بیر نئچه پارادوْكس سوْن آیلار دین ساحهسینده قریبهلیكلر باش وئریر، سوْنونجوسو هجج زیارتییله باغلیدیر. هرچند بۇنا كیمی ده بیر نئچه اساسلاندیریلمامیش (یۇمشاق دئسك) آددیملار آتیلیب. “دینی ائتیقاد آزادلیغی” حاقیندا قانونا ایكی آی عرضینده ایكی دفعه علاوه و دیَیشیكلر ائدیلمهسی، دینی ایجمالارین قئیدیاتینین چتینلشدیریلمهسی (بۇ دیَیشیكلیكلره قدر رسمیلر دینی ایجمالارین قئیدیاتیندا حؤكومتین ماراقلی اوْلدوغونو دئییر و بیلدیریردیلر كی، بئلهده دینی ستروكتورلارا نظارت آسانلاشیر)، خاریجده تحصیل آلمیش اینسانلارین دینی سفئرادان كناردا ساخلانماسینی ائهتیوا ائدن مۆددانین قبولو (بئله بیر محدودیتی بیر پرینسیپ اوْلاراق قبول ائلهمك چتیندیر، اما هئچ اوْلماسا مۆعیین عدالت نامینه، اؤلكه داخیلینده دینی تحصیلین ایمكانلارینی گئنیشلندیرمك اوْلاردی) بۇنا نۆمونهدیر. یئری گلمیشكن، آذربایجاندا دینین دؤولتدن آیری اوْلماسی آرقومئنتینی اساس گتیرن تحصیل ناظرلیگی اۇزون ایللردیر قافقاز مۆسلمانلاری ایدارهسینین (قمی) تسیس ائتدیگی باكی ایسلام اۇنیوئرسیتئتینی لیسئنزییالاشدیرماقدان ایمتینا ائدیر. كۇكلالارین سرگیسی [ژۇستیفی]نۆفوذلو ایسلام كوْنفرانسی تشكیلاتینین ایسلام پایتاختی اعلان ائلهدیگی باكیدا مسجیدلرین بعضیلرینین تمیر، بعضیلرینین قانونسوز تیكیلی آدی آلتیندا – هئچ بیر حالدا تۇتارلی سبب گؤسترمهدن قاپادیلماسینی دا بۇرا علاوه ائتسك، دۇرومون تزادلی جیزگیلری اوْرتایا چێخار. اجتماعی نقلیاتدان ایستیفاده ائدن اینسانلاریمیز آز قالا بۆتون آوتوْبوسلارین شۆشهسینه یاپیشدیریلمیش “باكی – ایسلام مدنیتینین پایتاختی، 2009” یازیسینی و اوْنون ائمبلئمینی گؤرموش اوْلارلار. سایتلارین بیرینده من همین ائمبلئمین اۆزریندن وۇردوم - باكینین ایسلام مدنیتینین پایتاختی اعلان اوْلونماسینا حصر ائدیلن ایللیك تدبیرلر پلانی آچیلدی. بۇ پلانا ستهی بیر نظر یئتیرمكله ترتیبلرین ماهیته اۇیمادیغینی گؤرمك اوْلور. مثلا، اۇشاق خوْر كوْللئكتیوینین كوْنسئرتی، اۇشاق مۇسیقی و اینجهسنت مكتبلری شاگیردلرینین فوْرتئپیانوْ ایختیساسی عۆذره رئسپوبلیكا مۆسابیقهسی، “میللی كوْستیوم و كۇكلالار” آدلی بئین الخالق سرگی... بۇ تدبیرلر ندن بۇ پلانا داخیل ائدیلیب، بللی دئییل. بۆتون بۇنلارین فوْنوندا، خۆصوصن ده “دینی ائتیقاد آزادلیغی حاقیندا” قانونا سوْن دیَیشیكلیكلردن سوْنرا قمی صدری اللهشوكور پاشازادهنین اؤلكه دیندارلارینین رهبری كیمی هانسی مؤوقئ سرگیلهیهجیی ماراق و حتی اینتیظارلا ایزلهنیردی. هم ده اوْنا گؤره كی، صدر مۆاوینلری سالمان مۇسایئو و صابیر حسنلینین سیماسیندا قمی سؤزوگئدن قانونا دیَیشیكلییه اعتراض ائلهمیش، آنجاق بۇ، نظره آلینمامیشدی. بۇ حادثهلرین جریان ائلهدیگی اوْ قاینار دؤورده جناب پاشازاده داها چوْخ خاریجی صفرلرده اوْلموشدو. اوْنون مدب مۆسلمانلارینین مصلحت شۇراسینین صدری سئچیلمهسی ده بۇ زامانا تصادوف ائدیر... مدب-دن سؤز دۆشموشكن، بۇ قۇروما داخیل اوْلان تاجیكیستاندا بیر مدت اؤنجه اجتماعی باخیمدان ماراقلی، دینی مۆستویده ایسه مۆباهیسهلی و یا قبولوْلونماز گؤرونه بیلن تكلیف ایرهلی سۆرولموشدو. پرئزیدئنت ایمامهلی رحمان بۇ ایل هججه گئتمك ایستهین وطنداشلاری اؤز وسایطلرینی لئیسان یاغیشلاریندان 100 میلیوْن دوْللارلیق زیان چكمیش اؤلكهده خئیریه ایشلرینه صرف ائلهمهیه چاغیرمیشدی. شیخین شرحی قمی صدرینین اییولون 14-ده كئچیردیگی مطبوعات كوْنفرانسی داها چوْخ هجج زیارتینین محدودلاشدیریلماسییلا یاددا قالدی. دوْغرودور، آ.پاشازاده مۆاوینلرینین اعتراضلا قارشیلادیغی مۆددایا دا (خاریجده تحصیل آلانلارلا باغلی) مۆناسیبت بیلدیردی، اما فرقلی یوْزوملا... شیخین فیكرینجه، خاریجده دینی تحصیل آلانلارین آذربایجاندا دینی مراسیملری ایداره ائتمهسینه قوْیولان محدودیت دینی تحصیلینی تكمیللشدیرمهیه گئدنلره شامیل اوْلونمور، بۇ، داها چوْخ آزیاشلیلارا اۆنوانلانمیش قاداغادیر. 1. “من عائله تانیییرام كی، اؤز اۇشاغینی 6-جێ صینیفدن چێخاریب خاریجده دینی تحصیل آلماغا گؤندریب. بۇ اۇشاقلار اؤز وطنلرینه 20 یاشیندا قاییدیرلار. ایندی سیز دئیین، اوْنلار نئجه اؤز اؤلكهسینین وطنداشی اوْلا بیلرلر؟” 2. قافقاز مۆسلمانلاری ایدارهسی بۇ مسئلهده استثنا تشكیل ائدیر (یاخود ائتمهلیدیر): “مهنیم بیلدیگیمه گؤره، ایندییه قدر خاریجده 5 مینه یاخین آذربایجانلی طلبه دینی تحصیل آلیب. آنجاق هامی بیلمهلیدیر كی، بیزیم خطتیمیزله دینی تحصیلینی تكمیللشدیرمك اۆچون خاریجه گئدنلر اوْلور. بۇ قاداغالار همین شخصلره شامیل اوْلونمور”. (سیتاتلار آپا-دان گؤتورولوب). هجج محدودیتی “ارزو”، “مئیل” معناسینی وئرن هجج ایمكانلی مۆسلمانلار اۆچون فرضدیر، واجیب شرطدیر؛ خاهیش ائدیریك جۆملهده منطیقی وۇرغونو “یمكانلی مۆسلمانلار” ایفادهسینین اۆسته سالاسیز. البته، آذربایجان كیمی پوْست-سوْوئت اؤلكهسینده هجج زیارتینه تحریفلی مۆناسایبتله ده قارشیلاشماق مۆمكوندور. كبه زیارتینه كیمیسی گۆناهلارینین باغیشلانماسی اۆچون گئدیر، كیمیسی اۆرگیندهكی مۆقدسلیك حیسسینی تعمین ائلهمهیه، كیمیسی سادهجه “هاجی” ستاتوسو قازانماغا... بۇ یازینی حاضیرلایاركن بیر فاكت دا گؤزوموزه دیَدی. 2008-جی ایلده آذربایجان پرئزیدئنتی اؤز حسابینا سئچكیلرده فعال ایشتیراك ائدن 110 دینداری مككهیه زیارته گؤندریب. بۆتون بۇ ایر-اسكیلیكلر، زننیمیزجه، نه ریاضی، نه ده معنوی حسابلا هجج كووْتاسینین حاضیركی میقیاسینا آدئكوات دئییل. مۆسلمان عالمینده قبول اوْلونموش قایدایا گؤره، هر اؤلكهدن 10 مین نفره 1 زیارتچی هججه گئده بیلر. بعضی اؤلكلر اۆچونسه داها محدود حدد مۆعیینلشدیریلیب و عادتا، اؤلكلر كووْتانی آرتیرماغا چالیشیرلار. مثال اۆچون، تۆركییهنین پاییندا 80 مین نفردیر، آنجاق بۇ، همین اؤلكهده هججه گئتمك ایستهین و بۇنا ایمكانی چاتان مۆسلمانلارا بس ائلمیر. اوْنا گؤره تۆركییهده ده بۇ رقم 100 مینه چاتدیریلیر. رۇسییا دا اوْنا آیریلمیش لیمیتی آرتیرماق ایستهییر و 2007-جی ایلده رۇسییا پرئزیدئنتی سودیه عربیستانینا صفری زامانی بۇنونلا باغلی تشببوس قالدیریلیب. اؤتن ایل رۇسییایا 20،5 مینلیك، بۇ ایل 21 مینلیك كووْتا آیریلیب كی، بۇنون دا 3 مین نفری 4 میلیوْن اهالیسی اوْلان تاتاریستانین پایینا دۆشور. بۇ رقمین آرتیریلما احتیمالی دا وار. دفعهلرله بَیان اوْلونوب كی، آذربایجان اؤز اهالیسینین سایینا اۇیغون اوْلاراق هججه 8 مین زووار گؤندره بیلر، آنجاق رئاللیغی نظره آلاراق بۇ حدد 6 مین مۆعیینلشدیریلیب. اؤتن ایل هجج زیارتینده اوْلان آذربایجانلی مۆسلمانلارین سایی 5 مین 500 اوْلوب. تزهلیكجه بۇ كووْتا دا محدودلاشدیریلیب، ایندی اؤلكمیزدن هجج زیارتینه 2 مین نفر گئده بیلر. اما زیارتین تشكیلینه جاوابدئه اوْلان قمی كووْتانین آزالاجاغی حاقدا هاچانسا نه دانیشمیشدی، نه ده بۇنا كیچیجیك ایشاره وۇرموشدو. قمی رهبرینین كووْتانین ائندیریلمهسینی آرقومئنتلشدیرن فیكیرلری ده ضدیتلردن خالی دئییل. شیخ آزالمانی ایلك نؤوبهده بعضی حاضیرلیقسیز اینسانلارین هججه گئتمهسییله اساسلاندیریر. بۇندان اؤترو كووْتانین آشاغی سالینماسینا نه احتیاج؟ سادهجه، سند قبولونون شرطلرینی دیَیشمك، سئچیم قایدالارینی بیر قدر سرتلشدیرمك كیفایتدیر. ان پارادوْكسالی اوْدور كی، اللهشوكور پاشازاده اؤزو ده 2 مینلیك كووْتانی آز حساب ائدیر، اوْنون فیكرینجه، آذربایجانین رئال هجج پوْتئنسیالی 3 مین نفردیر. بۆتون بۇنلاردان سوْنرا 6 مینلیك لیمیتین 2 مینه ائندیریلمهسییله باغلی سرت قرارا حؤكومتین بۇ ساحهده آپاردیغی محدودلاشدیرما سیاستینین تركیب حیصهسی كیمی باخماق لازیمدیر. قمی رهبرینین محدودیت قرارییلا راضیلاشمیش طرزده دانیشماسی، اوْلا بیلسین، اوْنون خاریجده تحصیلله باغلی مسئلهده حؤكومتدن گۆذشت آلاجاغینا اینامیندان قایناقلانیر. شیخین قانوندا نظرده تۇتولان قاداغانین “قمی خطتییله خاریجه دینی تحصیلینی تكمیللشدیرمهیه گئدنلره شامیل اوْلنمادیغینی” سؤیلهمهسی بۇ راضیلاشمانین یا آرتیق الده اوْلوندوغونو، یا دا پروْسئسین مۆسبت مجرادا داوام ائتدیگینی گؤستریر. قییمتلرسه دیَیشمیر – بۇ دا بیر تزاد مطبوعات كوْنفرانسیندا هجج قییمتلرینین دیَیشمهیهجیی بَیان اوْلونوب. نییه؟ اینتئرنئت سایتلارینین یازدیغینا گؤره، دۆنیاداكی بؤحران و دوْنوز قریپی تهلوكهسی هجج خرجلرینین آشاغی دۆشمهسینه سبب اوْلا بیلر. مثال اۆچون، كبهیه یاخین مشهور “اژیاد هوْتئل” اۆمره زیارتی (هججدن كنار زیارت) دؤورونده طلباتین 60 فایز آزالماسی سببیندن قییمتلری آشاغی سالماغی پلانلاشدیریر.