حضرتی محمّد

ائلشاد میری

دۆنیا دینلراراسی دیالوْق و مدنیتلرین قارشیدورماسیندان دانیشیر، بیز ایسه مۆختلیف مذهبلردن. بَینمه‌دیگیمیز قربین گۆندمینده قلوْباللاشما وار، بیزیم گۆندمیمیزده ایسه هانسی مذهبین دوْغرو اوْلماسی. خوْشلامادیغیمیز، سهو یوْلدا اوْلدوغونا ایناندیغیمیز اینسانلار كوْسموْسا گئدیر، بیز نامازدا آیاقلارین آراسی‌نین نئچه بارماق اوْلدوغونو مۆزاكیره ائدیریك. اللها اینانمایانلار پیلوْتسوز تییاره‌لرله كؤرپه‌لری بوْمباردمان ائدیر، بیز ایسه هله ده هانسیسا جانلی‌نین هاراسینداسا الله سؤزونون یازیلدیغینی آختاریریق. دۆنیا كوْسموْسدا ستانسییالار قۇرماقدان دانیشیر، بیزلر ایسه هله ده مذهبلراراسی تسسوبكئشلیگی نئجه آرادان قالدیراجاغیمیزدان.

باشقا خالقلار نۆوه سلاحینا صاحب اوْلور، بیز هله ده خلیفه‌لردن هانسی‌نین داها فضیلتلی اوْلدوغو حاقدا مۆباهیسه ائدیریك. مۆسلمانلار اوللر بۆتون دۆنیایا حاكم اوْلدوغو حالدا، ایندی باشقالاری‌نین بۇیروقلارینی یئرینه یئتیرمك اۆچون بیر-بیریلری ایله یاریشیرلار. بۆتون بۇنلارین نتیجه‌سیدیر كی، دۆنیادا باش وئرن هر جۆر منفی حادثه‌ده مۆسلمانلارین آدی حاللاندیریلیر، بۆتون منفی داورانیشلار مۆسلمانلارا شامیل ائدیلیر.

مۆسلمانلارین بۇگونكو وضعیتی‌نین باشلیجا سببلریندن بیری اوْنلارین آراسیندا بیرلیگین اوْلماماسیدیر، اوْنلارین مۆختلیف مذهبلری دین كیمی قبول ائده‌رك، باشقا مذهبلره دۆشمن نظری ایله مۆناسیبت بسله‌مه‌سیدیر.

ایسلام دینی بیرلیك و برابرلیك دینیدیر. ایسلام قارداشلیق دینیدیر. بیزی یارادان هر بیریمیزین بیر یئرده اوْلماغیمیزی و اوْنون دینیندن مؤحكم تۇتماغیمیزی ایسته‌ییر. اۇجا الله قۇرانی-كریمده بئله بۇیورور: «هامینیز بیر یئرده اللهین ایپیندن (دینیندن مؤحكم) یاپیشین، بیر-بیرینیزدن آیریلمایین! اللهین سیزه وئردیگی نعمتینی خاتیرلایین كی، سیز بیر-بیرینیزه دۆشمن ایكن اوْ سیزین قلبلرینیزی (ایسلام ایله) بیرلشدیردی و اوْنون نعمتی سایه‌سینده بیر-بیرینیزله قارداش اوْلدونوز. سیز اوْددان اوْلان بیر اۇچورومون كناریندا ایكن اوْ سیزی اوْرادان خلاص ائتدی. الله اؤز آیه‌لرینی سیزین اۆچون بۇ شكیلده آیدینلاشدیریر كی، حاق یوْلا یؤنلمیش اوْلاسینیز!» («آلی-عمران» سۇره‌سی، 103). رببیمیز بیزی بیر-بیریمیزه قارشی منفی مۆناسیبتدن ال چكمه‌ییمیزی، بیر-بیریمیزه قارشی پیس زننه، بدگومانا قاپیلماقدان چكینمه‌ییمیزی امر ائدیر: «ائی ایمان گتیرنلر! چوْخ زننه-گۆمانا قاپیلماقدان چكی‌نین. شۆبهه‌سیز كی، زننین بعضیسی (هئچ بیر اساسی اوْلمایان زنن) گۆناهدیر. (بیر-بیرینیزین عیبینی، سیررینی) آراییب آختارمایین، بیر-بیرینیزین قئیبتینی قێرمایین! سیزدن بیرینیز اؤلموش قارداشی‌نین اتینی یئمه‌یه راضی اوْلارمی؟! بۇ سیزده ایكراه حیسسی اوْیادار (قئیبت ده بئله‌دیر). اللهدان قوْرخون. حقیقتن، الله تؤوبه‌لری قبول ائدندیر، رحملیدیر!» («هۇجورات» سۇره‌سی، 12). همچی‌نین اۇجا یارادان اینسانلارا سسلنه‌رك، پیس نتیجه‌یه سبب اوْلاجاق بیر-بیریمیزه لاغ ائتمه‌ییمیزی ده قاداغان ائده‌رك بئله بۇیورور: «ائی ایمان گتیرنلر! بیر قؤوم دیگرینی لاغا قوْیماسین. اوْلا بیلسین كی، لاغا قوْیولانلار لاغا قوْیانلاردان الله یانیندا داها یاخشی اوْلسونلار» («هۇجورات» سۇره‌سی، 11).

اللهین اینسانلارا رحمت اوْلاراق گؤندردیگی حضرتی محمّد اللهین بۇ امرلرینی هم سؤیله‌یه‌رك، هم ده یاشایاراق ایجرا ائدیب. بئله كی، مۆسلمانلار مككه‌دن مدینه‌یه كؤچمك (هیجرت ائتمك) مجبوریتینده قالاندا آرتیق اوْنلار تانیمادیقلاری، حتی بعضیلرینی ایلك دفعه‌ گؤره‌جكلری اینسانلارین ائلینه-اوْباسینا پناه آپاریردیلار. اللهین رسولو هیجرتدن سوْنرا مدینه‌لی مۆسلمانلارلا (انصار) مككه‌دن گلن مۆسلمانلار (مۆهاجیر) آراسیندا قارداشلیق اعلان ائتدی. بۇ قارداشلیق حادثه‌سی معنا و ماهیتی اعتباری ایله بشر تاریخینده آنالوْقو اوْلمایان نادیر بیر ایجراات ایدی. اللهین رسولو بۆتون مۆسلمانلاری منسوب اوْلدوغو سینفی طبقه‌یه، میللته، طایفهیا، دریسینه، رنگینه فیكیر وئرمه‌دن عۆمومبشری قارداش اعلان ائتدی. اۇجا الله دا قۇرانی-كریمده اینانانلارین بیر-بیریلری‌نین قارداشی اوْلدوغونو اعلان ائدیر: «حقیقتن، مؤمینلر قارداشدیرلار» («هۇجورات» سۇره‌سی، 10). آیه‌دن ده آیدین اوْلدوغو كیمی، هارادا یاشاماسیندان، هانسی دیلده دانیشماسیندان، هانسی طایفهدان، دریسی‌نین رنگیندن آسیلی اوْلمایاراق، بۆتون اینانانلار بیر-بیریلری‌نین قارداشلاریدیر.

دینیمیز دین قارداشلیغینی قان قارداشلیغیندان داها مۆهوم و اۆستون ساییر. چۆنكی دین قارداشلیغیندا منفت یوْخدور. بۇ قارداشلیغین اساس مقصدینی ایدئال بیر جمعیت فوْرمالاشدیرماق و ابدی سعادته چاتماق تشكیل ائدیر. اللهین راضیلیغی، امر و قاداغالارینا باغلیلیق هر شئیین اۆستونده بیر دیَره مالیكدیر. بۇ قارداشلیق، بئله بیر اۆستون مقصدی حیاتا كئچیرمك اۆچون تسیس ائدیلیب.

حضرتی پئیغمبر (س.ه.و.): «هر كیم اؤزو اۆچون آرزو ائتدیگینی قارداشی اۆچون ده ایسته‌مسه، حقیقی ایمان گتیرمیش ساییلماز» (بۇخاری، «ایمان»، 7)، - بۇیوروب. حضرتی الی (ر) بئله دئییب: «سنین حقیقی قارداشین سنه خئیری دیَسین دئیه، اؤزونه ضرر گلمه‌سینه راضی اوْلاندیر».

حضرتی پئیغمبر باشقا بیر حدیسینده مۆسلمانلارین قارداشلیغی حاقیندا: «مۆسلمان مۆسلمانین قارداشیدیر. مۆسلمان اوْنا خیانت ائتمز، یالان دانیشماز و كؤمه‌یینی اسیرگه‌مز. هر مۆسلمانین باشقا مۆسلمانا ناموسو، مالی و قانی حرامدیر. تقوا بۇرادادیر. بیر مۆسلمانا شر اوْلاراق مۆسلمان قارداشینی آلچالدیجی گؤرمه‌سی كیفایتدیر»، - بۇیوروب (تیرمیزی، «بیرر»، 18).

مؤمینلرین قارداش اوْلدوغو حقیقتی ایسلامین گتیردیگی اساس پرینسیپلردن بیریدیر. انصارلا مۆهاجیرلر آراسیندا جریان ائدن قارداشلیقدا سوْنراكی نسیللره چوْخ نۆمونه اوْلا بیله‌جك خۆصوصیتلر وار. ایندی قئید ائده‌جه‌ییم بیر حادثه‌ اوْلا بیلسین كی، مۆختلیف شكیللرده باشا دۆشوله بیلر. اما بیر مقامی اۇنوتمامالیییق كی، بۇ، هله ایسلامین اساسلاری‌نین تزه-تزه سیستملشدیریلدیگی مدینه دؤورونون ایلك ایللرینده جریان ائتمیشدی.

حضرتی پئیغمبر آبدوررهمان بین اوفی مدینه‌لی سد بین رابی ایله قارداش اعلان ائدندن سوْنرا همین انصار تزه قارداشینی ائوینه آپاردی. بۆتون مالینی-مۆلكونو گؤستره‌رك اوْنا بئله دئدی: «ائی قارداشیم، منیم بۆتون ثروتیم بۇنلاردیر، یاریسینی سنه وئریرم. همچی‌نین منیم ایكی آروادیم وار. سنین سئچه‌جه‌یین بیرینی بوْشاییم و سن اوْنونلا ائولن». بؤیوك آلیجنابلیق، هئچ نه ایله عوض ائدیله بیلمه‌یه‌جك صمیمی حیسسلرله دئییلن بۇ تكلیفه آبدوررهمانین جاوابی بئله اوْلدو: «الله مالینی-مۆلكونو ده، عائله‌نی ده سنه مۆبارك ائتسین. رببیمیز سنین بۇ داورانیشی‌نین مۆكافاتینی وئرسین. سن منه بازارین یوْلونو گؤستر، بۇ منه كیفایت ائدر». آبدوررهمان بین اوف تیجارتله مشغول اوْلان قۇرئیشین ایچینده یاشادیغی و تجروبه‌سی اوْلدوغو اۆچون بۇ ایشی یاخشی باجاریردی. بازارین یوْلونو تۇتان آبدوررهمان آلدیغی بوْرجلا تیجارته باشلادی. الله اوْنا بركت وئردی. بیر مدت سوْنرا ایسه آرتیق اوْ، مدینه‌نین وارلیلاریندان بیری ایدی.

بۇ قارداشلیق مۆسلمانلاردا اوْ درجه‌ مۆسبت تأثیر اوْیاندیرمیشدی كی، اوْنلار بیر-بیریلری‌نین جانبیر یوْلداشلاری اوْلموشدولار. آرتیق بیری‌نین دردی اوْ بیری‌نین ده دردی ایدی. حضرتی پئیغمبر بیر حدیسینده بئله دئییب: «مؤمینلرین آرالارینداكی مۆناسیبت بیر بدنین اوْرقانلاری كیمیدیر. بدنین بیر یئری آغریسا، دیگر حیصه‌لری ده همین اوْرقان اۆچون سانكی بیر-بیرینی چاغیرار».

اللهین رسولونون معنوی آتموْسفئرینده یئتیشن سهابه‌لر ده پئیغمبرین سؤزلرینه عمل ائده‌رك قارداشلارینی اؤزلریندن اۆستون تۇتور و اللریندن گلنی بۇ یوْلدا ائتمه‌یه چالیشیردیلار. مثال اوْلاراق ایكی حادثه‌نی قئید ائتمك اوْلار: سهابه‌لردن بیری ائوده یئمك یئمه‌یه حاضیرلاشیردی. بۇ اسنادا مۆسلمان قارداشی اوْنون ائوینه گلیر و آج اوْلدوغونو بیلدیریر. بۇ سهابه مۆسلمان قارداشی‌نین قارنی‌نین دوْیماسی اۆچون ائوده‌كی آخیرینجی یئمیی قوْناغا وئریر. دین قارداشی‌نین بۇنو گؤرمه‌مه‌سی اۆچون ائوده‌كی شامی سؤندورور و اؤز قاشیغینی بوْش قابا آپاریر. سحریسی گۆن اللهین رسولو همین سهابه‌نین بۇ داورانیشیندان اللهین راضی اوْلدوغونو بیلدیریر. باشقا بیر مثال:

دؤیوشدن سوْنرا ایدی. آغیر یارالیلار واردی. سهابه‌لردن بیری اؤلومله اللشیردی، قۇروموش دوْداقلاری بیر اۇدوملوق سۇیون حسرتی ایله تیتره‌یركن، آغزینا قدر گلن سۇیو، یانینداكی قارداشی «سۇ» دئدیگی اۆچون باشی ایله اوْنا آپارماسینی ایسته‌ییر. سهابه‌لر اؤزلری چوْخ مؤهتاج اوْلماسینا باخمایاراق، قارداشلارینی اؤزلریندن اۆستون تۇتان نۆمونوی اینسانلاردی.

اوْنلاری بۇ جۆر یئتیشدیرن الله رسولو باشقا بیر حدیسینده بئله بۇیوروب: «مؤمینین مؤمینه باغلیلیغی، حیصه‌لری بیر-بیرینه بیرلشدیرن بینا كیمیدیر». حدیسی روایت ائدن سهابه بۇرادا دئییلن مثلای باشا سالماق اۆچون بارماقلارینی بیر-بیرینه كئچیره‌رك حدیسین داها آیدین باشا دۆشولمه‌سینه چالیشیب. (بۇخاری، «سالاه»، 88؛ «مزالیم»، «بیرر»، 65؛ تیرمیزی، «بیرر»، 18؛ نسای، «زكات»، 67).

حضرتی محمّد مۆسلمانلارین آراسیندا همیشه بیرلیك و برابرلیگین قوْرونماسینا، قارداشلیغین تسیس ائدیلمه‌سینه، آرالاریندا سئوگی حیسسلری‌نین داها دا درینلشمه‌سینه چالیشیب. پئیغمبر باشقا دینین منسوبو اوْلان اینسانلارا دا حؤرمت گؤستردیگی حالدا، بۇ گۆن مۆسلمان قارداشلارین مۆختلیف دینی دۆنیاگؤروشونه گؤره خوْشاگلمز لقبلر قوْیماق، چیركین آدلارلا آدلاندیرماق نه درجه‌ دوْغرودور؟ رسولوللاه (س) رببیندن آلدیغی تربییه ایله مۆسلمان، خریستیان و یهودی دئمه‌دن هر اینسانا دیَر وئریب. حضرتی محمّد (س) بیر گۆن یوْلدان یهودی جنازه‌سی آپاریلاركن آیاغا قالخیر. همین اسنادا پئیغمبرین یانیندا اوْلان سهابه “ئی اللهین رسولو، اوْ یهودیدیر”، - دئییر. حضرتی محمّد حالینی، میمیكاسینی دیَیشدیرمه‌دن یانینداكی سهابه‌یه: “امما اوْ، بیر اینساندیر!”، - جاوابینی وئریر... اگر بیز همین سؤزون صاحبی پئیغمبرین اۆممتیگیكسه، اوْندان فرقلی فیكیرلشمه‌مه‌لی، اوْندان فرقلی حركت ائتمه‌مه‌لیگیك. مۆسلمانلارین آراسیندا باش وئرن هر هانسی نارازیلیغی آرادان قالدیرماغا چالیشمالی، دۆشونجه مۆختلیفلیگینی تسسوبكئشلییه قدر آپاریب چێخارمامالیییق. قۇراندا اۇجا الله بئله بۇیورور: «...بۇنا گؤره ده (آرالاریندا بیر مۆباهیسه دۆشسه) ایكی قارداشینیزین آراسینی دۆزلدین و اللهدان قوْرخون كی، بلكه، رحم اوْلوناسینیز!» («هۇجورات» سۇره‌سی، 10). اللهین رسولو دا حدیسلرینده: «شیطان قیبله‌یه اۆزونو چئویرن مؤمینلرین آرتیق اوْنا قۇللوق ائتمه‌سیندن اۆمیدینی كسر، اما اوْنلاری بیر-بیرینه دۆشمن ائتمك اۆچون هله ده اۆمیدلیدیر» (تیرمیزی، «بیرر»، 25؛ مۆسلیم، «مۆنافیقون»، 65)، - بۇیورور. بۇندان باشقا، رسولوللاه: «ائی اللهین بنده‌لری، بیر-بیرینیزه كین بسله‌مه‌یین، بیر-بیرینیزدن اۆز دؤندرمه‌یین. قارداش اوْلون...» (بۇخاری، «ادب»، 57، «فرایض»، 2؛ مۆسلیم، «بیرر»، 23؛ تیرمیزی، «بیرر»، 24)، «بیر آداما مۆسلمان قارداشینی تحقیر ائتمه‌سی پیسلیك اوْلاراق اوْنا بس ائدر» (مۆسلیم، اێ، 32)، - دئیه‌رك مۆسلمانلاری بیر-بیریلری ایله نئجه مۆناسیبت قۇرمالارینی قئید ائدیب. پئیغمبر (س.ه.و.) قارداشلاری‌نین ناموسونو، شرف و لیاقتینی قوْرویان اینسانلارا مۆژده وئره‌رك بۇنلاری ایفاده ائدیب: "كیم قئیبتی ائدیلن قارداشی‌نین شرف و لیاقتینی قوْرویارسا، الله دا همین اینسانی جهنم اوْدوندان قوْرویار" (احمد).

اۇجا الله دا قۇراندا مۆسلمانلارین بیر-بیریلرینه بئله دۇعا ائتدیكلرینی قئید ائدیر: «اوْنلاردان (مۆهاجیرلردن و انصاردان) سوْنرا گلنلر بئله دئییرلر: "ائی رببیمیز! بیزی و بیزدن اول ایمان گتیرمیش قارداشلاریمیزی باغیشلا. بیزیم قلبلریمیزده ایمان گتیرنلره قارشی كینه (حسده) یئر وئرمه. ائی رببیمیز! سن، حقیقتن، شفقتلیسن، مرحمتلیسن!» («هشر» سۇره‌سی، 10).

ایسلام قارداشلیغی چوْخ مۆسبت تأثیره مالیك اوْلان عامللردن بیریدیر. مۆسلمان قارداشلیغی بیر-بیری‌نین یاخشی جهتلری ایله فخر ائتمك و همین خۆصوصیتلری اؤزونونكو كیمی قبول ائتمكدیر. بۇ قارداشلیق، اؤزو سێخینتیلی و چتین وضعیتده اوْلاركن بئله قارداشینی اؤزوندن اۆستون تۇتماق فداكارلیغیدیر.

اللهیمیز بیر، قۇرانیمیز بیر، پئیغمبریمیز بیر، دینیمیز بیر، قیبلمیز بیر، وطنیمیز بیر، دؤولتیمیز بیر، بایراغیمیز، حتی دۆشمنیمیز ده بیر. بۆتون بۇنلاری نظره آلاراق، اللهین بۇیوردوقلاریندان ایكیللی مؤحكم تۇتساق، پئیغمبرین دئدیكلرینی یئرینه یئتیرسك، بیز باشقالاری‌نین دئدیكلرینی یئرینه یئتیرن دئییل، باشقالارینا دئدیكلریمیزی یئرینه یئتیردیرمیی باجاران اینكیشاف ائتمیش جمعیت اوْلاریق.