هارون یهیا

پئیغمبریمیزین (س) ان بؤیوك معجزه‌سی قۇرانی-كریمدیر. الله 14 عصر بۇندان اول اینسانلارا یوْلگؤسترن بیر كیتاب اوْلان قۇرانی-كریمی گؤندرمیش و بۆتون بشری اوْنا تابع اوْلاراق خلاص اوْلماغا دعوت ائتمیشدیر. رببیمیز قۇران حاقیندا: «حالبوكی بۇ قۇران عالملره آنجاق بیر اؤیود-نصیحتدیر!» («قلم» سۇره‌سی، 52)، - دئیه بۇیورموشدور.

قۇران گؤندریلدیگی گۆندن بۇ گۆنه كیمی هر دؤورده یاشایان هر بیر اینسان قروپونون باشا دۆشه بیله‌جیی آسان و آنلاشیقلی بیر دیله مالیكدیر. الله قۇرانین بۇ اۆسلوبونو «آند اوْلسون كی، بیز قۇرانی عیبرت آلماق اۆچون بئله آسانلاشدیردیق...» («قمر» سۇره‌سی، 22) آیه‌سی ایله خبر وئرمیشدیر. همچی‌نین قۇرانین ادبی دیلی‌نین مۆكممللیگی، بنزرسیز اۆسلوب خۆصوصیتلری و اؤزونده ائهتیوا ائتدیگی اۆستون حیكمت ده اوْنون اللهین سؤزو اوْلماسی‌نین دلیللریندندیر.

قۇرانین بۇ خۆصوصیتلری ایله یاناشی، اوْنون اللهین سؤزو اوْلدوغونو تسدیق ائدن چوْخسایلی معجزه‌وی طرفلری ده وار. بۇ خۆصوصیتلردن بیری بیزیم آنجاق خخ و خخی عصرلرین تئخنوْلوْگییاسی ایله چاتدیغیمیز بعضی علمی حقیقتلرین تخمینن 1400 ایل اول قۇراندا بیلدیریلمه‌سیدیر. قۇرانین مۆختلیف آیه‌لرینده چوْخ آیدین و حیكمتلی اۆسلوبلا قئید ائدیلن بعضی علمی حقیقتلر آنجاق سوْن دؤورلرین تئخنوْلوْگییاسی ایله كشف ائدیلمیشدیر. قۇرانین گؤندریلدیگی دؤورده علمی شكیلده الده ائدیلمه‌سی مۆمكون اوْلمایان بۇ بیلگیلر قۇرانین اللهین سؤزو اوْلدوغونو بیر داها تسدیق ائدیر.

قۇرانین نازیل ائدیلدیگی وێی عصرده عرب جمعیتی علمی مسئله‌لر باره‌ده سایسیز خۇرافاتا و باتیل ائتیقادا مالیك ایدی. كایناتی و طبیعتی تدقیق ائده‌جك تئخنوْلوْگییایا مالیك اوْلمایان عربلر نسیلدن-نسله اؤتورولن افسانه‌لره اینانیردیلار. مثلا، اوْنلار گؤیون داغلارین سایه‌سینده دایاندیغینی گۆمان ائدیردیلر. بۇ اینانجا گؤره، دۆنیا دۆزدور و هر ایكی طرفده‌كی هۆندور داغلار سۆتون كیمی گؤی قۆببه‌سینی ساخلاییر. آنجاق عرب جمعیتی‌نین بۆتون بۇ باتیل اینانجلاری قۇرانین گۆجو ایله آرادان قالدیریلدی. مثلا، «گؤیلری، گؤردویونوز كیمی، دایاقسیز اوْلاراق یۆكسلدن محض اللهدیر...» («رد» سۇره‌سی، 2) آیه‌سی گؤیون داغلارین سایه‌سینده یۆكسلدیگی اینانجینی آلت-اۆست ائتدی. بۇنون كیمی داها بیر چوْخ مسئله‌ده همین دؤورده بیلینمه‌ین مۆهوم معلوماتلار قۇراندا اینسانلارا خبر وئریلدی. اینسانلارین آستروْنوْمییا، فیزیكا، بیوْلوْگییا و س. علملر حاقیندا چوْخ آز معلوماتلاری‌نین اوْلدوغو بیر دؤورده گؤندریلن قۇران اؤزونده كایناتین یارادیلیشیندان اینسانین یارادیلماسینا، آتموْسفئرین قۇرولوشوندان یئر اۆزونده‌كی سیستملره قدر بیر چوْخ مسئله‌لر باره‌ده چوْخ واجیب معلوماتلاری ائهتیوا ائدیر (اطرافلی معلومات اۆچون هارون یهیانین ائلشاد میری طرفیندن آذربایجان دیلینه ترجومه ائدیلمیش «قۇران معجزه‌لری» آدلی كیتابینا مۇراجعت ائده بیلرسینیز).

قۇران بۆتون كایناتی یوْخدان یارادان، هر شئیین ان دوْغروسونو بیلن اللهین سؤزودور. اوْ، هر بیر اینسانین باشا دۆشه‌جیی، ساده و آنلاشیقلی بیر اۆسلوبا و بنزرسیز حیكمته مالیكدیر. الله قۇرانی اینسانلارین اوْخویوب باشا دۆشمه‌لری، اوْرادا یازیلانلاری اؤیرنمه‌لری، بۆتون كایناتی یوْخدان یارادان رببیمیزی تانیمالاری، اوْنا نئجه قۇللوق ائده‌جكلرینی بیلیب چكینمه‌لری اۆچون گؤندرمیش، فرقلی مثاللارلا آیه‌لرینی بیر-بیر و مۆختلیف شكیللرده آچیقلامیشدیر. اللهین «...بیز كیتابدا هئچ بیر شئیی نظردن قاچیرمادیق...» («انام» سۇره‌سی، 38) آیه‌سینده ده بیلدیردیگی كیمی، قۇران قۆسورسوزدور. هم دۆنیا حیاتی، هم ده آخیرت حیاتی ایله باغلی بیر چوْخ تفررواتلار قۇراندا چوْخ حیكمتلی شكیلده آچیقلانمیشدیر. الله «حقیقتن سیزه ائله بیر كیتاب نازیل ائتدیك كی، اوْ، سیزدن اؤترو بیر شرفدیر. مگر درك ائتمیرسینیزمی؟» («انبییا» سۇره‌سی، 10) آیه‌سی ایله ده بۇ حقیقتی بیلدیریر.

قۇرانین ان مۆهوم خۆصوصیتلریندن بیری ده اوْنون گۆنوموزه قدر هئچ بیر دیَیشیكلییه مروز قالمادان، پئیغمبریمیزه (س) وحی ائدیلدیگی شكیلده بیزه گلیب چاتماسیدیر. الله بۇ حقیقتی قۇراندا «شۆبهه‌سیز كی، قۇرانی بیز نازیل ائتدیك و سؤزسوز كی، بیز ده اوْنو قوْرویوب ساخلایاجاغیق!» («هیجر» سۇره‌سی، 9) آیه‌سی ایله خبر وئرمیشدیر.

معلوم اوْلدوغو كیمی، قۇراندان اولكی حاق كیتابلار گؤندریلدیگی وضعیتده قالمامیش، قوْرونمامیش و تحریف ائدیلمیشدیر. بۇ كیتابلارا اینسانلار طرفیندن مۆختلیف علاوه‌لر ائدیلمیش، بعضی یئرلری یا دیَیشدیریلمیش، یا دا تامامیله چێخاریلمیشدیر. پئیغمبریمیزه (س) ایسه هر دفعه‌ وحی گلنده همین وحیلر رببیمیزین بیر معجزه‌سی شكلینده اوْنا ازبرله‌دیلمیشدیر. پئیغمبریمیز (س) ایسه وحیدن درهال سوْنرا سهابه‌لرین آراسیندا «وحی كاتیبلری» دئییلن شخصلره قۇرانی یازدیرمیشدیر. بئله‌لیكله، قۇران یازیلی صۇرتده قوْرونوب-ساخلانمیشدیر. هز.ابو بكیرین دؤورونده قۇران تك بیر نۆسخه حالینا سالینمیش، هز.اوْسمانین دؤورونده ایسه قۇران نۆسخه‌لری چوْخالدیلاراق مۆهوم ایسلام شهرلرینه گؤندریلمیشدیر.

حضرتی محمّد

ائلشاد میری

دۆنیا دینلراراسی دیالوْق و مدنیتلرین قارشیدورماسیندان دانیشیر، بیز ایسه مۆختلیف مذهبلردن. بَینمه‌دیگیمیز قربین گۆندمینده قلوْباللاشما وار، بیزیم گۆندمیمیزده ایسه هانسی مذهبین دوْغرو اوْلماسی. خوْشلامادیغیمیز، سهو یوْلدا اوْلدوغونا ایناندیغیمیز اینسانلار كوْسموْسا گئدیر، بیز نامازدا آیاقلارین آراسی‌نین نئچه بارماق اوْلدوغونو مۆزاكیره ائدیریك. اللها اینانمایانلار پیلوْتسوز تییاره‌لرله كؤرپه‌لری بوْمباردمان ائدیر، بیز ایسه هله ده هانسیسا جانلی‌نین هاراسینداسا الله سؤزونون یازیلدیغینی آختاریریق. دۆنیا كوْسموْسدا ستانسییالار قۇرماقدان دانیشیر، بیزلر ایسه هله ده مذهبلراراسی تسسوبكئشلیگی نئجه آرادان قالدیراجاغیمیزدان.

باشقا خالقلار نۆوه سلاحینا صاحب اوْلور، بیز هله ده خلیفه‌لردن هانسی‌نین داها فضیلتلی اوْلدوغو حاقدا مۆباهیسه ائدیریك. مۆسلمانلار اوللر بۆتون دۆنیایا حاكم اوْلدوغو حالدا، ایندی باشقالاری‌نین بۇیروقلارینی یئرینه یئتیرمك اۆچون بیر-بیریلری ایله یاریشیرلار. بۆتون بۇنلارین نتیجه‌سیدیر كی، دۆنیادا باش وئرن هر جۆر منفی حادثه‌ده مۆسلمانلارین آدی حاللاندیریلیر، بۆتون منفی داورانیشلار مۆسلمانلارا شامیل ائدیلیر.

مۆسلمانلارین بۇگونكو وضعیتی‌نین باشلیجا سببلریندن بیری اوْنلارین آراسیندا بیرلیگین اوْلماماسیدیر، اوْنلارین مۆختلیف مذهبلری دین كیمی قبول ائده‌رك، باشقا مذهبلره دۆشمن نظری ایله مۆناسیبت بسله‌مه‌سیدیر.

ایسلام دینی بیرلیك و برابرلیك دینیدیر. ایسلام قارداشلیق دینیدیر. بیزی یارادان هر بیریمیزین بیر یئرده اوْلماغیمیزی و اوْنون دینیندن مؤحكم تۇتماغیمیزی ایسته‌ییر. اۇجا الله قۇرانی-كریمده بئله بۇیورور: «هامینیز بیر یئرده اللهین ایپیندن (دینیندن مؤحكم) یاپیشین، بیر-بیرینیزدن آیریلمایین! اللهین سیزه وئردیگی نعمتینی خاتیرلایین كی، سیز بیر-بیرینیزه دۆشمن ایكن اوْ سیزین قلبلرینیزی (ایسلام ایله) بیرلشدیردی و اوْنون نعمتی سایه‌سینده بیر-بیرینیزله قارداش اوْلدونوز. سیز اوْددان اوْلان بیر اۇچورومون كناریندا ایكن اوْ سیزی اوْرادان خلاص ائتدی. الله اؤز آیه‌لرینی سیزین اۆچون بۇ شكیلده آیدینلاشدیریر كی، حاق یوْلا یؤنلمیش اوْلاسینیز!» («آلی-عمران» سۇره‌سی، 103). رببیمیز بیزی بیر-بیریمیزه قارشی منفی مۆناسیبتدن ال چكمه‌ییمیزی، بیر-بیریمیزه قارشی پیس زننه، بدگومانا قاپیلماقدان چكینمه‌ییمیزی امر ائدیر: «ائی ایمان گتیرنلر! چوْخ زننه-گۆمانا قاپیلماقدان چكی‌نین. شۆبهه‌سیز كی، زننین بعضیسی (هئچ بیر اساسی اوْلمایان زنن) گۆناهدیر. (بیر-بیرینیزین عیبینی، سیررینی) آراییب آختارمایین، بیر-بیرینیزین قئیبتینی قێرمایین! سیزدن بیرینیز اؤلموش قارداشی‌نین اتینی یئمه‌یه راضی اوْلارمی؟! بۇ سیزده ایكراه حیسسی اوْیادار (قئیبت ده بئله‌دیر). اللهدان قوْرخون. حقیقتن، الله تؤوبه‌لری قبول ائدندیر، رحملیدیر!» («هۇجورات» سۇره‌سی، 12). همچی‌نین اۇجا یارادان اینسانلارا سسلنه‌رك، پیس نتیجه‌یه سبب اوْلاجاق بیر-بیریمیزه لاغ ائتمه‌ییمیزی ده قاداغان ائده‌رك بئله بۇیورور: «ائی ایمان گتیرنلر! بیر قؤوم دیگرینی لاغا قوْیماسین. اوْلا بیلسین كی، لاغا قوْیولانلار لاغا قوْیانلاردان الله یانیندا داها یاخشی اوْلسونلار» («هۇجورات» سۇره‌سی، 11).

اللهین اینسانلارا رحمت اوْلاراق گؤندردیگی حضرتی محمّد اللهین بۇ امرلرینی هم سؤیله‌یه‌رك، هم ده یاشایاراق ایجرا ائدیب. بئله كی، مۆسلمانلار مككه‌دن مدینه‌یه كؤچمك (هیجرت ائتمك) مجبوریتینده قالاندا آرتیق اوْنلار تانیمادیقلاری، حتی بعضیلرینی ایلك دفعه‌ گؤره‌جكلری اینسانلارین ائلینه-اوْباسینا پناه آپاریردیلار. اللهین رسولو هیجرتدن سوْنرا مدینه‌لی مۆسلمانلارلا (انصار) مككه‌دن گلن مۆسلمانلار (مۆهاجیر) آراسیندا قارداشلیق اعلان ائتدی. بۇ قارداشلیق حادثه‌سی معنا و ماهیتی اعتباری ایله بشر تاریخینده آنالوْقو اوْلمایان نادیر بیر ایجراات ایدی. اللهین رسولو بۆتون مۆسلمانلاری منسوب اوْلدوغو سینفی طبقه‌یه، میللته، طایفهیا، دریسینه، رنگینه فیكیر وئرمه‌دن عۆمومبشری قارداش اعلان ائتدی. اۇجا الله دا قۇرانی-كریمده اینانانلارین بیر-بیریلری‌نین قارداشی اوْلدوغونو اعلان ائدیر: «حقیقتن، مؤمینلر قارداشدیرلار» («هۇجورات» سۇره‌سی، 10). آیه‌دن ده آیدین اوْلدوغو كیمی، هارادا یاشاماسیندان، هانسی دیلده دانیشماسیندان، هانسی طایفهدان، دریسی‌نین رنگیندن آسیلی اوْلمایاراق، بۆتون اینانانلار بیر-بیریلری‌نین قارداشلاریدیر.

دینیمیز دین قارداشلیغینی قان قارداشلیغیندان داها مۆهوم و اۆستون ساییر. چۆنكی دین قارداشلیغیندا منفت یوْخدور. بۇ قارداشلیغین اساس مقصدینی ایدئال بیر جمعیت فوْرمالاشدیرماق و ابدی سعادته چاتماق تشكیل ائدیر. اللهین راضیلیغی، امر و قاداغالارینا باغلیلیق هر شئیین اۆستونده بیر دیَره مالیكدیر. بۇ قارداشلیق، بئله بیر اۆستون مقصدی حیاتا كئچیرمك اۆچون تسیس ائدیلیب.

حضرتی پئیغمبر (س.ه.و.): «هر كیم اؤزو اۆچون آرزو ائتدیگینی قارداشی اۆچون ده ایسته‌مسه، حقیقی ایمان گتیرمیش ساییلماز» (بۇخاری، «ایمان»، 7)، - بۇیوروب. حضرتی الی (ر) بئله دئییب: «سنین حقیقی قارداشین سنه خئیری دیَسین دئیه، اؤزونه ضرر گلمه‌سینه راضی اوْلاندیر».

حضرتی پئیغمبر باشقا بیر حدیسینده مۆسلمانلارین قارداشلیغی حاقیندا: «مۆسلمان مۆسلمانین قارداشیدیر. مۆسلمان اوْنا خیانت ائتمز، یالان دانیشماز و كؤمه‌یینی اسیرگه‌مز. هر مۆسلمانین باشقا مۆسلمانا ناموسو، مالی و قانی حرامدیر. تقوا بۇرادادیر. بیر مۆسلمانا شر اوْلاراق مۆسلمان قارداشینی آلچالدیجی گؤرمه‌سی كیفایتدیر»، - بۇیوروب (تیرمیزی، «بیرر»، 18).

مؤمینلرین قارداش اوْلدوغو حقیقتی ایسلامین گتیردیگی اساس پرینسیپلردن بیریدیر. انصارلا مۆهاجیرلر آراسیندا جریان ائدن قارداشلیقدا سوْنراكی نسیللره چوْخ نۆمونه اوْلا بیله‌جك خۆصوصیتلر وار. ایندی قئید ائده‌جه‌ییم بیر حادثه‌ اوْلا بیلسین كی، مۆختلیف شكیللرده باشا دۆشوله بیلر. اما بیر مقامی اۇنوتمامالیییق كی، بۇ، هله ایسلامین اساسلاری‌نین تزه-تزه سیستملشدیریلدیگی مدینه دؤورونون ایلك ایللرینده جریان ائتمیشدی.

حضرتی پئیغمبر آبدوررهمان بین اوفی مدینه‌لی سد بین رابی ایله قارداش اعلان ائدندن سوْنرا همین انصار تزه قارداشینی ائوینه آپاردی. بۆتون مالینی-مۆلكونو گؤستره‌رك اوْنا بئله دئدی: «ائی قارداشیم، منیم بۆتون ثروتیم بۇنلاردیر، یاریسینی سنه وئریرم. همچی‌نین منیم ایكی آروادیم وار. سنین سئچه‌جه‌یین بیرینی بوْشاییم و سن اوْنونلا ائولن». بؤیوك آلیجنابلیق، هئچ نه ایله عوض ائدیله بیلمه‌یه‌جك صمیمی حیسسلرله دئییلن بۇ تكلیفه آبدوررهمانین جاوابی بئله اوْلدو: «الله مالینی-مۆلكونو ده، عائله‌نی ده سنه مۆبارك ائتسین. رببیمیز سنین بۇ داورانیشی‌نین مۆكافاتینی وئرسین. سن منه بازارین یوْلونو گؤستر، بۇ منه كیفایت ائدر». آبدوررهمان بین اوف تیجارتله مشغول اوْلان قۇرئیشین ایچینده یاشادیغی و تجروبه‌سی اوْلدوغو اۆچون بۇ ایشی یاخشی باجاریردی. بازارین یوْلونو تۇتان آبدوررهمان آلدیغی بوْرجلا تیجارته باشلادی. الله اوْنا بركت وئردی. بیر مدت سوْنرا ایسه آرتیق اوْ، مدینه‌نین وارلیلاریندان بیری ایدی.

بۇ قارداشلیق مۆسلمانلاردا اوْ درجه‌ مۆسبت تأثیر اوْیاندیرمیشدی كی، اوْنلار بیر-بیریلری‌نین جانبیر یوْلداشلاری اوْلموشدولار. آرتیق بیری‌نین دردی اوْ بیری‌نین ده دردی ایدی. حضرتی پئیغمبر بیر حدیسینده بئله دئییب: «مؤمینلرین آرالارینداكی مۆناسیبت بیر بدنین اوْرقانلاری كیمیدیر. بدنین بیر یئری آغریسا، دیگر حیصه‌لری ده همین اوْرقان اۆچون سانكی بیر-بیرینی چاغیرار».

اللهین رسولونون معنوی آتموْسفئرینده یئتیشن سهابه‌لر ده پئیغمبرین سؤزلرینه عمل ائده‌رك قارداشلارینی اؤزلریندن اۆستون تۇتور و اللریندن گلنی بۇ یوْلدا ائتمه‌یه چالیشیردیلار. مثال اوْلاراق ایكی حادثه‌نی قئید ائتمك اوْلار: سهابه‌لردن بیری ائوده یئمك یئمه‌یه حاضیرلاشیردی. بۇ اسنادا مۆسلمان قارداشی اوْنون ائوینه گلیر و آج اوْلدوغونو بیلدیریر. بۇ سهابه مۆسلمان قارداشی‌نین قارنی‌نین دوْیماسی اۆچون ائوده‌كی آخیرینجی یئمیی قوْناغا وئریر. دین قارداشی‌نین بۇنو گؤرمه‌مه‌سی اۆچون ائوده‌كی شامی سؤندورور و اؤز قاشیغینی بوْش قابا آپاریر. سحریسی گۆن اللهین رسولو همین سهابه‌نین بۇ داورانیشیندان اللهین راضی اوْلدوغونو بیلدیریر. باشقا بیر مثال:

دؤیوشدن سوْنرا ایدی. آغیر یارالیلار واردی. سهابه‌لردن بیری اؤلومله اللشیردی، قۇروموش دوْداقلاری بیر اۇدوملوق سۇیون حسرتی ایله تیتره‌یركن، آغزینا قدر گلن سۇیو، یانینداكی قارداشی «سۇ» دئدیگی اۆچون باشی ایله اوْنا آپارماسینی ایسته‌ییر. سهابه‌لر اؤزلری چوْخ مؤهتاج اوْلماسینا باخمایاراق، قارداشلارینی اؤزلریندن اۆستون تۇتان نۆمونوی اینسانلاردی.

اوْنلاری بۇ جۆر یئتیشدیرن الله رسولو باشقا بیر حدیسینده بئله بۇیوروب: «مؤمینین مؤمینه باغلیلیغی، حیصه‌لری بیر-بیرینه بیرلشدیرن بینا كیمیدیر». حدیسی روایت ائدن سهابه بۇرادا دئییلن مثلای باشا سالماق اۆچون بارماقلارینی بیر-بیرینه كئچیره‌رك حدیسین داها آیدین باشا دۆشولمه‌سینه چالیشیب. (بۇخاری، «سالاه»، 88؛ «مزالیم»، «بیرر»، 65؛ تیرمیزی، «بیرر»، 18؛ نسای، «زكات»، 67).

حضرتی محمّد مۆسلمانلارین آراسیندا همیشه بیرلیك و برابرلیگین قوْرونماسینا، قارداشلیغین تسیس ائدیلمه‌سینه، آرالاریندا سئوگی حیسسلری‌نین داها دا درینلشمه‌سینه چالیشیب. پئیغمبر باشقا دینین منسوبو اوْلان اینسانلارا دا حؤرمت گؤستردیگی حالدا، بۇ گۆن مۆسلمان قارداشلارین مۆختلیف دینی دۆنیاگؤروشونه گؤره خوْشاگلمز لقبلر قوْیماق، چیركین آدلارلا آدلاندیرماق نه درجه‌ دوْغرودور؟ رسولوللاه (س) رببیندن آلدیغی تربییه ایله مۆسلمان، خریستیان و یهودی دئمه‌دن هر اینسانا دیَر وئریب. حضرتی محمّد (س) بیر گۆن یوْلدان یهودی جنازه‌سی آپاریلاركن آیاغا قالخیر. همین اسنادا پئیغمبرین یانیندا اوْلان سهابه “ئی اللهین رسولو، اوْ یهودیدیر”، - دئییر. حضرتی محمّد حالینی، میمیكاسینی دیَیشدیرمه‌دن یانینداكی سهابه‌یه: “امما اوْ، بیر اینساندیر!”، - جاوابینی وئریر... اگر بیز همین سؤزون صاحبی پئیغمبرین اۆممتیگیكسه، اوْندان فرقلی فیكیرلشمه‌مه‌لی، اوْندان فرقلی حركت ائتمه‌مه‌لیگیك. مۆسلمانلارین آراسیندا باش وئرن هر هانسی نارازیلیغی آرادان قالدیرماغا چالیشمالی، دۆشونجه مۆختلیفلیگینی تسسوبكئشلییه قدر آپاریب چێخارمامالیییق. قۇراندا اۇجا الله بئله بۇیورور: «...بۇنا گؤره ده (آرالاریندا بیر مۆباهیسه دۆشسه) ایكی قارداشینیزین آراسینی دۆزلدین و اللهدان قوْرخون كی، بلكه، رحم اوْلوناسینیز!» («هۇجورات» سۇره‌سی، 10). اللهین رسولو دا حدیسلرینده: «شیطان قیبله‌یه اۆزونو چئویرن مؤمینلرین آرتیق اوْنا قۇللوق ائتمه‌سیندن اۆمیدینی كسر، اما اوْنلاری بیر-بیرینه دۆشمن ائتمك اۆچون هله ده اۆمیدلیدیر» (تیرمیزی، «بیرر»، 25؛ مۆسلیم، «مۆنافیقون»، 65)، - بۇیورور. بۇندان باشقا، رسولوللاه: «ائی اللهین بنده‌لری، بیر-بیرینیزه كین بسله‌مه‌یین، بیر-بیرینیزدن اۆز دؤندرمه‌یین. قارداش اوْلون...» (بۇخاری، «ادب»، 57، «فرایض»، 2؛ مۆسلیم، «بیرر»، 23؛ تیرمیزی، «بیرر»، 24)، «بیر آداما مۆسلمان قارداشینی تحقیر ائتمه‌سی پیسلیك اوْلاراق اوْنا بس ائدر» (مۆسلیم، اێ، 32)، - دئیه‌رك مۆسلمانلاری بیر-بیریلری ایله نئجه مۆناسیبت قۇرمالارینی قئید ائدیب. پئیغمبر (س.ه.و.) قارداشلاری‌نین ناموسونو، شرف و لیاقتینی قوْرویان اینسانلارا مۆژده وئره‌رك بۇنلاری ایفاده ائدیب: "كیم قئیبتی ائدیلن قارداشی‌نین شرف و لیاقتینی قوْرویارسا، الله دا همین اینسانی جهنم اوْدوندان قوْرویار" (احمد).

اۇجا الله دا قۇراندا مۆسلمانلارین بیر-بیریلرینه بئله دۇعا ائتدیكلرینی قئید ائدیر: «اوْنلاردان (مۆهاجیرلردن و انصاردان) سوْنرا گلنلر بئله دئییرلر: "ائی رببیمیز! بیزی و بیزدن اول ایمان گتیرمیش قارداشلاریمیزی باغیشلا. بیزیم قلبلریمیزده ایمان گتیرنلره قارشی كینه (حسده) یئر وئرمه. ائی رببیمیز! سن، حقیقتن، شفقتلیسن، مرحمتلیسن!» («هشر» سۇره‌سی، 10).

ایسلام قارداشلیغی چوْخ مۆسبت تأثیره مالیك اوْلان عامللردن بیریدیر. مۆسلمان قارداشلیغی بیر-بیری‌نین یاخشی جهتلری ایله فخر ائتمك و همین خۆصوصیتلری اؤزونونكو كیمی قبول ائتمكدیر. بۇ قارداشلیق، اؤزو سێخینتیلی و چتین وضعیتده اوْلاركن بئله قارداشینی اؤزوندن اۆستون تۇتماق فداكارلیغیدیر.

اللهیمیز بیر، قۇرانیمیز بیر، پئیغمبریمیز بیر، دینیمیز بیر، قیبلمیز بیر، وطنیمیز بیر، دؤولتیمیز بیر، بایراغیمیز، حتی دۆشمنیمیز ده بیر. بۆتون بۇنلاری نظره آلاراق، اللهین بۇیوردوقلاریندان ایكیللی مؤحكم تۇتساق، پئیغمبرین دئدیكلرینی یئرینه یئتیرسك، بیز باشقالاری‌نین دئدیكلرینی یئرینه یئتیرن دئییل، باشقالارینا دئدیكلریمیزی یئرینه یئتیردیرمیی باجاران اینكیشاف ائتمیش جمعیت اوْلاریق.

ابو طالبین وفاتیندان اۆچ گۆن اؤتموشدو. الله رسولو (ساللاللاهو آلیهی و سللم) اوْنون هئچ اوْلماسا دۆنیا ایله ویدالاشاركن بیر اۆنوان قوْیوب گئتمه‌سی اۆچون چوْخ جهد ائتمیش، اما دوْداقلاریندان بۇ اۆنوانی گؤسترن بیر جۆمله‌ ائشیتمه‌میشدی. اوْنون یوْخلوغونو دا فۆرصت بیلن قۇرئیش داها ازازیلجه‌سینه اۆستونه دۆشه‌جك و رسولوللاه بۇ قددارلیغین قارشیسیندا عمیسی‌نین یوْخلوغونو داها آغریلی شكیلده حیسس ائده‌جكدی. چوْخ قۆسسه‌لی ایدی، اوْنا ان چوْخ آرخا دۇران، اوْنو حمایه‌ ائدن عمیسی ابو طالبی ایمانینا شاهید اوْلمادان، دۆنیاداكی ایستیقانلیلیغی‌نین عوضینه ابدی سعادتی قازانماق یوْلونا گیردیگینی ایفاده ائده‌جك بیرجه كلمه ائشیتمه‌دن توْرپاغا باسدیرماغین كدری ایچینده ایدی.

قارانلیغین ظۆلمته بۆروندویو آنلار ایدی. خسته یاتاغیندا قوْیدوغو حیات یوْلداشی‌نین وضعیتینی فیكیرلشیردی و تلاشلا چادیرینا طرف گئتدی... چۆنكی باشقا كؤمكچیسی هز.خدیجه ده خسته‌لیكدن قێوریلیردی. الله رسولو (ساللاللاهو آلیهی و سللم) قێزدیرما ایچینده اوْلان حیات یوْلداشینا اوْنون سوْن و ابدی صفریندن اول باش چكمه‌یه گئدیردی. ایشین سوْنوندا ابو طالب كیمی بیر آرخا-دایاقدان مهروم اوْلماق دردی ایله یاناشی جان دوْستوندان و ان صادق یاریندان دا مهروم قالماق عذابی وار ایدی...

یاخینلاشدی و یاواشجا چادیرین پرده‌سینی آرالادی... خسته‌لیكدن اذیت چكن هز.خدیجه‌نین وضعیتی اۆرك آغریدیردی. بۇ اینیلتیلردن آیریلیق حیسس ائدیلیردی... هز.خدیجه مككه‌نین ان وارلی قادینی اوْلدوغو حالدا بۇ گۆن آجیندان و سێخینتیدان ایكی بۆكولموشدو، سۆرگون حیاتی‌نین عذابوئریجی شرطلری ایله چارپیشاراق قالانلارا "الویدا" دئییب گئدیردی.

اوْنون كدرینده الله رسولونو قێزلاری ایله بیرلیكده تك قوْیوب گئتمه‌یین ناراحاتچیلیغی گیزله‌نیردی. گئدیردی، اما اۆرگی حمایه‌سیز قالان ارینده، سۇلطانلار سۇلطانینا و مرحمتلی رببینه امانت ائتدیگی یئتیملرینده قالیردی. تئز آنادان اوْلموشدو، حاقین قارشیسیندا تئز اوْیانمیشدی و ایندی ده اؤز اللری ایله امانت وئردیگی ایكی بالاسیندان سوْنرا اوْنلارا قوْووشماق اۆچون هامیدان اول گئدیردی.

اۆزونده دۆنیادان كؤچمه‌میشدن اول شیرین بیر تبسسوم گؤروندو، آیدین ایدی كی، آرتیق جیبریلین مۇشتولوغونو گتیردیگی جنّت یاماجلاری گؤزلری‌نین قاباغیندا آچیلمیشدی... آنجاق بۇ شیرین تبسسوم ده شفقت و مرحمتله دوْلو بۇلودلار كیمی چادیرین آغزیندا اوْنو گؤزله‌ین حیات یوْلداشینی گؤرنده كدرله عوضلنمیش و درین قم-قۆسسه‌یه چئوریلمیشدی. هر ایكیسی بیر-بیری‌نین وضعیتینی فیكیرلشه‌رك هۆزنلنمیشدیلر.

بۇ، شفقت و مرحمت سۇلطانی‌نین اۆرگینه درین یارا وۇران بیر منظره ایدی... گؤز ببكلریندن آخیب یاناقلاریندان سۆزولن یاش دامجیلاری ساققالینی ایسلاتمیشدی، دالبادال هێچقیریقلار، قهر دۆیونله‌نیردی بوْغازیندا...

الله رسولو (ساللاللاهو آلیهی و سللم) میننتدارلیق دۇیغوسو ایله خانیمینا یاخینلاشدی و ایفاده ائتمكده كلمه‌لرین ده گۆجسوز قالدیغی بۇ معنا یۆكلو جۆمله‌لری تیترك دوْداقلاری ایله سێرالاماغا باشلادی:

- ائی خدیجه! منه گؤره سن بۇ چتینلیكلره دؤزمك مجبوریتینده قالدین و مؤوقئیین اۇجباتیندان بیر حیاتدان مهروم یاشادین. اصلینده سن بۇنلارا لاییق قادین دئییلدین. جوْمردلیگی‌نین عوضینده كرم و سخاوتله قبول ائدیلمه‌لی اوْلدوغون حالدا سن چیله اۆستونه چیله، مؤهنت و اذیت گؤردون،- دئمك ایسته‌ییردی. سوْنرا سؤزلرینه بئله داوام ائتدی:

- آنجاق اۇنوتما كی، الله هر سێخینتی و چتینلیگین آردینجا مۆطلق چوْخلو خئییر بخش ائتمیشدیر...

آرتیق ابو طالبدن سوْنرا ایكینجی اساس آرخا-دایاق دا داها یاشامیردی. آلتمیش بئش یاشیندا ایكن دۆنیایا و دۆنیاداكی بۆتون چتینلیكلره ویدا ائده‌رك ایچینده نه بیر های-كۆی، نه ده بیر یوْرغونلوق اوْلان، اینجی دنه‌لری ایله هؤرولموش ابدی مكانینا كؤچموشدو هز.خدیجه (رادییاللاهو آنها).

بئله‌لیكله، اوْ، هیرادا چێخان گۆنشین آردینجا بیر قدیر گئجه‌سینده باشلادیغی یئنی حیاتینا یئنه بیر قدیر گئجه‌سینده نؤقطه‌ قوْیموشدو. اوْنو ابدی یۇردون ایلك قاپیسی اوْلان هاجون قبریستانلیغینداكی مكانینا شخصاً الله رسولونون (ساللاللاهو آلیهی و سللم) اؤزو مزارا ائنمكله یئرلشدیردی و اۆستونو ده توْرپاقلا یئنه اوْ، دوْلدوروب دۆزلتدی.

مۆسیبتلر آرتیق لئیسان كیمی یاغماغا باشلامیشدی. چۆنكی یانیندا هر چتینلیكده یانینا سێغینیب دا ساكیتلیك تاپدیغی بیر دستك، فلاكت اوْلوب اۆستونه گلن مئتئوْریتلرین آتموْسفئرینه دیَه‌رك پارچالاناجاغی بیر قوْرویوجو تاوان و ایللرین تجروبه‌سی ایله باش وئرنلره صبرله سینه گرمكده اعتبارلی كؤمكچیسی یوْخ ایدی الله رسولونون (ساللاللاهو آلیهی و سللم).

الله رسولو اۆچون مرحمتلی بیر آتادان، اعتبارلی مۆحافیظه‌دن و كؤنلو توْخ بیر عمیدن سوْنرا صادق یار، الیاچیق حیات یوْلداشی و شفقتلی بیر آرخا-دایاق دا آرتیق یاشامیردی. قۇرئیشلیلر بۇ اۆزدن داها دا جسارتلی اوْلموشدولار. اوْنلار رسولوللاهین (ساللاللاهو آلیهی و سللم) اۆستونه ایندی داها چوْخ یئریگیردیلر. اؤزونو صفئه ایشه حصر ائدنلردن بیری بیر دفعه‌ اللهین سئویملی بنده‌سی‌نین اۆستونه توْز-توْرپاق آتمیشدی. الله رسولو (ساللاللاهو آلیهی و سللم) دا اۆست-باشی بۇ حالدا ایكن باشیاشاغی ائوینه گلدی. قێزلاریندان بیری آتالارینی بۇ وضعیتده گؤروب چوْخ كدرلنمیشدی. بیر طرفدن آتاسی‌نین اۆست-باشینی تمیزله‌ییر، دیگر طرفدن ده قم-كدرینی آغلایا-آغلایا ایفاده ائدیردی. بۇ یاشلی گؤزلری گؤرن الله رسولو (ساللاللاهو آلیهی و سللم) بئله بۇیوردو:

- قێزیم، آغلاما و كدرلنمه! الله سنین آتانی حدر ائتمه‌یه‌جكدیر!

بیر-بیری‌نین آردینجا یاشانان بۇ كدرلی حادثه‌لرله دوْلو اوْلان بۇ ایله "كدر ایلی" دئییلمیشدیر. چۆنكی بۇ واختلار بیر یاندان مۆشریكلرین حاقسیز ظۆلم و اذیتلری حددینی آشمیش و نظارتدن چێخمیشدی، دیگر طرفدن ده رئیغمبریمیزین یانینداكی ایكی بؤیوك دایاق ابدی عالمه كؤچموشدو. بۆتون بۇنلار قملی پئیغمبری كدرلندیرن حادثه‌لر ایدی و بۇندان سوْنرا آرخادا قالان بیر ایل بئله آدلاندیریلمیشدی.

هارون یهیا

حضرت محمّد (س.آ.و.) اللهین ان سوْن حاق كیتابینی وحی ائتدیگی، گؤزل اخلاق و ایمانی ایله بۆتون اینسانلارا نۆمونه گؤندردیگی مۆبارك اینساندیر. مۆبارك پئیغمبریمیز صاحب اوْلدوغو گۆجلو ایمانی ایله اللهین اوْنا وئردیگی مسئولیتی ان گؤزل شكیلده یئرینه یئتیردی. اینسانلاری اللهین یوْلونا، هیدایته دعوت ائتدی. گؤزل اخلاقی ایله بۆتون اینانانلارا یوْلگؤسترن اوْلدو. دؤوروموزده ده پئیغمبریمیزین بۇ میثیلسیز اخلاقی و پروْبلئملر قارشیسینداكی عاغیللی داورانیشی عۆمومبشریلیگینی قوْرویور و اینسانلارا یوْل گؤستریر. مۆسلمانلارین وظیفه‌سی ایسه رسولوللاهین بۇ اۆستون خۆصوصیتلرینی بیلمك، اوْندان نۆمونه گؤتورمك و بۆتون بشریته چاتدیرماق، عینی زاماندا اوْنا بنزه‌مك، آخیرتده

اوْنونلا یاخین دوْست اوْلماق اۆچون هر جۆر سی گؤسترمكدیر.

پئیغمبریمیزین (س.آ.و.) گؤزل اخلاقی

پئیغمبریمیز (س.آ.و.) بۆتون عالملره نۆمونه اوْلان اوْلدوقجا گؤزل اخلاقا صاحب ایدی. اوْ، اطرافینداكیلاری دا بۇنا اساساً تربییلندیریر، اللهین راضی اوْلدوغونو بیلدیردیگی داورانیش طرزلرینی اوْنلارا خاتیرلادیر، قاداغان اوْلونانلاری دا نظرلرینه چاتدیریردی.

الله هز.محمّدین (س.آ.و.) نه قدر اۆستون بیر اخلاقا صاحب اوْلدوغونو آیه‌لرده بئله خبر وئریر:

«نۇن! آند اوْلسون قله‌مه و یازدیقلارینا كی، سن رببی‌نین نعمتی سایه‌سینده دیوانه دئییلسن! حقیقتن، سنی میننتسیز مۆكافات گؤزله‌ییر! شۆبهه‌سیز كی، سن بؤیوك بیر اخلاق اۆزرینده‌سن!» («قلم» سۇره‌سی، 68/1-4).

پئیغمبریمیز اؤزونون اۆستون اخلاقینی مۆسلمانلارا دا تؤوصیه‌ ائتمیشدیر. بۇ تؤوصیه‌لردن بعضیلرینی حدیسلرینده بئله بیلدیریر:

"سنه ظۆلم ائده‌نی باغیشلا. سندن كۆسه‌نین یانینا گئت، سنه پیسلیك ائدنه سن یاخشیلیق ائت، علئیهینه ده اوْلسا حاقی دئ" (كۆتوبی-سیتتئ، مۇهتاساری تئرجومئ و شرحی، پروْف. در. ایبراهیم جانان، 16-جێ جیلد، آكچاغ نشرلری، آنكارا، سه. 317).

"رببیم منه دوْققوز شئیی امر ائتدی: گیزلی حالدا دا، آچیق حالدا دا اللهدان قوْرخماغیمی؛ غضب و راضی اوْلدوغوم حاللاردا عدالتلی سؤز دئمه‌ییمی؛ یوْخسول اوْلدوقدا دا، وارلی اوْلدوقدا دا قناعت ائتمه‌ییمی؛ مندن آیریلان اینسانلا یاخین اوْلماغیمی؛ مندن اسیرگه‌ینه اسیرگه‌مه‌مه‌ییمی؛ منه ظۆلم ائده‌نی باغیشلاماغیمی؛ سۇسما حالیمین دۆشونمه اوْلماسینی، دانیشماغیمین ایسه ذكر اوْلماسینی؛ باخیشیمین عیبرت اوْلماسینی؛ دوْغرو و گؤزل اوْلانی امر ائتمه‌ییمی..." (كۆتوب-سیتتئ، مۇهتاساری تئرجومئ و شعرهی، پروْف. در. ایبراهیم جانان، 16-جێ جیلد، آكچاغ نشرلری، آنكارا، سه. 317).

الله حضرت آدمدن اول ملكلری و جینلری یاراتمیشدی. اوْنلار اللهی وصف و مدح ائتمكله تسبیح ائدیردیلر. الله سوْنرا ایلك اینسان اوْلان هز.آدمی یاراتدی و ملكلره اوْنا سجده ائتمه‌لرینی امر ائتدی.

ملكلر اللهین امرینه قلبن اطاعت ائده‌رك هز.آده‌مه سجده ائتدیلر. لاكین ملكلر آراسیندا یئر آلان و جینلردن اوْلان ایبلیس اللهین بۇ امرینه قارشی چێخاراق اوْنا عصیان ائتدی. چۆنكی ایبلیس اؤزونون هز.آدمدن داها اۆستون اوْلدوغونا اینانیردی. ایبلیس بۇ تكببورونه گؤره اوْندان «ائی ایبلیس! سنه منیم اؤز الیمله یاراتدیغیما سجده ائتمه‌یه نه مانع اوْلدو؟ تكببور گؤستردین، یوْخسا اؤزونو یۇخاری تۇتدون؟» («سد» سۇره‌سی، 75) سوْروشان اللها بئله جاواب وئرمیشدی:

«من اوْندان داها خئییرلییم. چۆنكی سن منی اوْددان، اوْنو ایسه پالچیقدان یاراتمیسان!» («سد» سۇره‌سی، 76). اللهین امری قارشیسیندا بئله اطاعتسیزلییه جۆرت ائدن ایبلیس الله طرفیندن لعنتلنمیش و اوْ، ابدی جهنم عذابینا لاییق گؤرولموشدور. ایبلیسین اللها قارشی چێخماسینا سبب اوْلان عامل اوْنون

«تكببورو» و یا باشقا سؤزله دئسك، «اؤزونو اۆستون حساب ائتمه‌سی» ایدی. ایبلیسین همین لوْوغالیغینی اوْرتایا چێخاران ان بؤیوك سبب اوْنون نفسینده گیزله‌دیگی بیر خۆصوصیت ایدی - «انانیی-یت»، «تكببور»...

عرب دیلینده‌كی «انانیت» تئرمینی «من» معناسیندا اوْلان «انه» سؤزوندن عمله گل-میشدیر. بیر اینسانین اؤزونه سربست شكیلده منلیك حیسسی وئرمه‌سی، هم اؤزونون، هم ده اطرافیندا اوْلانلارین وارلیغی‌نین اللهدان هئچ بیر آسیلیلیغی‌نین اوْلماماسینی ادعا ائتمه‌سی اوْنون اؤز حركت و داورانیشلارینی، باخیشلارینی و فیكیرلرینی همین دۆشونجه اساسیندا فوْرمالاشدیریب تنزیمله‌مه‌سی دئ-مكدیر.

تكببور ده انانیتین تظاهورلریندن بیریدیر. اگر بیر اینسان حیاتدا بیرجه دفعه‌ ده اوْلسا اؤزونو مۆهوم شخص كیمی حیسس ائدرسه، همین اینسان اللهین اوْنا وئردیگی ایمكان و خۆصوصیی-یتلر سایه‌سینده قێسا مدت عرضینده تكببورلولوك پسیخوْلوْگییاسینا دۆشر.

بئله بیر اینسان اؤزونو هر زامان اؤن پلاندا، ان یۆكسك مؤوقئده گؤرمه‌یه و گؤسترمه‌یه باشلایار. قۇرانین ایفاده‌سی ایله دئسك، بئله آزغین وضعیتده اوْلان اینسان اؤزونه تانریلیق خۆصوصیتی وئرمیش اوْلور.

بۇ سببدن ده انانیت و بۇنونلا باغلی اوْلان تكببورلولوك و لوْوغالیق اللها شریك قوْشماقلا و كۆفر ائتمكله عینی تۇتولموشدور. بئله كی، ایبلیسین بۇ خۆصوصیتی قۇراندا «سد» سۇ-رسی‌نین 74-جۆ آیه‌سی ایله بیلدیریلمیشدیر: «...تكببور گؤستردی و كافیرلردن اوْلدو» («سد» سۇ-رسی، 74).

ایبلیسین هز.آده‌مه سجده ائتمك امری آلان زامان اوْرتایا چێخان تكببورو اوْنون ابدی ازا-با دۆچار اوْلماسینا سبب اوْلموشدور. بۇ حال لوْوغالیق و تكببورلولویون همین كیمسه اۆچون نئجه بؤیوك بیر تهلوكه‌ اوْلدوغونو گؤسترمه‌یه كیفایت ائدیر.

تكببورلولوك و لوْوغالیق شیطانین كاراكتئری‌نین ان باشلیجا خۆصوصیتیدیر. بۇ سببدن ده «انانیت» حیسسی و بۇندان دوْغان تكببورلولوك بۆتون آزغینلیقلارین اساس قایناغی و تمه-لیدیر. همین خۆصوصیتلر میلیوْنلارلا اینسانی تاریخ بوْیونجا سوْنسوز جهنم اوْدونا سالدیغی كی-می بۇ گۆن ده سایسیز-حسابسیز اینسانین منلیك حیسسینی تهلوكه‌ آلتیندا قوْیور و اوْنلاری ایبلیسین یوْلونا چكیر.

تكببورلو و لوْوغا اوْلان، یعنی اؤزونه خۆصوصی بیر منلیك حیسسی وئره‌رك اللها قارشی حاقسیز اوْلاراق تكببورلولوك گؤسترن، اوْنون قارشیسیندا نه قدر عاجیز اوْلدوغونو بیلمه‌ین، اوْنون آیله-ریندن اۆز دؤندرن هر بیر اینسان شیطانین بۇ حیله‌سینه دۆشمه‌یه محكومدور. الینیزده اوْلان كی-تابین اساس مقصدی ده تكببورلولویو و تكببورلولوك حیسسینه تۇتولانلارین خۆصوصیتلرینی قۇراندا بیلدیریلن شكیلده هر باخیمدان اۆزه چێخارماق، لوْوغالیغین و تكببورلولویون اؤز تأثیری آلتینا سالماغا چالیشدیغی هر بیر اینسانی بۇ منفی تأثیردن تمیزلنمه‌یه و چكینمه‌یه دعوت ائت-مكدیر.

بۇ سببله ده لوْوغا و تكببورلو اینسانلارین بۆتون كیتاب بوْیونجا آیه‌لرده قئید اوْلونان حاللاری اوْنلارین ان اساس خۆصوصیتی اوْلان «انانیت» آنلاییشی چرچیوه‌سینده اینجله‌نیب نظردن كئچیریله‌جك.

الله مؤمین اوْلاراق حۆضورونا گله‌جك بنده‌لرین ابدی اوْلاراق قالاجاقلاری یئرین جنّت اوْلاجاغینی ود ائتمیشدیر. اللهین ودی ایسه شۆبهه‌سیز كی، دیَیشمزدیر. بئله بیر وعده‌ اینانانلار بۇ ودین گئرچكلشه‌جه‌ییندن اصلا شۆبهه‌یه دۆشمز و مؤمین اوْلاراق جانلارینی تسلیم ائتدیكلری تقدیرده گۆناهلاری‌نین باغیشلاناراق جنّته قبول ائدیله‌جكلرینی اۇمارلار. بیر آیه‌ده بئله دئییلیر: “رهمانین (اللهین) اؤز بنده‌لرینه ود ائتدیگی و اوْنلارین گؤرمه‌دیگی ادن جنّتلرینه. اوْنون ودی مۆطلق یئرینه یئته‌جكدیر” (“مریم” سۇره‌سی، 61).

اللهین اوْنلارا جنّتی ود ائتمه‌سی مؤمینلری عوضوْلونماز سئوینج و جوْشغویا سؤوق ائدر. اوْنلار اللهین صالح بنده‌لری اۆچون جنّتی ایسته‌دیگینی و اوْنلاری بۇرا واریث ائتدیگینی بیلیرلر. اللهین جنّتی ود ائتمه‌سی ایله باغلی باشقا بیر آیه ایسه بئله‌دیر:

“مگر وئردیگیمیز گؤزل بیر وعده‌ (جنّته قوْووشان كیمسه) اولجه فانی دۆنیا مالی بخش ائتدیگیمیز، سوْنرا دا قییامت گۆنو (جهنم اوْدونا) گتیریله‌جك كیمسه ایله عینی اوْلا بیلرمی؟” (“قساس” سۇره‌سی، 61).

بۇ آیه‌دن ده آچیقجا گؤروندویو كیمی، اللهین بیر ودی وئرمه‌سی بۇ وعده‌ قوْووشماق اۆچون یئترلیدیر. الله كیملره جنّت ود ائتمیشسه، اوْنلار اللهین ایزنی ایله سوْنسوز نعمتلره قوْووشاجاقلار. مؤمینلر ده جنّته داخیل اوْلان زامان بۇ وضعیتی تسدیق ائده‌رك اللها بئله شۆكر ائده‌جكلر:

“وْنلار دا: “بیزه وئردیگی ودینی یئرینه یئتیرمیش و بیزی بۇ یئره واریث ائتمیش اللها حمد اوْلسون. بیز جنّتین ایسته‌دیگی یئرینده ساكین اوْلوروق. دۆنیادا یاخشی عمل ائدنلرین یئری نئجه ده گؤزلدیر” دئیه‌جكلر” (“زومر” سۇره‌سی، 74).

دۆنیا حیاتیندا دفعه‌لرله مۆژدلنن و اللهین جنّت ود ائتدیگی مؤمینلر اۆمید ائتدیكلرینه حیاتلاری‌نین سوْنوندا قوْووشاجاقلار. گؤزلنن اوْ آن ان سوْندا گلیر. بیر مؤمینین حیاتی بوْیونجا دۆشوندویو، قوْووشماق اۆچون دۇعا ائتدیگی و لاییق اوْلماق اۆچون وار گۆجو ایله چالیشدیغی یئر قالاجاقلاری یئرلرین ان خئییرلیسی و الله درگاهیندا ان گؤزل یئر اوْلان جنّتدیر. بۇ قۆسورسوز مكان مؤمینلر اۆچون حاضیرلانمیش و قاپیلاری اوْنلار اۆچون آچیلمیشدیر.

بۇ بنزرسیز منظره مؤمینلرین جنّته قوْووشماسی ایله باغلی آیه‌لرده بئله تعریف ائدیلیر:

“ؤزلری‌نین، همچی‌نین عملیسالئه آتالاری‌نین، اؤورتلری‌نین و اؤولادلاری‌نین داخیل اوْلاجاقلاری ادن جنّتی گؤزله‌ییر. ملكلر ده هر بیر قاتدان جنّت قاپیلاریندان داخیل اوْلوب اوْنلارا “دونیادا الله یوْلوندا بۆتون چتینلیكلره صبر ائتدیگینیزه گؤره سیزه سلام اوْلسون. آخیرت یۇردونون سیزه نصیب اوْلان (عاقیبتی) جنّت نه گؤزلدیر” دئیه‌جكلر” (“رد” سۇره‌سی، 23-24).

اوْنلار جنّتده “ئهتیراملا، سلاملا” (“فورقان” سۇره‌سی، 75) قارشیلاناجاق و “وْرا ساغ-سلامات (ساغلیقلا) و امین-آمانلیقلا داخیل اوْلون” دئییله‌جكدیر (“هیجر” سۇره‌سی، 46). اساس وظیفه‌ مؤمینلر اۆچون حاضیرلانمیش و هر جۆر نعمتلره بزه‌دیلمیش ابدی یۇردون گؤزللیكلرینی ساده‌جه اوْلاراق كشف ائتمكدیر.

مۆسلمان جمعیتلری فال و سئهر كیمی مؤوزولاردا اجنبی مدنیتلرین و اینانجلارین تأثیره آلتینا دۆشموش، بۇ حاللار گئت-گئده آرتمیشدیر. شۆبهه‌سیز كی، بۇرادا اینسانین گیزلی اوْلانا، بیلینمه‌ینه قارشی حیسس ائتدیگی ماراغین و گله‌جكده اؤزو و اطرافی حاقیندا بیلینمه‌ینلری بیلمك ایستیی‌نین بؤیوك روْلو واردیر.

بئله ایشلرله مشغول اوْلان اینسانلارین اطرافیندا علم آداملاری‌نین و جمعیتده مۆعیین سویه‌یه گلنلرین اوْلماسی چوْخ ماراقلیدیر. دوْلاییسی ایله بئله حادثه‌لر بیلیگین آزلیغیندان دئییل، حقیقی دینی معلومات و دۆشونجه آزلیغیندان ایره‌لی گلیر. بۇنلاری اؤیرنمه‌یین یوْلو ایسه ایسلام دینینین اؤیره‌نیلمه‌سی و اؤیره‌دیلمه‌سیدیر.

ایسلامدا قئیب عاغیل و حیسسلر واسطه‌سیله بیلینمه‌ین وارلیق عالمی كیمی گؤستریلیر. مۆطلق قئیبی بیلمك ایسه یالنیز اللها مخصوصدور. اوْندان باشقاسی قئیبی بیلمه‌دیگی كیمی هز.پئیغمبر (س) ده

قئیبی یالنیز اللهین بیلدیرمه‌سیله بیلمیشدیر («اراف» سۇره‌سی، 7/188؛ «انام» سۇره‌سی، 6/59). ملكلرین بیلیب اینسانلارین بیلمه‌دیگی، اینسانلاردان بیری‌نین بیلیب دیگرلری‌نین بیلمه‌دیگی مسئله‌لر كیمی نیسبی قئیب عالمی ایسه اللهین ایزنی ایله اینسانلار طرفیندن بیلینیر. قئیب عالمیندن خبر وئرن اینسانلار حاقیندا حدیسلرده آغیر و خبردارئدیجی ایفاده‌لر ایشله‌دیلیر (مۇسلیم، “سالام”، 125).

گله‌جك حاقیندا اؤیرنمك، بخت و قیسمتی بیلمك مقصدیله كارت، قهوه فینجانی و نوْخوددان ایستیفاده ائده‌رك، عینی زاماندا اوْووجا باخاراق گله‌جیی بیلدیرمه‌یه فال، همین ایشلرله مشغول اوْلانا فالچی، كاهین و یا مئدیوم (گۇیا رۇحلارلا علاقه‌ یارادان) دئییلیر. ایسلام دینینده جاهیلیه عادتلریندن حساب ائدیلن فال اوْخلاری ایله قیسمت آختارماق قاداغان ائدیلمیش («مایده» سۇره‌سی، 5/3)، كاهینلیك و فالچیلیغین بۆتون نؤولری حرام بۇیورولموشدور (ابن ماجه، “تاهارت”، 122).

بعضی حدیسلرده (بۇخاری، “تیبب”، 42؛ مۇسلیم، “سالام”، 110-119) مۆعیین دلیللره اساسلاناراق مۆسبت شرحلرین اۇیغون قبول ائدیلمه‌سینه باخمایاراق، اۆمید¬سیز¬لیك و اۇغورسوزلوق حیسسلرینه قاپیلماق دوْغرو حساب ائدیلمه‌میشدیر. عاغیل و ایراده‌سی‌نین كؤمیی ایله اینسانی بۇ سببلره باغلی اوْلماقدان اۇزاقلاشدیران بئله آنلاییشلار ایسلام دینینه ضدیر. بۇنلاری كنارلاشدیران فال و فالچیلیق - دۇز فالی، قهوه فالی، قۇرغوشون اریتمك، اوْووج فالی، قۇران و كیتاب فالی دینیمیز طرفیندن قاداغان ائدیلمیشدیر.

فالین نؤولریندن بیری ده اۇلدوز و بۆرج فاللاریدیر. ایسلامدا آستروْنوْمییا علمینه اهمیت وئریلمیش، لاكین سما جیسملری‌نین حركتلرینه باخاراق بۇنلاردان دۆنیاداكی حادثه‌لرین و اینسانلارین گله‌جیی ایله باغلی نتیجه‌لر چێخارماقلا مشغول اوْلان آستروْلوْگییایا ایسه مۆسبت یاناشیلمامیشدیر. چۆنكی اۇلدوز و بۆرج فالی هم ایسلام دینینین تؤوهید اینانجینا، هم ده “موتلق قئیبی یالنیز الله بیلیر” كیمی اساس پرینسیپه ضدیر.

ایسلام دینینده سوْنرادان اوْلاجاق حادثه‌لر حاقیندا “خبر وئرمك” معناسیندا اوْلان كهانت ده همین سببلرله قاداغان ائدیلیر، بۇنو ائدن اینسانلار (كاهینلر) و اوْنلارین دئدیكلرینه اینانانلار حاقیندا جنّته گیرمه‌مك (“موسند”، اێێی. 14) و عبادتلرین ثاوابینی قازانماماق كیمی (مۇسلیم “سلام”، 33) آغیر و قێنانان ایفاده‌لر ایشله‌دیلیر.

جیندارلیق دا قئیبدن خبر وئرمه‌یین بیر نؤوعدور. جین اینسانین حیسس اوْرقانلاری ایله بیلینمه‌ین، شعور و ایراده‌یه صاحب اوْلان، ایلاهی امرلرله حركت ائدن وارلیقدیر. اینسانلار كیمی اللها عبادت ائتمك اۆچون یارادیلان جینلر اینسانلارلا مۆقاییسه‌ده فرقلی خۆصوصیتلره مالیك اوْلسالار دا، قئیب عالمینی بیلمیرلر («انام» سۇره‌سی، 6/100، 116؛ «هیجر» سۇره‌سی، 15/27). حدیسلرده ده جینلرله باغلی تفسیلاتلی معلومات وئریلمیر. بیلمك لازیمدیر كی، جینلر حاقیندا آیه و حدیسلرده بیلدیریلنلر خاریجینده‌كی معلوماتلار قدیم ایران، تۆرك و هیند مدنیتلریندن كئچمیشدیر.

مؤمین اللهین ایجازه‌سی اوْلمادان جین ده داخیل اوْلماقلا، هئچ بیر وارلیغین ضرر وئره بیلمه‌یه‌جه‌یینه اینانمالی، جین و دیگر وارلیقلاردان گلمه احتیمالی اوْلان ضررلردن اللها سێغینمالی، قۇران اوْخومالی، ایسلاما تام عمل ائتمه‌لیدیر. بئله كی، هز.پئیغمبریمیز (س) جینلرین اینسانا تأثیرینه قارشی «آیتول-كۆرسی»نی و «مۇاوویزتئین» آدلانان «فلق» و «ناس» سۇره‌لرینی اوْخوماقلا بۇ مسئله‌ده اینسانلارا نۆمونه گؤسترمیشدیر.

دیلیمیزده باشدا سئهر، گؤزمونجوغو (دۇعا كیمی شئیلر) تاخماق و جیندارلیق كیمی مادی-معنوی واسطه‌لردن منفی یؤنده ایستیفاده ائده‌رك بعضی مقصدلری حیاتا كئچیرمك سیی اوْلاراق قییمتلندیریلن سئهر، عرب دیلینده ایسه “سیهر” سؤزو ایله ایفاده ائدیلیر. سئهر ایسه ماگییا و حیله‌ یوْلو ایله اینسانلاری تأثیره سالاراق طبیعت قانونلارینا ضد حادثه‌لر گؤسترمه‌یه چالیشماق و اینسانلاری آلداتماق صنعتی كیمی بیلدیریلیر. قۇراندا پئیغمبره گؤندریلن وحیین حاق اوْلدوغو، سئهرله هئچ بیر علاقهسی‌نین اوْلمادیغی، پئیغمبرلرین ده سئهرباز حساب ائدیلمه‌یه‌جیی بیلدیریلمیش، سئهیربازلارین یالانچی اوْلدوقلاری قئید ائدیلمیشدیر («اراف» سۇره‌سی، 7/116؛ «یۇنوس» سۇره‌سی، 10/76-77، «تاها» سۇره‌سی، 20/69؛ «زۇخروف» سۇره‌سی، 43/30؛ «زارییات» سۇره‌سی، 51/52). سئهر یئددی بؤیوك گۆناهدان بیریدیر (مۇسلیم “یمان”، 144).

سئهرین حقیقی اوْلماسی و تأثیر درجه‌سی ایله باغلی مۆزاكیره‌لر بیر كنارا، ایسلام عالیملری‌نین فیكرینجه، اللهین دیله‌مه‌سی خاریجینده بۇ هئچ كیمه ضرر وئره بیلمز. مۆسلمانین سئهرله مشغول اوْلماسی و یا سئهر ائتدیرمه‌سی حرامدیر. سئهرین تأثیریندن خلاص اوْلماق اۆچون اللها سێغینماق، عبادت و دۇعا ائتمك، یوْخسوللارا صدقه‌ وئرمك لازیمدیر.

هر اینسانی اللها دۇعا ائتمه‌یه یؤنلندیرن خۆصوصی سببلر واردیر. همچی‌نین هر دۇعا ائده‌نین طلبی و اۆمیدی مۆختلیفدیر. لاكین اینانج، اۆمید و اللها گۆونمك، دۇعا ائتمك داورانیشی‌نین دیَیشمه‌ین اساسینی گؤستریر. دۇعا رۇحون بئله وضعیتینده مۆناسیبته شرایط یاراتدیغی قدر اینسان بیر چوْخ معنوی دستك و حادثه‌لرین اؤهده‌سیندن گلمك قۇوه‌سی الده ائدیر. دۇعا ایله اینانان اینسان حؤرمت، تعریف، تشككور و اۇجالتما حیسسلری ایله اللها یؤنه‌لیر، اوْنو خاتیرلاییر، اوْنونلا علاقه‌ یارادیر، بعضی مادی و معنوی ایستكلرینی بیلدیریر. اینسان سوْنسوز گۆج و بیلیك صاحبی، بۆتون وارلیقلارین یئگانه حاكمی اوْلان اللها سێغیناراق، گۆونه‌رك، اوْنا اۆمید ائتدیگینی بۆروزه وئریر. مۆسلمان دۇعا و طلبی‌نین قارشیلیغینی آلاجاغینا قطعی شكیلده اینانمالیدیر. چۆنكی دۇعا ائدن و دیله‌ین اینسانا قارشیلیق وئرمه‌یین ("مۇمین" سۇره‌سی، 40/60)، اوْنو خاتیرلایان اینسانی خاتیرلاماغین ("بقره" سۇره‌سی، 2/152)

ایلاهلیغین شنیندن اوْلدوغو آچیق شكیلده بیلدیریلمیشدیر. اینسان اللهی گؤرمسه ده اللهین اینسانین یانیندا، اوْنا شاه داماریندان داها یاخین اوْلدوغونو ("قاف" سۇره‌سی، 50/16)، دۇعا ائده‌نین دۇعاسینی ائشیتدیگینی دۆشونمه‌لی و قبول ائتمه‌لیدیر. هز.پئیغمبر حدیسلریندن بیرینده بۇیورور: “دوا ائدن اینسانا، اوْنون ایسته‌دیگی یا بۇ دۆنیادا درهال وئریلیر، یا آخیرته ساخلانیر، یا دا اوْنون اۆزریندن ایسته‌دیگی یاخشیلیق قدر بیر پیسلیك آرادان قالدیریلیر” (ابن هنبل، اێێی، 18). بیر سؤزله، عوضی اوْلمایان دۇعا یوْخدور. مۆسلمان بۇ دۆنیادا و یا آخیرتده ائتدیگی دۇعاسیندا مۆعیین شكیلده قطعی قارشیلیق آلاجاغی اینانج و اۆمیدینی قوْرویور (بۇخاری، “داوا”، 22؛ مۇسلیم، “زیكر و دۇعا”، 27، 35، 48)، صمیمی اوْلاراق رببینه یؤنه‌لیر، دینی حیاتینا اهمیت وئریر و دقتله یاناشیر. “هم قوْرخو، هم ده اۆمیدله رببینه اۆز تۇتون” ("اراف" سۇره‌سی، 7/56). دینی حیاتینا اهمیت وئریر و هسساسلیقلا یاناشیر... همچی‌نین اللهین كؤمك و ایسته‌یینه گۆوه‌نیر، صمیمی باغلیلیقلا اوْنا اۆز تۇتور ("اراف" سۇره‌سی، 7/29؛ "مۇمین" سۇره‌سی، 40/14، 65).

اینسانلار اللهی داها چوْخ چتینلیك و احتیاج آنلاریندا، عاجیز و چاره‌سیز قالدیقلاری وضعیتلرده خاتیرلاییرلار. آدی وضعیتلرده، ایشلری روان گئتدیگی زامان اللهلا مۆناسیبتلری اوْلمایان اینسانلار چتین آنلاریندا یالواریب كؤمك دیله‌ییرلر («یۇنوس» سۇره‌سی، 10/22؛ «عنكبوت» سۇره‌سی، 29/65؛ «رۇم» سۇره‌سی، 30/33؛ «زۇمر» سۇره‌سی، 39/8، 49). همین چتین وضعیت كئچدیكدن سوْنرا یئنیدن اللهلا اوْلان علاقه‌لرینی اۇنودورلار. البته‌، بئله اینسانلار اللهی یالنیز شخصی ایستك و احتیاجلارینی اؤده‌مك، قوْرخولارینی آرادان قالدیرماقدا لازیم اوْلان گۆج كیمی قبول ائتمك سهوینه یوْل وئریرلر. بۇ اینسانلارین ائتدیكلری دۇعالار نتیجه‌سینده دۆشدوكلری اۆمیدسیزلیك و یا ایستكلرینه نایل اوْلدوقلاری زامان علاقه‌نی كسمه‌لری تئز-تئز راستلاشیلان وضعیتدیر («یۇنوس» سۇره‌سی، 10/12، 22، 23؛ «ایسرا» سۇره‌سی 17/67؛ «هجج» سۇره‌سی، 22/11-13؛ «عنكبوت» سۇره‌سی، 29/65؛ «رۇم» سۇره‌سی، 30/33؛ «لوْغمان» سۇره‌سی، 31/32؛ «زۇمر» سۇره‌سی، 39/8-49). بۇ باخیمدان دۇعا، مۆعیین معنادا بیر اینسانین اللهلا یاراتدیغی مۆناسیبتده‌كی صمیمیت و مؤحكملیگینی سێنایان نتیجه‌لره مالیكدیر. چتین و یا آدی، شن و یا كدرلی آنلاردا اللهلا اوْلان علاقه‌ داوام ائتدیریلمه‌لیدیر. دۇعا ائتدیكدن سوْنرا سبیرله نتیجه‌نی گؤزله‌مك، اللهین گۆج و خئییرخاهلیغینا ذره‌ قدر شۆبهه ایله یاناشماماق، اۆمید و گۆونمه حیسسینی قوْرویوب ساخلاماق مۆسلمان پسیخوْلیگییاسی‌نین اساسینی تشكیل ائتمه‌لیدیر.

ائتمه‌یه‌جكلری شئیلری دئمه‌لری قۇران اخلاقینا اۇیغون یاشامایان، قۇران اخلاقیندان خبرسیز اوْلان اینسانلارین اوْرتاق كاراكتئریك خۆصوصیتلریندندیر. بئله اینسانلار اؤزلرینی اوْلدوقلاریندان اۆستون و واجیب اینسان كیمی گؤسترمك، لوْوغالیق ائتمك كیمی مقصدلرله ائده بیلمه‌یه‌جكلرینی دئییر، اؤهده‌سیندن گله بیلمه‌یه‌جكلری ایشلردن بحث ائدیرلر. مۆوققتی خئییر و منفتلر الده ائتمك اۆچون اصلینده ائتمه‌یه نیتلری اوْلمادیغی شئیلری ود ائدیرلر. بۇ قئیری-صمیمی داورانیش جمعیتده چوْخ دا اۇنودولما-یان و اهمیت وئریلمه‌ین، وردیش ائدیلمیش ائهتیراسدیر. حالبوكی اینسانلارین ائده بیلمه‌یه‌جكلرینی دئ-ملری الله درگاهیندا سئویلمه‌ین و گۆناه كیمی كاراكتئریزه ائدیلن بیر داورانیشدیر: "ائی ایمان گتیرنلر!

ائتمه‌یه‌جه‌یینیز بیر شئیی نییه دئییرسینیز؟ ائتمه‌یه‌جه‌یینیز بیر شئیی دئمك الله یانیندا بؤیوك غضبه سبب اوْلار" ("صفف" سۇره‌سی، 2-3).

آیه‌لرده پیسلنن بیر چوْخ منفی خۆصوصیتلر - یالانچیلیق، ایكیوزلولوك و قئیری-صمیمیلیك كیمی جهتلر ده بۇ داورانیشا داخیلدیر. قۇراندا گؤستریلن گؤزل اخلاقا ان اۇیغون شكیلده یاشاماغی اؤزلرینه تعلیم كیمی قبول ائتمیش مؤمینلر الله دارگاهیندا پیسلنن بۇ داورانیشدان اۇزاق اوْلماغا چالیشیرلار.

سوْن آیلار دین ساحه‌سینده قریبه‌لیكلر باش وئریر، سوْنونجوسو هجج زیارتییله باغلیدیر. هرچند بۇنا كیمی ده بیر نئچه اساسلاندیریلمامیش (یۇمشاق دئسك) آددیملار آتیلیب. “دینی ائتیقاد آزادلیغی” حاقیندا قانونا ایكی آی عرضینده ایكی دفعه‌ علاوه‌ و دیَیشیكلر ائدیلمه‌سی، دینی ایجمالارین قئیدیاتی‌نین چتینلشدیریلمه‌سی (بۇ دیَیشیكلیكلره قدر رسمیلر دینی ایجمالارین قئیدیاتیندا حؤكومتین ماراقلی اوْلدوغونو دئییر و بیلدیریردیلر كی، بئله‌ده دینی ستروكتورلارا نظارت آسانلاشیر)، خاریجده تحصیل آلمیش اینسانلارین دینی سفئرادان كناردا ساخلانماسینی ائهتیوا ائدن مۆددانین قبولو (بئله بیر محدودیتی بیر پرینسیپ اوْلاراق قبول ائله‌مك چتیندیر، اما هئچ اوْلماسا مۆعیین عدالت نامینه، اؤلكه داخیلینده دینی تحصیلین ایمكانلارینی گئنیشلندیرمك اوْلاردی) بۇنا نۆمونه‌دیر.

یئری گلمیشكن، آذربایجاندا دینین دؤولتدن آیری اوْلماسی آرقومئنتینی اساس گتیرن تحصیل ناظرلیگی اۇزون ایللردیر قافقاز مۆسلمانلاری ایداره‌سی‌نین (قمی) تسیس ائتدیگی باكی ایسلام اۇنیوئرسیتئتینی لیسئنزییالاشدیرماقدان ایمتینا ائدیر.

كۇكلالارین سرگیسی

[ژۇستیفی]نۆفوذلو ایسلام كوْنفرانسی تشكیلاتی‌نین ایسلام پایتاختی اعلان ائله‌دیگی باكیدا مسجیدلرین بعضیلری‌نین تمیر، بعضیلری‌نین قانونسوز تیكیلی آدی آلتیندا – هئچ بیر حالدا تۇتارلی سبب گؤسترمه‌دن قاپادیلماسینی دا بۇرا علاوه‌ ائتسك، دۇرومون تزادلی جیزگیلری اوْرتایا چێخار.

اجتماعی نقلیاتدان ایستیفاده ائدن اینسانلاریمیز آز قالا بۆتون آوتوْبوسلارین شۆشه‌سینه یاپیشدیریلمیش “باكی – ایسلام مدنیتی‌نین پایتاختی، 2009” یازیسینی و اوْنون ائمبلئمینی گؤرموش اوْلارلار. سایتلارین بیرینده من همین ائمبلئمین اۆزریندن وۇردوم - باكی‌نین ایسلام مدنیتی‌نین پایتاختی اعلان اوْلونماسینا حصر ائدیلن ایللیك تدبیرلر پلانی آچیلدی.

بۇ پلانا ستهی بیر نظر یئتیرمكله ترتیبلرین ماهیته اۇیمادیغینی گؤرمك اوْلور. مثلا، اۇشاق خوْر كوْللئكتیوی‌نین كوْنسئرتی، اۇشاق مۇسیقی و اینجه‌سنت مكتبلری شاگیردلری‌نین فوْرتئپیانوْ ایختیساسی عۆذره رئسپوبلیكا مۆسابیقه‌سی، “میللی كوْستیوم و كۇكلالار” آدلی بئین الخالق سرگی... بۇ تدبیرلر ندن بۇ پلانا داخیل ائدیلیب، بللی دئییل.

بۆتون بۇنلارین فوْنوندا، خۆصوصن ده “دینی ائتیقاد آزادلیغی حاقیندا” قانونا سوْن دیَیشیكلیكلردن سوْنرا قمی صدری اللهشوكور پاشازاده‌نین اؤلكه دیندارلاری‌نین رهبری كیمی هانسی مؤوقئ سرگیله‌یه‌جیی ماراق و حتی اینتیظارلا ایزله‌نیردی. هم ده اوْنا گؤره كی، صدر مۆاوینلری سالمان مۇسایئو و صابیر حسنلی‌نین سیماسیندا قمی سؤزوگئدن قانونا دیَیشیكلییه اعتراض ائله‌میش، آنجاق بۇ، نظره آلینمامیشدی.

بۇ حادثه‌لرین جریان ائله‌دیگی اوْ قاینار دؤورده جناب پاشازاده داها چوْخ خاریجی صفرلرده اوْلموشدو. اوْنون مدب مۆسلمانلاری‌نین مصلحت شۇراسی‌نین صدری سئچیلمه‌سی ده بۇ زامانا تصادوف ائدیر...

مدب-دن سؤز دۆشموشكن، بۇ قۇروما داخیل اوْلان تاجیكیستاندا بیر مدت اؤنجه اجتماعی باخیمدان ماراقلی، دینی مۆستویده ایسه مۆباهیسه‌لی و یا قبولوْلونماز گؤرونه بیلن تكلیف ایره‌لی سۆرولموشدو. پرئزیدئنت ایمامه‌لی رحمان بۇ ایل هججه گئتمك ایسته‌ین وطنداشلاری اؤز وسایطلرینی لئیسان یاغیشلاریندان 100 میلیوْن دوْللارلیق زیان چكمیش اؤلكه‌ده خئیریه ایشلرینه صرف ائله‌مه‌یه چاغیرمیشدی.

شیخین شرحی

قمی صدری‌نین اییولون 14-ده كئچیردیگی مطبوعات كوْنفرانسی داها چوْخ هجج زیارتی‌نین محدودلاشدیریلماسییلا یاددا قالدی. دوْغرودور، آ.پاشازاده مۆاوینلری‌نین اعتراضلا قارشیلادیغی مۆددایا دا (خاریجده تحصیل آلانلارلا باغلی) مۆناسیبت بیلدیردی، اما فرقلی یوْزوملا...

شیخین فیكرینجه، خاریجده دینی تحصیل آلانلارین آذربایجاندا دینی مراسیملری ایداره ائتمه‌سینه قوْیولان محدودیت دینی تحصیلینی تكمیللشدیرمه‌یه گئدنلره شامیل اوْلونمور، بۇ، داها چوْخ آزیاشلیلارا اۆنوانلانمیش قاداغادیر.

1. “من عائله‌ تانیییرام كی، اؤز اۇشاغینی 6-جێ صینیفدن چێخاریب خاریجده دینی تحصیل آلماغا گؤندریب. بۇ اۇشاقلار اؤز وطنلرینه 20 یاشیندا قاییدیرلار. ایندی سیز دئیین، اوْنلار نئجه اؤز اؤلكه‌سی‌نین وطنداشی اوْلا بیلرلر؟”

2. قافقاز مۆسلمانلاری ایداره‌سی بۇ مسئله‌ده استثنا تشكیل ائدیر (یاخود ائتمه‌لیدیر): “مه‌نیم بیلدیگیمه گؤره، ایندییه قدر خاریجده 5 مینه یاخین آذربایجانلی طلبه‌ دینی تحصیل آلیب. آنجاق هامی بیلمه‌لیدیر كی، بیزیم خطتیمیزله دینی تحصیلینی تكمیللشدیرمك اۆچون خاریجه گئدنلر اوْلور. بۇ قاداغالار همین شخصلره شامیل اوْلونمور”. (سیتاتلار آپا-دان گؤتورولوب).

هجج محدودیتی

“ارزو”، “مئیل” معناسینی وئرن هجج ایمكانلی مۆسلمانلار اۆچون فرضدیر، واجیب شرطدیر؛ خاهیش ائدیریك جۆمله‌ده منطیقی وۇرغونو “یمكانلی مۆسلمانلار” ایفاده‌سی‌نین اۆسته سالاسیز. البته‌، آذربایجان كیمی پوْست-سوْوئت اؤلكه‌سینده هجج زیارتینه تحریفلی مۆناسایبتله ده قارشیلاشماق مۆمكوندور. كبه زیارتینه كیمیسی گۆناهلاری‌نین باغیشلانماسی اۆچون گئدیر، كیمیسی اۆرگینده‌كی مۆقدسلیك حیسسینی تعمین ائله‌مه‌یه، كیمیسی ساده‌جه “هاجی” ستاتوسو قازانماغا... بۇ یازینی حاضیرلایاركن بیر فاكت دا گؤزوموزه دیَدی. 2008-جی ایلده آذربایجان پرئزیدئنتی اؤز حسابینا سئچكیلرده فعال ایشتیراك ائدن 110 دینداری مككه‌یه زیارته گؤندریب.

بۆتون بۇ ایر-اسكیلیكلر، زننیمیزجه، نه ریاضی، نه ده معنوی حسابلا هجج كووْتاسی‌نین حاضیركی میقیاسینا آدئكوات دئییل.

مۆسلمان عالمینده قبول اوْلونموش قایدایا گؤره، هر اؤلكه‌دن 10 مین نفره 1 زیارتچی هججه گئده بیلر. بعضی اؤلكلر اۆچونسه داها محدود حدد مۆعیینلشدیریلیب و عادتا، اؤلكلر كووْتانی آرتیرماغا چالیشیرلار. مثال اۆچون، تۆركییه‌نین پاییندا 80 مین نفردیر، آنجاق بۇ، همین اؤلكه‌ده هججه گئتمك ایسته‌ین و بۇنا ایمكانی چاتان مۆسلمانلارا بس ائلمیر. اوْنا گؤره تۆركییه‌ده ده بۇ رقم 100 مینه چاتدیریلیر.

رۇسییا دا اوْنا آیریلمیش لیمیتی آرتیرماق ایسته‌ییر و 2007-جی ایلده رۇسییا پرئزیدئنتی سودیه عربیستانینا صفری زامانی بۇنونلا باغلی تشببوس قالدیریلیب. اؤتن ایل رۇسییایا 20،5 مینلیك، بۇ ایل 21 مینلیك كووْتا آیریلیب كی، بۇنون دا 3 مین نفری 4 میلیوْن اهالیسی اوْلان تاتاریستانین پایینا دۆشور. بۇ رقمین آرتیریلما احتیمالی دا وار.

دفعه‌لرله بَیان اوْلونوب كی، آذربایجان اؤز اهالیسی‌نین سایینا اۇیغون اوْلاراق هججه 8 مین زووار گؤندره بیلر، آنجاق رئاللیغی نظره آلاراق بۇ حدد 6 مین مۆعیینلشدیریلیب. اؤتن ایل هجج زیارتینده اوْلان آذربایجانلی مۆسلمانلارین سایی 5 مین 500 اوْلوب.

تزه‌لیكجه بۇ كووْتا دا محدودلاشدیریلیب، ایندی اؤلكمیزدن هجج زیارتینه 2 مین نفر گئده بیلر. اما زیارتین تشكیلینه جاوابدئه اوْلان قمی كووْتانین آزالاجاغی حاقدا هاچانسا نه دانیشمیشدی، نه ده بۇنا كیچیجیك ایشاره وۇرموشدو.

قمی رهبری‌نین كووْتانین ائندیریلمه‌سینی آرقومئنتلشدیرن فیكیرلری ده ضدیتلردن خالی دئییل. شیخ آزالمانی ایلك نؤوبه‌ده بعضی حاضیرلیقسیز اینسانلارین هججه گئتمه‌سییله اساسلاندیریر. بۇندان اؤترو كووْتانین آشاغی سالینماسینا نه احتیاج؟ ساده‌جه، سند قبولونون شرطلرینی دیَیشمك، سئچیم قایدالارینی بیر قدر سرتلشدیرمك كیفایتدیر. ان پارادوْكسالی اوْدور كی، اللهشوكور پاشازاده اؤزو ده 2 مینلیك كووْتانی آز حساب ائدیر، اوْنون فیكرینجه، آذربایجانین رئال هجج پوْتئنسیالی 3 مین نفردیر.

بۆتون بۇنلاردان سوْنرا 6 مینلیك لیمیتین 2 مینه ائندیریلمه‌سییله باغلی سرت قرارا حؤكومتین بۇ ساحه‌ده آپاردیغی محدودلاشدیرما سیاستی‌نین تركیب حیصه‌سی كیمی باخماق لازیمدیر.

قمی رهبری‌نین محدودیت قرارییلا راضیلاشمیش طرزده دانیشماسی، اوْلا بیلسین، اوْنون خاریجده تحصیلله باغلی مسئله‌ده حؤكومتدن گۆذشت آلاجاغینا اینامیندان قایناقلانیر. شیخین قانوندا نظرده تۇتولان قاداغانین “قمی خطتییله خاریجه دینی تحصیلینی تكمیللشدیرمه‌یه گئدنلره شامیل اوْلنمادیغینی” سؤیله‌مه‌سی بۇ راضیلاشمانین یا آرتیق الده اوْلوندوغونو، یا دا پروْسئسین مۆسبت مجرادا داوام ائتدیگینی گؤستریر.

قییمتلرسه دیَیشمیر – بۇ دا بیر تزاد

مطبوعات كوْنفرانسیندا هجج قییمتلری‌نین دیَیشمه‌یه‌جیی بَیان اوْلونوب. نییه؟

اینتئرنئت سایتلاری‌نین یازدیغینا گؤره، دۆنیاداكی بؤحران و دوْنوز قریپی تهلوكه‌سی هجج خرجلری‌نین آشاغی دۆشمه‌سینه سبب اوْلا بیلر. مثال اۆچون، كبه‌یه یاخین مشهور “اژیاد هوْتئل” اۆمره زیارتی (هججدن كنار زیارت) دؤورونده طلباتین 60 فایز آزالماسی سببیندن قییمتلری آشاغی سالماغی پلانلاشدیریر.