بونلار صۇفیدیر” دئییرلر. بۇ سؤزلری دئینلر هم اؤزلرینی بۇ سؤزلرله آلدادیر، هم ده قارشیلارینداكیلارین شعورونا نۆفوذ ائده‌رك، كوْنكرئت قروپ حاقیندا فیكیر فوْرمالاشدیراراق اینسانلاری اوْنلاردان اۇزاقلاشدیرلار. داها سوْنرا بۇ “اد قوْیولان” قروپدان بیر شخص دوْغرو سؤز ده دئسه، “سن فیلانكسلردنسن، سیز بئله‌سینیز، سیز سهو یوْلداسینیز” دئییله‌رك گئری چئوریلیر.

بۇ «آسان» یوْلو عصرلر بوْیو تجروبه‌دن كئچیرن خاریجی خۆصوصی خیدمت اوْرگانلاری عثمانلی كیمی دؤولتی چؤكدوردولر، هیندیستانی پارچالادیلار، ایراقی، افقانیستانی ویران قوْیدولار. بیرینه “ینگیلیس جسوسو” آدینی قوْیدولار، بیرینه “شی”، بیرینه “رافیزی”، بیرینه “دئوْبندی”، بیرینه “سوننی”، بیرینه “وههابی”، دیگرینه ده “سوفی” دئدیلر و مۆسلمانلاری بیری-بیرینه قێردیردیلار، بؤیوك دؤولتلری سۆقوتا محكوم ائتدیلر. لاكین تأسف كی تاریخدن درس آلمایان بیز مۆسلمانلار عینی سهولری داوام ائتدیریریك. بۇ گۆن ده بیری بیر حاق سؤز دئمك ایسته‌دیگی حالدا، اوْنو دینله‌مه‌ییب “سیز سهو یوْلداسینیز” دئییر، اوْنون نه دئدیگینه باخمیریق. بعضیلریمیز بعضیلریمیزین كیتابی‌نین رغبتله قارشیلاندیغینی گؤروب خالقی اوْ مۆلیفدن سوْیوتماق اۆچون كیتابین مۆلیفینه “ئرمه‌نیپرست” دئییر و بۇنونلا دا اینسانلاری اوْنون كیتابینی اوْخوماقدان چكیندیریریك. بۇنون سببی ایله بئینیمیزه یئریدیلن “سؤزلردیر”.

الله بۇ باره‌ده بیزه یوْل گؤستره‌رك قۇرانی-كریمده بئله بۇیورموشدور: “ئی ایمان گتیرنلر! بیر جاماعت دیگرینی مسخره‌یه قوْیماسین. اوْلا بیلر كی، بۇنلار اوْنلاردان داها یاخشی اوْلسونلار. قادینلار دا قادینلاری (لاغا قوْیماسینلار). اوْلا بیلر كی، بۇنلار اوْنلاردان داها یاخشی اوْلسونلار. بیر-بیرینیزه تنه وۇرمایین و بیر-بیرینیزی پیس لقبلرله چاغیرمایین. ایمان گتیردیكدن سوْنرا فسادچی آدلانماق نئجه ده پیسدیر. محض تؤوبه‌ ائتمه‌ینلر ظالیملاردیر” («هۇجورات» سۇره‌سی، 11).

الله رسولو ایسه حدیسده بئله بۇیورموشدور: “اینسانلاری مسخره‌یه قوْیانا (پیس لقب قوْیانا، لاغا قوْیانا)، جنّتدن بیر قاپی آچیلیر، “بویور، داخیل اوْل” دئییلر. اوْ دا، تلاشلا گلر، فقط (اوْ یاخینلاشاندا) قاپی همن آندا باغلانار. سوْنرا باشقا بیر قاپی آچیلار. اوْ یئنه كدرلی حالدا قاپییا یاخینلاشار. قاپی یئنه اوْنون اۆزونه باغلانار. بۇ حال، دفعه‌لرله تكرارلانار (یعنی بۇ دۆنیادا اینسانلاری مسخره‌یه قوْیدوغو اۆچون اوْنو دا مسخره‌یه قوْیاجاقلار)، آرتیق بۇندان سوْنرا گل دئییلسه ده، گئده بیلمز” (ابو داوود)

“سؤز” اوْیونوندان گئنیش ایستیفاده اوْلوندوغو ساحه‌لردن بیری ده پیس عمللرین فرقلی آدلارلا آدلاندیریلماسیدیر. جمعیتده نوْرمال قبول اوْلونمایان و اخلاقسیزلیق كیمی گؤرولن بیر چوْخ عمل باشقا آدلا آدلاندیریلاراق یاخشی بیر ایش كیمی ترننوم ائتدیریلیر. بئله كی جمعیتیمیزده گئنیش یاییلان رۆشوت جینایتی “هؤرمت” آدی ایله، اوْغورلوق جینایتی “اتماق، فێرلاتماق”، زینا اخلاقسیزلیغی “جاوانلیق ائتمك”، یالان دانیشماق اخلاقسیزلیغی “فیریلداق، فراست، باجاریق” سؤزلری ایله بزه‌دیله‌رك اینسانلار طرفیندن داها آسان قبول ائتدیریلیر. چۆنكی بۇ بد عمللرین اصل آدلاری اینسانلارین تهتلشووروندا پیس عمل اوْلاراق قبول ائدیلیر، عینی زاماندا بۇ عمللرین تؤره‌دیلمه‌سی ده مۆسبت اوْلاراق قبول اوْلونمور. بد عمللرین اینسانلار طرفیندن تؤره‌دیلمه‌سینی آسانلاشدیرماق اۆچون شیطانین دوْستلاری بۇ ایفاده‌لری باشقا آدلا آدلاندیریب اینسانلاری همین عمللرین اصل ماهیتیندن اۇزاقلاشدیریرلار. حتی بضا بۇ پیس عمللری تؤره‌دنلر سوْنرادان فخرله بۇنو باشقالارینا دانیشیب “بیری منه حؤرمت ائله‌دی”، “جاواننیق ائتدیم”، “فیلانكسه فیلان شئیی آتدیم” و یا “فیلانكس فراستلیدیر” دئییرلر. لاكین بۇ آداملارا ائتدیكلری عملین اصل آدینی سؤیله‌دیكده رۆشوت آلدیقلارینی، زینا ائتدیكلرینی و یالانچی اوْلدوقلارینی قبول ائتمه‌یه‌رك شدّتله رد ائدرلر. بۇ دا اوْنو گؤستریر كی، ائدیلن عینی عمل مۆختلیف جۆر آدلاندیریلاراق اینسانلار طرفیندن مۆختلیف شكیلده قبول ائدیلیر.

نتیجه اوْلاراق، هر بیریمیز بیلمه‌لیگیك كی، دانیشاقكن ایستیفاده ائتدیگیمیز سؤزلره، دینله‌یركن ائشیتدیگیمیز سؤزلره دقت یئتیرمه‌لیگیك، بۇ زامان سؤزلرین گۆجونون فرقینده اوْلاراق ترننوم ائتدیكری معنانی درك ائتمه‌لیگیك. دانیشدیقلاریمیزدان مسئولیت داشیدیغیمیزی اۇنوتمامالیییق.

الله قۇرانی-كریمده بۇیورموشدور: “دئدیگی ائله بیر سؤز یوْخدور كی، یانیندا حاضیر دۇرموش گؤزتچی اوْلماسین” («قاف» سۇره‌سی، 18).

عینی زاماندا بیری-بیریمیزه لقبلر قوْیاراق پارچالانمامالی، پیس لقبلر قوْیاراق تحقیر ائتمه‌مه‌لی، حاقی سؤیله‌یه‌نین لقبینه دئییل دئدیگی سؤزه باخمالیییق. مۆسلمانلار اوْلاراق یا خئییر دانیشمالی، یا دا سۇسمالیییق. پیس سؤز اینسانلاری اخلاقسیزلیغا پارچالانماغا و فسادا آپاردیغی كیمی بۇنون عكسی اوْلان یاخشی سؤزلر ده اخلاقا و بیرلییه سبب اوْلور. بۇنون فرقینده اوْلاراق گلین یالنیز خئییری دانیشاق.

دۆنیانین اوْنلارلا اؤلكه‌سینده سائنتوْلوْگییا كیلسه‌سی قاداغان اوْلونوب

یاشیندان خئیلی گنج گؤرونن اوْتوزبئشیاشلی ساریشین رۇس قادین اۆزونو قارشیسیندا اوْتورموش اوْرتایاشلی آذربایجانلییا تۇتور: «سنه بیر تاپشیریق وئره‌جه‌یم، درسلریمیزین گئدیشی اوْنو نئجه یئرینه یئتیره بیلمه‌ییندن آسیلیدیر. ایلك اؤنجه رۇحونلا بدنینی آیری تصویر ائله، سوْنرا چالیش بدنیندن چێخاراق، بیر مئتر آرخادان اؤزونه باخ».

اللری ایله تئستئره بنزر جیهازین زوْندلارینی تۇتان آذربایجانلی ایسه بیر نئچه دقیقه‌لیك سۆكوتدان سوْنرا «مارینا، من بۇنو هئچ جۆر باجارمیرام»،- دئییر. قادینسا «سن منه بیر شئی وئرمه‌میسن دئیه آلینمیر، باشدان پۇل وئرسیدین ایندی آیری مسئله‌ ایدی»، - سؤیله‌ییر. مارینا مركزی رۇسییانین

كیچیك شهرلری‌نین بیرینده آنادان اوْلوب. باكییا 15 ایل اول عائله‌ قۇردوغو آذربایجانلی حیات یوْلداشی ایله گلیب. حیات یوْلداشی گۆندوزلر یارماركادا آلوئر ائتدیگیندن مارینا یالنیزلیغینی اینتئرنئتله سوْووشدورماغا چالیشیب. ائله یئنی قئیری-عنعنه‌وی دینی جریان - سائنتوْلوْگییا ایله ده اینتئرنئت واسطه‌سیله تانیش اوْلوب. رۇسییادا فعالیت گؤسترن سائنتوْلوْقلارلا علاقه‌یه گیره‌رك مكتوبلاشیب. ارینی ده سائنتوْلوْگییا طرفداری ائدیب.

باكیدا ارینین، اؤزونون تانیدیغی گنج قێزلاردان، طلبه‌لردن طرفدار یێغماغا باشلاییبلار. سایلاری 10-15 نفری كئچمه‌ین همفیكیرلر هردنبیر گؤروشه‌رك، خۆصوصی پروْسئدورلار ایجرا ائدیرلر. باكی سائنتوْلوْقلاری اؤزلرینی هله كیلسه ایجماسی سایمیرلار و ساده‌جه، ماراقلیلار قروپو اوْلدوقلارینی دئییرلر.

دۆنیا عۆذره ایسه 3200-دن چوْخ سائنتوْلوْگییا كیلسه‌سی، میسسییالاری، قروپلاری و سوْسیال حركاتی فعالیت گؤستریر. 154-دن چوْخ اؤلكه‌ده بۇ حركاتین طرفدارلاری وار. بۇ نظریه‌نین یارادیجیسی آمئریكالی فانتاستیك اثرلر یازیچیسی لافایئت روْنالد هاببارددیر. گنجلیگینده دنیزچی و پوْلیس اوْلموش هاببارد سوْنرادان اۇنیوئرسیتئته داخیل اوْلوب، فیزیكا و آستروْنوْمییانی اؤیره‌نیب. داها سوْنرا ژۇرنالیست و روْمانچی كیمی تانینیب، 130-دان چوْخ اثر یازیب. 1970-80-جی ایللرده سائنتوْلوْگییا علمی عۆذره مروزه‌لره باشلاییب. سائنتوْلوْگییا طرفدارلاری 1954-جۆ ایلده دینی ایجما - كیلسه یارادیبلار، یعنی روْن هابباردین طالعیی بیر قدر آذربایجان فیلوْسوْفو عاصیف افندییئوینكینه بنزه‌ییب.

بۇ كیلسه‌نین طرفدارلاری تانرینی سوْنسوزلوق كیمی قبول ائدیر، اوْنون یۆكسك وارلیق و یارادان كیمی ده آدلاندیریلدیغینی بیلدیریرلر. اوْنلارین فیكرینجه، اینسان ابدیدیر و تاریخ بوْیونجا فوْرما دیَیشدیره‌رك مؤوجود اوْلور.

مدب مكانیندا سائنتوْلوْگییا حركاتی ایلك دفعه‌ 1984-جۆ ایلده پئیدا اوْلوب، اوْندا سوْوئت رئژیمی‌نین قاداغالارینا باخمایاراق، لئنینقرادا، یعنی ایندیكی سانكت-پئتئربورق بیر قروپ آدام سائنتوْلوْگییا تعلیمینی اؤیرنمه‌یه باشلاییب. 1980-جی ایللرین سوْنلاریندا اوْخشار قروپ موْسكوادا دا یارانیب. 1990-جێ ایللرین اوللرینده بۇ قروپلار بیرلشه‌رك، رۇسییادا سائنتوْلوْگییا كیلسه‌سی تسیس ائدیبلر. بۇ كیلسه بۆتون مدب مكانیندا رۇس دیلینده سائنتوْلوْگییا ادبیاتی یایماقلا مشغولدور. لاكین میللی دیللرده ده كیتابلار نشر اوْلونور. هابباردین اثرلری‌نین ترجومه اوْلوندوغو 50-دن چوْخ دیل آراسیندا آذربایجان دیلی‌نین ده آدی وار. باكی‌نین چئشیدلی یئرلرینده - كیتاب پاساژیندا، كئچمیش كیتاب ائوینین یانیندا بۇكینیستلردن سائنتوْلوْگییا باره‌ده یئترینجه كیتاب تاپماق اوْلار. سائنتوْلوْگییا هوسكارلاری، اساساً، طلبه‌-گنجلیگی تمسیل ائدیرلر.

سائنتوْلوْگییانین گئنیش یاییلماسینا باخمایاراق طرفداری آزدیر، دۆنیا عۆذره توْپلام سایلاری 8 میلیوْندان چوْخ دئییل. لاكین بۇنا باخمایاراق، زامان-زامان دۆنیانین بیر چوْخ اؤلكلرینده آرتیق سائنتوْلوْقلارا قارشی رادیكال آددیملار آتیلیر و كیلسه‌لری باغلانیلیر.

بئله آددیملاردان بیری 2007-جی ایل دئكابرین 7-ده آلمانییادا آتیلیب. بۇ اؤلكه‌نین حاكمیت اوْرقانلاری سائنتوْلوْگییا كیلسه‌سی‌نین حاكمیتدن كنار اوْلدوغونو بیلدیریبلر.

آوروْپانین توْتالیتار سئكتالار عۆذره ائكسپئرتلری بۇ قۇرومون بۆتون قیتبوْیو گئنیش ائكسپانسییا تهلوكه‌سیندن بحث ائتمه‌یه باشلاییبلار. اوْنلار تشكیلاتین آوروْپا عۆذره ستراتئژی مقصدلرینی احاطه‌ ائدن مروزه‌نی اله كئچیره‌رك آچیقلاییبلار. مروزه‌ده آوروْپا پلانلاری باخیمیندان بئرلینه خۆصوصی اؤنم وئریلیر.

ائكسپئرتلری قوْرخودان اساس عامل هاببارد طرفیندن تقدیم ائدیلن عقلی چاتیشمازلیقلار و اوْنلارین مۆعالیجه‌ مئتوْدلاریدیر. هابباردین نظریه‌سینه گؤره، اینسان رۇحی وارلیقدیر و باجاریقلاری دۆشوندویوندن قات-قات یۆكسكدیر؛ اؤز پروْبلئملرینی اؤزو حل ائده بیلر و ایسته‌نیلن آرزوسونو گئرچكلشدیره بیلر.

1960-جێ ایلده هابباردین آچیقلادیغی بَیاناتا گؤره، اینسان 75 میلیوْن ایل اول قالاكتیكانین ظالیم حؤكمداری كسئن طرفیندن یئره قوْوولموش رۇح دسته‌لریندن عبارتدیر. سائنتوْلوْگییانین بانیسی «تئتان» آدلاندیردیغی بۇ رۇحلارین چك-چئویر ائدیلمه‌سینی واجیب گؤروردو.

بۇنون اۆچون خۆصوصی پروْسئدورلار تكلیف ائدیردی و همین پروْسئدورلاری «آۇدیتینق»، یعنی رۇح تمیزله‌مه آدلاندیریردی. سائنتوْلوْگییا كیلسه‌سینده حیاتا كئچیریلن آۇدیتینقین باشلیجا مقصدی پسیخوْتئراپئوتیك یوْللا خسته سایدیقلاری اینسانلارا كئچمیشلرینی خاتیرلاتماقدیر. بۇنون اۆچون هاببارد «ائ-مئتر» آدلاندیردیغی بیر قۇرغو دا ایجاد ائدیب. بۇ، اصلینده، ایكی زوْندو اوْلان ساده ووْلتمئتردیر و هاببارد اوْنو ساده قۇرولوشلو «یالان دئتئكتوْرو» آدلاندیریردی. یعنی رۇح تمیزله‌مه واختی دری قاتی‌نین مقاومتینی اؤلچمكله اینسانین كئچمیشی‌نین واجیب چالارلارینی مۆعیین ائتمیی مۆمكون ساییردی.

یئترینجه فانتاستیك اوْلماسینا باخمایاراق، اكثر ائكسپئرتلر مۆلیفین بۇ ادعالاریندا هئچ بیر یئنیلیك گؤرمورلر، اوْنون پروْسئدورلارینی دیَیشدیریلمیش فرئیدیزمله و هیپنوْتیزم دؤورونون یاخشی آنلاشیلمایان رئقرئسسییا تجروبه‌لری‌نین قاریشیغی ساییرلار.

سائنتوْلوْقلار ایسه همین تجروبه‌لر زامانی اؤزلری‌نین مین ایللر اولكی كئچمیشلرینی خاتیرلادیقلارینی ادعا ائدیرلر. اؤزو ده تئتانین تمیزلیك درجه‌سی یۆكسلدیكجه، یادداش داها اولكی دؤورلره آپاریر. مثلا، بۇزوْونالی مارینانین دئدیگینه گؤره، اوْنونلا اینتئرنئت علاقه‌سینده اوْلان بیر موْسكوالی قادین 20 میلیوْن ایل اولكی حیاتینی خاتیرلاییرمیش: «اوْندا من كیبوْرق (كیبئرنئتیك وارلیق - رئد.) ایدیم، یۇخاریدان بیزه امر گلمیشدی كی، یئر اۆزونده بۆتون اینسانلاری مهو ائتمه‌لیگیك. من بۇنا اعتراض ائتدیم و امره تابع اوْلمادیم. بۇنا گؤره منی جزالاندیراراق، مهو ائتدیلر».

سائنتوْلوْقلار آرا صؤحبتلرینده هابباردین اؤزونون آسترال سیاهت ائتدیگینی، بدنی قاپالی اوْتاقدا اوْلا-اوْلا رۇحونون یئرین مۆختلیف ساحه‌لرینی، مۆختلیف پلانئتلری گزدیگینی ادعا ائدیرلر. لاكین بۇ مسئله‌ یالنیز شیفاهی صؤحبتلر زامانی بیلدیریلیر، یازیلی معلوماتلاردا ایسه بۇ باره‌ده هئچ نه دئییلمیر.

بۇ پروْسئسه اینسانین تمیزلنمه‌سی دئییرلر و اینگیلیسجه «كلیر»، یعنی تمیز آدلاندیردیقلاری اینسانین اینتئللئكتی‌نین اوْرتا اینسانین اینتئللئكتیندن یۆكسك اوْلدوغونو ساییرلار. سوْنرا ایسه یئنی آۇدیتینق دؤورو باشلاییر و اینسانین حیاتی‌نین ایلكین چاغلارینا قایتاریلدیغینی دئیریلر. بعضی پاسییئنتلر، حتی دوْغوش واختی حكیمین و یا آناسی‌نین دئدیگی سؤزلری خاتیرلادیغینی بیلدیریرلر.

بۇنو بیر نئچه دفعه‌ تكرار ائده‌رك حیاتیبوْیو آلدیغی رۇحی تراومالاری سیلدیكلرینی ادعا ائدیرلر. یعنی اینسان آرتیق هامیدان اۆستون اوْلاراق اۇغور قازانماغا حاضیردیر.

هاببارد «ائ-مئتر»له آپاریلان بۇ جۆر پروْسئدورلار واسطه‌سیله اینسانی كوْرلوقدان خلاص ائتمیی، اوْنون عقلی ایمكانلارینی و خاریجی گؤرونوشونو یاخشیلاشدیرماغین مۆمكونلویونو ادعا ائدیردی. باكیداكی سائنتوْلوْقلار ایسه «ائ-مئتر» واسطه‌سیله عائله‌لری سوْنسوزلوقدان، كیشیلری جینسی ضعیفلیكدن خلاص ائتمیی مۆمكون ساییرلار.

آلمانییا ائلیتاسینی سائنتوْلوْگییانین محض «رۇح تمیزله‌مه» پروْسئدورلاری و جلبئدیجی ودلری قوْرخودور. بۇ اؤلكه‌نین «كوْوبرقئر تاقئبلات» قزئتی سائنتوْلوْگییانین ایراده‌جه ضعیف، تأثیر آلتینا تئز دۆشن اینسانلاری توْرا سالدیغینی بیلدیریر: «تعجبلو دئییل كی، خۆصوصیله گنج اینسانلار تشكیلاتین قۇربانینا چئوریلیرلر. پسیخوْلوْژی تأثیر اۆصوللاری ایله اینسانلاری آسیلی، مانیپولیاسییالارا اۇیان حالا سالیرلار. شۆبهه‌لی اۆصوللار ایستیفاده ائدن بۇ یالانچی دین بیزیم دئموْكراتیك جمعیتین اساسلاریندان چوْخ اۇزاقدیر».

آلمانییانین عائله‌، گنجلیك، قادینلار و یاشلیلار عۆذره ناظری اۇرسولا فوْن لیایئن احتیمال ائدیر كی، سائنتوْلوْگییا «چوْخ واخت اینسانلاری پسیخوْلوْژی و مالیه آسیلیلیغینا سالیر».

آذربایجانا گلدیكده ایسه بۇرادا هله كی سائنتوْلوْگییا جریانینی تهلوكه‌لی سایانلار چوْخ آزدیر. دینی ایشلر عۆذره دؤولت كوْمیته‌سیندن سائنتوْلوْقلاردان كیلسه كیمی قئیدیات اۆچون مۇراجعت داخیل اوْلمادیغینی بیلدیریرلر. كوْمیته‌نین دینی قۇروملارلا ایش عۆذره شؤبه‌سی‌نین مۆدیری گۆندوز ایسماییلوْو، عمومیتله، بۇ جریانین آذربایجان اۆچون یئنیلیك اوْلدوغونو و اوْنا گؤره ده هله كی هئچ بیر پروْبلئم دوْغورمادیغینی سؤیله‌ییر.

تئوْلوْق ائلشاد میری ایسه سائنتوْلوْگییادا هئچ بیر یئنیلیك اوْلمادیغینی، اوْنون دا كریشنایزم و هیندوزیم كیمی رۇحون بدندن-بدنه اؤتورولمه‌سینه ایناندیغینی بیلدیریر.

لاكین آلمانییا تجروبه‌سی گؤستریر كی، سائنتوْلوْقلارین آزسایلی اوْلماسی بئله اوْنلارین تهلوكه‌ سویه‌سینی آشاغی سالمیر. مثلا، آلمانییانین رسمی دایره‌لری اؤلكه‌ده سائنتوْلوْگییا طرفدارلاری‌نین سایی‌نین چوْخ آز - تخمینن، 6 میندن چوْخ اوْلمادیغینی، پایتاخت بئرلینده ایسه 150-نی كئچمه‌دیگینی بیلدیریرلر. لاكین بۇنا باخمایاراق، باش وئرنلر آلمانییا كیمی ایسلامین راحت فعالیت گؤستردیگی و یهودیلرین گئری قایتاریلماسی اۆچون خۆصوصی سیاست یۆرودن، بۇنون اۆچون پۇل خرجله‌ین دینی توْلئرانت دؤولتی بۇنا مجبور ائدیب.

بۇنون باشلیجا سببی سائنتوْلوْگییانین اینسانلاری مالیه آسیلیلیغینا سالماسیدیر. چۆنكی هابباردین تكلیف ائتدیگی رۇح تمیزله‌مه اۆصوللاری پۇللودور و پروْسئدورلار اینكیشاف ائتدیكجه قییمتی یۆكسه‌لیر. بۇنا گؤره ده هامبورقون داخیلی ایشلر كوْمیسساری اۇدوْ ناقئل سائنتوْلوْگییا كیلسه‌سینی «توْتالیتار نیتلری اوْلان كوْممئرسییا مۆسسیسه‌سی» آدلاندیریر.

رۇسییا فئدئراسییاسنین باشقیردیستان ویلایتینده ایسه سائنتوْلوْقلار وطنداشلارا یادداشی مؤحكملندیرن ملهم آدی آلتیندا چوْخ باها قییمته ج، ب1، ب2، ب6، ب12 ویتامینلری ساتیرمیشلار. پروْكوروْرلوق ساكینلرین ویتامینلری ایفرات یۆكسك دوْزا ایله قبول ائتدیگینی و بۇنا گؤره ده حیاتلاری‌نین ریسك آلتیندا قالدیغینی بَیان ائتمیشدی.

تصادوفی دئییل كی، باكیداكی سائنتوْلوْقلار دا مادی مسئله‌یه خۆصوصی اؤنم وئریرلر. مارینا دا بۇنون تشكیلاتین پوْزولماز قایداسی اوْلدوغونو دئییر: «من بۇنو دیَیشه بیلمه‌رم. هر بیر پروْسئدورونون اؤز حاقی وار. حاقینی اؤدنمسه، رۇحون تمیزلنمه‌سینه باشلایا بیلمه‌یه‌جییك».

آذربایجاندا یاسی دۆشن هر كس چالیشیر كی، اوْنون احسان سۆفره‌سی یاسا گلنلرین قئیبت پرئدمئتینه چئوریلمه‌سین

آذربایجاندا یاس مراسیملری اؤز تمتراقینا گؤره آرتیق توْی مراسیملرینی اؤتوب كئچیب. بضا سۆفره‌یه اوْ قدر تاملار دۆزولور كی، یاس مجلیسینه نه مقصدله گلدیگینی بئله اۇنودورسان. مرهومون رۇحونا دۇعا اوْخوماقدانسا، فیكیر یایینیر احسان سۆفره‌سینده‌كی دبدبه‌یه. ایندی قافقاز مۆسلمانلاری ایداره‌سی یاس مراسیملری‌نین كئچیریلمه‌سی ایله باغلی عملی آددیملار آتماغا باشلاییر. ناخچیوانین تیمسالیندا آرتیق مۆسبت تجروبه ده وار. قافقاز مۆسلمانلاری ایداره‌سی‌نین قاضیلر شۇراسی بَیان ائدیب كی، آذربایجاندا یاس مراسیملری‌نین دبدبه‌لی كئچیریلمه‌سی ایسلام قانونلارینا ضدیر. اصلینده تزییه مراسیملری

چوْخ ساده كئچیریلمه‌لیدیر. حالوا، خۇرما و چای زامان-زامان احسان سۆفره‌سی اۆچون اساس شرطلردن اوْلوب. تأسف كی، بۇ گۆن بئله ساده سۆفره‌لره چوْخ نادیر حاللاردا راستلاشیرسان. یاسی دۆشن هر بیر كس چالیشیر كی، اوْنون احسان سۆفره‌سی یاسا گلنلرین قئیبت پرئدمئتینه چئوریلمه‌سین.

قئید ائدك كی، یاس مراسیملرینده خۆصوصیله وارلیلارین ایستیفاده ائتدیگی ویپ چادیرلارین قۇراشدیریلما قییمتی 2 مین ماناتلا 5 مین مانات آراسیندا دیَیشیر. طبیعی كی، یاسی دۆشن شخصین آرزو و ایستكلری ده بۇرادا نظره آلینیر. احساندا هانسی یئمكلر وئریله‌جك، نه ایچیله‌جك، مئیوه‌لردن نه اوْلاجاق و س. كاسیب مجلیسلری ایسه بیر قدر كاسیبیانا اوْلور، یعنی داها ویپ سئرویس چادیرلاردا مۆشاهیده اوْلونان دبدبه‌یه بۇرادا راست گلینمیر.

ناخچیوان مۇختار رئسپوبلیكاسیندا ایسه یاس مراسیملری‌نین دبدبه‌لی كئچیریلمه‌سینه خئیلی مدتدیر رسمی شكیلده قاداغا قوْیولوب. ناخچیوانین جامی مسجیدی‌نین ایشچیسی آرزو الییئو بۇ قرارین بۆتون اهالی طرفیندن آلقیشلاندیغینی بیلدیریب.

مۆتخصیصلر دئییر كی، مینلرله ماناتا باشا گلن پارفیل، قرانیت و مرمردن قۇراشدیریلان باش داشلاری‌نین عؤمرو اۇزون اوْلور، یعنی اوْنلار مین ایللرله قالیر و خاراب اوْلمور. قافقاز مۆسلمانلاری ایداره‌سی‌نین صدر مۆاوینی هاجی صابیر حسنلی ایسه دئییر كی، دینیمیز باشقا شئی بۇیورور. "مۆسلمانین قبری ایتمه‌لیدیر. قبیر داشلاری‌نین قۇراشدیریلماسی ائله اؤزو آغیرلیغیندا دا قییمته باشا گلیر. قبیر داشلاری‌نین قییمتی كئیفیتیندن آسیلی اوْلاراق 50 مین ماناتدان 8 مین مانات آراسیندا دیَیشیر"، - دئیه اوْ وۇرغولاییب.

كاسیب طبقه‌نین طلباتی ایسه اۇجوز ساییلان گۆلباخت داشینادیر كی، اوْنون قییمتی ماكسیموم 600 ماناتدیر.

اهلی-بئیتدن اوْلانلاری و پئیغمبریمیزین نسلیندن اوْلانلاری سئومك پئیغمبریمیزی سئومك و اوْنا سئوگی بسله‌مك دئمكدیر. بۇ عینی زاماندا اللهی سئومكدیر.

پئیغمبریمیزین ان كیچیك و ان سئویملی قێزی هز. فاطمه‌ ایدی. پئیغمبر اوْنو: “فاتیمه مندن بیر یاریدیر”، - دئیه‌رك سئوردی. هئچ بیر آتا پئیغمبریمیز هز.فاطمه‌نی سئودیگی كیمی اؤز قێزینی سئومه‌ییب و سئوه ده بیلمز. چۆنكی اوْنون سئوگیسی اینسانلارین سئوگیسیندن و سئومه‌سیندن فرقلی ایدی. پئیغمبریمیز نامازدا آیاق اۆسته اوْلدوغو زامان حسن گله‌رك باباسی‌نین آیاقلاری‌نین آراسیندان كئچمك ایسته‌یر، پئیغمبریمیز ده اوْنون راحت شكیلده كئچمه‌سی اۆچون آیاقلارینی آچاردی. بضا ایسه پئیغمبریمیز حسن و حسینی قۇجاغینا گؤتورر، مسجیده گئدردی. اوْنلار قۇجاغیندا اوْلدوغو حالدا بئله

آماز قێلاردی. سجده‌یه گئدنده اوْنلاری یئره قوْیار، قالخدیغی زامان ایسه یئنه ده قۇجاغینا گؤتورردی.

پئیغمبریمیزین نسیل میراثی

مگر پئیغمبریمیز اوْنلاری مۆبارك نسلی داوام ائتدیردیكلرینه گؤرمی، سئوگی، شفقت و مرحمت پئیغمبری اوْلدوغو اۆچونمو، حتی اۇشاقلاری سئومكده ده اینسانلارا نۆمونه اوْلدوغونو گؤسترمك اۆچونمو سئوردی؟ یوْخسا بۇ سئوگی‌نین اؤزونده ده بیر پئیغمبرلیك وظیفه‌سی وار ایدی؟ بلی، بۆتون بۇنلار دوْغرو اوْلوب، ان اساسی ایسه سوْنونجو فیكیردیر. هز.حسن و هز.حسین پئیغمبر میراثی‌نین نۇرلو داوامچیلاری ایدی. اوْنلار بۇگونكو سایلاری میلیوْن اوْلان اهلی-بئیت نسلی‌نین آتاسی و تمسیلچیلریدیر. پئیغمبریمیزین هز.حسن و هز.حسینه قارشی گؤستردیگی سئوگی و اوْنلاری بوْیونلاریندان اؤپمه‌سیله یاناشی، عینی زاماندا اوْنلارین نۇرلو نسیللریندن اوْلانلارا دا اؤز سئوگسینی چاتدیریب.

الله سئوگیسینه چاتدیریر

اللهین بیلدیرمه‌سی نتیجه‌سینده پئیغمبریمیز گله‌جكده بۇ یۆكسك و فضیلتلی اینسانلارین ایسلام دینینه گؤستره‌جكلری خیدمتلری بیلیب و بۇنا گؤره ده گله‌جكده‌كی نوه‌لرینی ده معنوی اوْلاراق باغرینا باسیب، سئویب و اوْنلارا شفقت حیسسی گؤستریب. بۇ سببدن ده اهلی-بئیتدن اوْلانلاری سئومك، پئیغمبریمیزین نسلیندن اوْلانلاری سئومك، اوْنلارا باغلی اوْلماق، عینی زاماندا بیرباشا پئیغمبریمیزی سئومك، اوْنا باغلی اوْلماق و سئوگی بسله‌مكدیر. بیز اهلی-بئیتی پئیغمبریمیز سئودیگی اۆچون سئویریك. پئیغمبریمیزی ده بیزی الله سئوگیسینه چاتدیردیغی اۆچون سئویریك.

بۇرا وحیین واسطه‌سیز جریان ائتدیگی بیر یئر ایدی. ان واجیب وظیفه‌ بئله بیر شرایطده امر ائدیلیردی: ناماز. بۇ ناماز هر گۆن اللی واختدا قێلیناجاق بیر ناماز ایدی. بۇ، هم ده اۆممتین مئراجی اوْلاجاق بیر دۆستور ایدی.

آرتیق الله رسولونون  قاییتماق واختی گلیب چاتمیشدی. رسولوللاه (ساللاللاهو آلیهی و سللم) یوْلا چێخدی و هز.مۇسانین یانینا گلنده اوْ:

- رببین اۆممتینه نَیی فرض بۇیوردو؟- دئیه سوْروشدو. آیدین ایدی كی، بئله بیر یاخینلیق اؤزو ایله مسئولیت گتیریردی.

- اللی واخت ناماز،- بۇیوردو. ایسرایل اوْغوللاری ایله چوْخ آغریلی تجروبه‌لر یاشایان هز.مۇسا:

- رببینه مۇراجعت ائت و بۇ مسئولیتی یۆنگوللشدیرمه‌سینی خاهیش ائت، چۆنكی اۆممتی‌نین بۇنا گۆجو چاتماز! چۆنكی من ایسرایل اوْغوللاری ایله بۇنا اوْخشار چوْخ تجروبه‌لر یاشادیم و بۇنو تجروبه‌ده گؤردوم،- دئدی.

بۇندان سوْنرا اللرینی قالدیران هز.محمّد (ساللاللاهو آلیهی و سللم) بئله دۇعا ائدیردی:

- ائی رببیم! اۆممتیمین بۇ مسئولیتینی یۆنگوللشدیر!

بۇ قدر ایلتیفاتلارا نایل اوْلان سئویملی پئیغمبر خاهیش ائدر، اوْنا هئچ مۆسبت جاواب وئریلمزدیمی؟ گلن مئساژ نامازین بئش واخت آزالدیلدیغینی سؤیله‌ییردی. هز.مۇسا (ساللاللاهو آلیهی و سللم) بۇنون دا اؤهده‌سیندن گلمه‌یین مۆمكون اوْلمادیغینی دئدی. یئنه مۇراجعت ائتدی و یئنه بئش واخت آزالدیلدی. بۇندان سوْنرا هر دفعه‌ یئنی بیر خاهیش اوْلور و هر دفعه‌ بئش واختین آزالدیلماسی باش وئریردی. آخیردا مسئله‌ آخیرینجی بئش واختا قدر گلیب چاتدی. هز.مۇسا (ساللاللاهو آلیهی و سللم) بۇنون دا چوْخ اوْلدوغو فیكرینده ایدی، اما الله رسولو (ساللاللاهو آلیهی و سللم) رحمت قاپیسی‌نین داها چوْخ مجبور ائدیلمه‌مه‌سی‌نین گركلی اوْلدوغو قناعتینده ایدی. بۇ اسنادا مرحمتلی بیر سس ائشیدیلدی:

- ائی محمّد! بۇنلار بیر گۆنده بئش واخت اوْلاراق فرضدیر. منیم قاتیمدا آرتیق حؤكم دیَیشمز. آنجاق هر بیر ناماز اوْن ناماز كیمیدیر، بۇنونلا دا بیرلیكده یئنه اللی ناماز واختی ثاوابی اوْلار. هر كیم بیر یاخشیلیق ائتمك ایسته‌دیگی حالدا اوْنو یئرینه یئتیره بیلمسه، یئنه ده بیر ثاواب آلار. هر كیم ده یاخشیلیق ائتمك ایستسه و بۇنو ائتسه، بۇنون ان آزی اوْن قاتی قدر ثاواب قازانار. یئنه هر كیم آیاغی سۆروشوب بیر پیسلییه مئیل ائدرسه، لاكین بۇنو ائتمه‌یه ایمكانی اوْلمازسا، پیسلیگین عوضی اوْلان گۆناه اوْنا یازیلماز، اگر بۇ آدام اۆرگیندن كئچیردیگی پیسلیگین ایچینه دۆشرسه و بۇنو ائدرسه، بۇ واخت دا اوْنا آنجاق بیر پیسلیگین عوضی یازیلار (مۆسلیم، "سهیه"، 1/145 (162، 163)).

مؤوزو ایله باغلی آشاغیداكی لینكلره مۇراجعت ائده بیلرسینیز:

ایسرا و مئراج

ایسرا

مئراج

واسطه‌سیز گلن امر – ناماز

قاییدیشداكی عكس-صدا

ایكی كاروانین شاهیدلیگی

مسجیدی-اقصانی تعریف ائتمك طلبی

هز.ابو بكیرین فرقی

ناماز مئراجین هدیه‌سیدیر. ناماز اینانانلارین مئراجیدیر. ناماز حاقا یۆكسلمك، كبه‌یه یؤنلمكدیر. ناماز قلبین “اللاه! الله!” دئیه اینله‌مه‌سیدیر.

ناماز اینسان رۇحونون اللها (ج.ج.) “یندئكسلنمه‌سی،” بۆتون وارلیغی ایله اوْنا (ج.ج.) یؤنلمه‌سیدیر. ناماز اللهین اؤز بنده‌لرینه گۆنون مۆعیین ساعتلاریندا تعیین ائتدیگی گؤروش آنیدیر. مؤمین بنده ناماز آنیندا اللهین (ج.ج.) حۆضوروندا اوْلدوغونون فرقینه واراراق اؤز رۇحونو اوْ مۆقدس آتموْسفئرده یۇیور، تمیزله‌ییر، معنوی پاكلیغا جان آتیر. ناماز حقیقی شۆكرون ایفاده‌سیدیر. مخلوقلارین اشرفی، ان اۆستونو اوْلاراق یارادیلان اینسانا گؤستریلن ان مۆناسیب شۆكور یوْلودور ناماز. ایگیرمی دؤرد ساعت كیمی دیَرلی خزینه‌نی بخش ائدن سوْنسوز قۆدرت صاحبینه همین ساعتلاردان بیرینی حصر ائتمكدیر ناماز. ناماز اللهلا دیالوْقدور، اوْنون (ج.ج.) گؤندردیگی دیلله یئنه اوْنونلا دانیشماقدیر. ناماز اوْنون (ج.ج.) قارشیسیندا عاجیزلیگین، صمیمیتین، علاجسیزلیغین، یالواریشین،

دیز چؤكمه‌نین ایفاده‌سیدیر. ناماز اینسانین یارادانلا مۆناسیبتینی دایما جانلی ساخلایان واسطه‌دیر. ناماز گۆناهلارا قارشی سیپردیر. الله (ج.ج.) اخلاصلا قێلینان ایكی ناماز آراسیندا ایشلنن گۆناهلاری باغیشلایاجاغینی ود ائدیر. بۇ وعده‌ اۆمیددیر ناماز. ناماز حاقا گۆونمكدیر، اوْنا (ج.ج.) سێغینماقدیر، سوْنسوزا دوْغرو ایره‌لیله‌مكدیر.

ناماز حاقا عسگر اوْلماقدیر، اطاعتدیر. ناماز قۆرورون سێنماسی، آلنین یئره سۆرتولمه‌سیدیر. یالنیز و یالنیز اللها (ج.ج.) عبادتدیر ناماز، باشقا سجدگاه تانیماماقدیر. ناماز رۇحون قیداسیدیر. “روهونو بۇ قیدا ایله دوْیورمایان منن اؤلموشدور” - دئمكدیر. نامازسیزلیق رۇحسوزلوقدور. ناماز ابدیت یوْلچولوغونون یئگانه بیلئتیدیر. ناماز اۇجوز قییمته آلینان بؤیوك مۆكافاتدیر. قۇروموش رۇحلارین، تۆكنمیش اۆمیدلرین، چۆروموش كؤنوللرین یئنیدن جانلانماسی، شاهلانماسی، نۇرلانماسیدیر ناماز.

ناماز مئراجین هدیه‌سیدیر. اینسانلارین مئراجیدیر ناماز. ناماز حاقا یۆكسلمك، كبه‌یه یؤنلمكدیر. ناماز قلبین “اللاه! الله!” دئیه اینله‌مه‌سیدیر. ناماز دینین دیرگیدیر. “نامازسیز اینسان دینینی یێخمیشدیر” دئمكدیر، “نامازسیز اینسان دینین مسئولیتی آلتیندا ازیلمیشدیر” دئمكدیر. ناماز ایسلامین بۆتون شرطلرینی ائهتیوا ائدن عبادتدیر. ناماز ایسلامدیر.

ناماز گۆنون پروْقرامیدیر، مؤمینین ساعتیدیر، واختین بركتلنمه‌سیدیر. ناماز قبیر ملكلری‌نین سۇاللارینا جاوابدیر. جهنمین آتشینی سؤندورن بیر داملا گؤز یاشیدیر ناماز. ناماز اؤلومو اؤلدورمكدیر. ناماز ایمانین ان بؤیوك شاهیدیدیر. ان وفالی دوْستدور ناماز. ناماز رۇحون آزادلیغی، ویجدانین راحتلیغیدیر. ناماز مؤمین اۆچون قاناددیر.

ناماز ابدی و راحت حیاتدیر!

قۇراندا گؤیلرین یارادیلماسی ایله باغلی معلومات وئرن بیر آیه‌ده اۇجا الله بئله بۇیورور: “مگر كافیر اوْلانلار گؤیله یئر بیتیشیك ایكن بیزیم اوْنلاری آییردیغیمیزی، هر بیر جانلینی سۇدان یاراتدیغیمیزی بیلمیرلرمی؟! یئنه ده ایمان گتیرمزلر؟” (“نبییا” سۇره‌سی، 30). آیه‌نین “بیتیشیك” معناسینا گلن “راتق” كلمه‌سی عرب دیلینده “بیر-بیری ایله بیتیشیك”، “ایریلماز بیر وضعیتد”، “بوتونلشمیش” معنالارینا گلیر. یعنی بۇ سؤز واحید بیر تام حالیندا، بۆتؤو اوْلان ایكی مادده‌نی ایفاده ائتمك اۆچون ایشله‌دیلیر.

آیه‌ده‌كی “اییردیغیمیزی” ایفاده‌سی ایسه عرب دیلینده‌كی “فاتق” فئیلی ایله ایشله‌دیلیب كی، بۇ ایفاده ده “بیتیشیك وضعیتده اوْلان بیر نسنه‌نی یاریب، پارچالاییب چؤله چێخماسی” معناسینا گلیر. مثلا، توْخومون جۆجره‌رك توْرپاقدان چێخماسی دا عرب دیلینده بۇ كلمه ایله ایفاده اوْلونور. ایندی آیه‌یه تكرار نظر یئتیرك. آیه‌ده گؤیلرله یئرین بیر-بیری ایله بیتیشیك، یعنی “راتق” وضعیتینده اوْلماسیندان بحث ائدیلیر. آیه‌ده همین كلمه‌دن درهال سوْنرا گلن “فاتق” فئیلی ایله بۇنلارین آیریلماسی بیلدیریلیر. یعنی بیری دیگرینی یاراراق چؤله چێخیر. حقیقتن ده “بیق بانق”ین ایلكین گؤرونوشونو فیكیرلشنده كایناتین بۆتون مادده‌لری‌نین بیر نؤقطه‌ده توْپلاندیغینی گؤروروك. باشقا بیر ایفاده ایله هر شئی، حتی هله یارادیلمامیش اوْلان گؤیلر و یئر ده بۇ نؤقطه‌نین ایچینده، بیر-بیری ایله بیتیشیك، آیریلماز وضعیتده ایدیلر. بۇندان سوْنرا بۇ نؤقطه‌ شدّتلی بیر پارتلاییشلا یاریلیر و گؤیله یئر بیر-بیریندن آیریلیرلار.