الله حضرت آدمدن اول ملكلری و جینلری یاراتمیشدی. اوْنلار اللهی وصف و مدح ائتمكله تسبیح ائدیردیلر. الله سوْنرا ایلك اینسان اوْلان هز.آدمی یاراتدی و ملكلره اوْنا سجده ائتمه‌لرینی امر ائتدی.

ملكلر اللهین امرینه قلبن اطاعت ائده‌رك هز.آده‌مه سجده ائتدیلر. لاكین ملكلر آراسیندا یئر آلان و جینلردن اوْلان ایبلیس اللهین بۇ امرینه قارشی چێخاراق اوْنا عصیان ائتدی. چۆنكی ایبلیس اؤزونون هز.آدمدن داها اۆستون اوْلدوغونا اینانیردی. ایبلیس بۇ تكببورونه گؤره اوْندان «ائی ایبلیس! سنه منیم اؤز الیمله یاراتدیغیما سجده ائتمه‌یه نه مانع اوْلدو؟ تكببور گؤستردین، یوْخسا اؤزونو یۇخاری تۇتدون؟» («سد» سۇره‌سی، 75) سوْروشان اللها بئله جاواب وئرمیشدی:

«من اوْندان داها خئییرلییم. چۆنكی سن منی اوْددان، اوْنو ایسه پالچیقدان یاراتمیسان!» («سد» سۇره‌سی، 76). اللهین امری قارشیسیندا بئله اطاعتسیزلییه جۆرت ائدن ایبلیس الله طرفیندن لعنتلنمیش و اوْ، ابدی جهنم عذابینا لاییق گؤرولموشدور. ایبلیسین اللها قارشی چێخماسینا سبب اوْلان عامل اوْنون

«تكببورو» و یا باشقا سؤزله دئسك، «اؤزونو اۆستون حساب ائتمه‌سی» ایدی. ایبلیسین همین لوْوغالیغینی اوْرتایا چێخاران ان بؤیوك سبب اوْنون نفسینده گیزله‌دیگی بیر خۆصوصیت ایدی - «انانیی-یت»، «تكببور»...

عرب دیلینده‌كی «انانیت» تئرمینی «من» معناسیندا اوْلان «انه» سؤزوندن عمله گل-میشدیر. بیر اینسانین اؤزونه سربست شكیلده منلیك حیسسی وئرمه‌سی، هم اؤزونون، هم ده اطرافیندا اوْلانلارین وارلیغی‌نین اللهدان هئچ بیر آسیلیلیغی‌نین اوْلماماسینی ادعا ائتمه‌سی اوْنون اؤز حركت و داورانیشلارینی، باخیشلارینی و فیكیرلرینی همین دۆشونجه اساسیندا فوْرمالاشدیریب تنزیمله‌مه‌سی دئ-مكدیر.

تكببور ده انانیتین تظاهورلریندن بیریدیر. اگر بیر اینسان حیاتدا بیرجه دفعه‌ ده اوْلسا اؤزونو مۆهوم شخص كیمی حیسس ائدرسه، همین اینسان اللهین اوْنا وئردیگی ایمكان و خۆصوصیی-یتلر سایه‌سینده قێسا مدت عرضینده تكببورلولوك پسیخوْلوْگییاسینا دۆشر.

بئله بیر اینسان اؤزونو هر زامان اؤن پلاندا، ان یۆكسك مؤوقئده گؤرمه‌یه و گؤسترمه‌یه باشلایار. قۇرانین ایفاده‌سی ایله دئسك، بئله آزغین وضعیتده اوْلان اینسان اؤزونه تانریلیق خۆصوصیتی وئرمیش اوْلور.

بۇ سببدن ده انانیت و بۇنونلا باغلی اوْلان تكببورلولوك و لوْوغالیق اللها شریك قوْشماقلا و كۆفر ائتمكله عینی تۇتولموشدور. بئله كی، ایبلیسین بۇ خۆصوصیتی قۇراندا «سد» سۇ-رسی‌نین 74-جۆ آیه‌سی ایله بیلدیریلمیشدیر: «...تكببور گؤستردی و كافیرلردن اوْلدو» («سد» سۇ-رسی، 74).

ایبلیسین هز.آده‌مه سجده ائتمك امری آلان زامان اوْرتایا چێخان تكببورو اوْنون ابدی ازا-با دۆچار اوْلماسینا سبب اوْلموشدور. بۇ حال لوْوغالیق و تكببورلولویون همین كیمسه اۆچون نئجه بؤیوك بیر تهلوكه‌ اوْلدوغونو گؤسترمه‌یه كیفایت ائدیر.

تكببورلولوك و لوْوغالیق شیطانین كاراكتئری‌نین ان باشلیجا خۆصوصیتیدیر. بۇ سببدن ده «انانیت» حیسسی و بۇندان دوْغان تكببورلولوك بۆتون آزغینلیقلارین اساس قایناغی و تمه-لیدیر. همین خۆصوصیتلر میلیوْنلارلا اینسانی تاریخ بوْیونجا سوْنسوز جهنم اوْدونا سالدیغی كی-می بۇ گۆن ده سایسیز-حسابسیز اینسانین منلیك حیسسینی تهلوكه‌ آلتیندا قوْیور و اوْنلاری ایبلیسین یوْلونا چكیر.

تكببورلو و لوْوغا اوْلان، یعنی اؤزونه خۆصوصی بیر منلیك حیسسی وئره‌رك اللها قارشی حاقسیز اوْلاراق تكببورلولوك گؤسترن، اوْنون قارشیسیندا نه قدر عاجیز اوْلدوغونو بیلمه‌ین، اوْنون آیله-ریندن اۆز دؤندرن هر بیر اینسان شیطانین بۇ حیله‌سینه دۆشمه‌یه محكومدور. الینیزده اوْلان كی-تابین اساس مقصدی ده تكببورلولویو و تكببورلولوك حیسسینه تۇتولانلارین خۆصوصیتلرینی قۇراندا بیلدیریلن شكیلده هر باخیمدان اۆزه چێخارماق، لوْوغالیغین و تكببورلولویون اؤز تأثیری آلتینا سالماغا چالیشدیغی هر بیر اینسانی بۇ منفی تأثیردن تمیزلنمه‌یه و چكینمه‌یه دعوت ائت-مكدیر.

بۇ سببله ده لوْوغا و تكببورلو اینسانلارین بۆتون كیتاب بوْیونجا آیه‌لرده قئید اوْلونان حاللاری اوْنلارین ان اساس خۆصوصیتی اوْلان «انانیت» آنلاییشی چرچیوه‌سینده اینجله‌نیب نظردن كئچیریله‌جك.

الله مؤمین اوْلاراق حۆضورونا گله‌جك بنده‌لرین ابدی اوْلاراق قالاجاقلاری یئرین جنّت اوْلاجاغینی ود ائتمیشدیر. اللهین ودی ایسه شۆبهه‌سیز كی، دیَیشمزدیر. بئله بیر وعده‌ اینانانلار بۇ ودین گئرچكلشه‌جه‌ییندن اصلا شۆبهه‌یه دۆشمز و مؤمین اوْلاراق جانلارینی تسلیم ائتدیكلری تقدیرده گۆناهلاری‌نین باغیشلاناراق جنّته قبول ائدیله‌جكلرینی اۇمارلار. بیر آیه‌ده بئله دئییلیر: “رهمانین (اللهین) اؤز بنده‌لرینه ود ائتدیگی و اوْنلارین گؤرمه‌دیگی ادن جنّتلرینه. اوْنون ودی مۆطلق یئرینه یئته‌جكدیر” (“مریم” سۇره‌سی، 61).

اللهین اوْنلارا جنّتی ود ائتمه‌سی مؤمینلری عوضوْلونماز سئوینج و جوْشغویا سؤوق ائدر. اوْنلار اللهین صالح بنده‌لری اۆچون جنّتی ایسته‌دیگینی و اوْنلاری بۇرا واریث ائتدیگینی بیلیرلر. اللهین جنّتی ود ائتمه‌سی ایله باغلی باشقا بیر آیه ایسه بئله‌دیر:

“مگر وئردیگیمیز گؤزل بیر وعده‌ (جنّته قوْووشان كیمسه) اولجه فانی دۆنیا مالی بخش ائتدیگیمیز، سوْنرا دا قییامت گۆنو (جهنم اوْدونا) گتیریله‌جك كیمسه ایله عینی اوْلا بیلرمی؟” (“قساس” سۇره‌سی، 61).

بۇ آیه‌دن ده آچیقجا گؤروندویو كیمی، اللهین بیر ودی وئرمه‌سی بۇ وعده‌ قوْووشماق اۆچون یئترلیدیر. الله كیملره جنّت ود ائتمیشسه، اوْنلار اللهین ایزنی ایله سوْنسوز نعمتلره قوْووشاجاقلار. مؤمینلر ده جنّته داخیل اوْلان زامان بۇ وضعیتی تسدیق ائده‌رك اللها بئله شۆكر ائده‌جكلر:

“وْنلار دا: “بیزه وئردیگی ودینی یئرینه یئتیرمیش و بیزی بۇ یئره واریث ائتمیش اللها حمد اوْلسون. بیز جنّتین ایسته‌دیگی یئرینده ساكین اوْلوروق. دۆنیادا یاخشی عمل ائدنلرین یئری نئجه ده گؤزلدیر” دئیه‌جكلر” (“زومر” سۇره‌سی، 74).

دۆنیا حیاتیندا دفعه‌لرله مۆژدلنن و اللهین جنّت ود ائتدیگی مؤمینلر اۆمید ائتدیكلرینه حیاتلاری‌نین سوْنوندا قوْووشاجاقلار. گؤزلنن اوْ آن ان سوْندا گلیر. بیر مؤمینین حیاتی بوْیونجا دۆشوندویو، قوْووشماق اۆچون دۇعا ائتدیگی و لاییق اوْلماق اۆچون وار گۆجو ایله چالیشدیغی یئر قالاجاقلاری یئرلرین ان خئییرلیسی و الله درگاهیندا ان گؤزل یئر اوْلان جنّتدیر. بۇ قۆسورسوز مكان مؤمینلر اۆچون حاضیرلانمیش و قاپیلاری اوْنلار اۆچون آچیلمیشدیر.

بۇ بنزرسیز منظره مؤمینلرین جنّته قوْووشماسی ایله باغلی آیه‌لرده بئله تعریف ائدیلیر:

“ؤزلری‌نین، همچی‌نین عملیسالئه آتالاری‌نین، اؤورتلری‌نین و اؤولادلاری‌نین داخیل اوْلاجاقلاری ادن جنّتی گؤزله‌ییر. ملكلر ده هر بیر قاتدان جنّت قاپیلاریندان داخیل اوْلوب اوْنلارا “دونیادا الله یوْلوندا بۆتون چتینلیكلره صبر ائتدیگینیزه گؤره سیزه سلام اوْلسون. آخیرت یۇردونون سیزه نصیب اوْلان (عاقیبتی) جنّت نه گؤزلدیر” دئیه‌جكلر” (“رد” سۇره‌سی، 23-24).

اوْنلار جنّتده “ئهتیراملا، سلاملا” (“فورقان” سۇره‌سی، 75) قارشیلاناجاق و “وْرا ساغ-سلامات (ساغلیقلا) و امین-آمانلیقلا داخیل اوْلون” دئییله‌جكدیر (“هیجر” سۇره‌سی، 46). اساس وظیفه‌ مؤمینلر اۆچون حاضیرلانمیش و هر جۆر نعمتلره بزه‌دیلمیش ابدی یۇردون گؤزللیكلرینی ساده‌جه اوْلاراق كشف ائتمكدیر.

مۆسلمان جمعیتلری فال و سئهر كیمی مؤوزولاردا اجنبی مدنیتلرین و اینانجلارین تأثیره آلتینا دۆشموش، بۇ حاللار گئت-گئده آرتمیشدیر. شۆبهه‌سیز كی، بۇرادا اینسانین گیزلی اوْلانا، بیلینمه‌ینه قارشی حیسس ائتدیگی ماراغین و گله‌جكده اؤزو و اطرافی حاقیندا بیلینمه‌ینلری بیلمك ایستیی‌نین بؤیوك روْلو واردیر.

بئله ایشلرله مشغول اوْلان اینسانلارین اطرافیندا علم آداملاری‌نین و جمعیتده مۆعیین سویه‌یه گلنلرین اوْلماسی چوْخ ماراقلیدیر. دوْلاییسی ایله بئله حادثه‌لر بیلیگین آزلیغیندان دئییل، حقیقی دینی معلومات و دۆشونجه آزلیغیندان ایره‌لی گلیر. بۇنلاری اؤیرنمه‌یین یوْلو ایسه ایسلام دینینین اؤیره‌نیلمه‌سی و اؤیره‌دیلمه‌سیدیر.

ایسلامدا قئیب عاغیل و حیسسلر واسطه‌سیله بیلینمه‌ین وارلیق عالمی كیمی گؤستریلیر. مۆطلق قئیبی بیلمك ایسه یالنیز اللها مخصوصدور. اوْندان باشقاسی قئیبی بیلمه‌دیگی كیمی هز.پئیغمبر (س) ده

قئیبی یالنیز اللهین بیلدیرمه‌سیله بیلمیشدیر («اراف» سۇره‌سی، 7/188؛ «انام» سۇره‌سی، 6/59). ملكلرین بیلیب اینسانلارین بیلمه‌دیگی، اینسانلاردان بیری‌نین بیلیب دیگرلری‌نین بیلمه‌دیگی مسئله‌لر كیمی نیسبی قئیب عالمی ایسه اللهین ایزنی ایله اینسانلار طرفیندن بیلینیر. قئیب عالمیندن خبر وئرن اینسانلار حاقیندا حدیسلرده آغیر و خبردارئدیجی ایفاده‌لر ایشله‌دیلیر (مۇسلیم، “سالام”، 125).

گله‌جك حاقیندا اؤیرنمك، بخت و قیسمتی بیلمك مقصدیله كارت، قهوه فینجانی و نوْخوددان ایستیفاده ائده‌رك، عینی زاماندا اوْووجا باخاراق گله‌جیی بیلدیرمه‌یه فال، همین ایشلرله مشغول اوْلانا فالچی، كاهین و یا مئدیوم (گۇیا رۇحلارلا علاقه‌ یارادان) دئییلیر. ایسلام دینینده جاهیلیه عادتلریندن حساب ائدیلن فال اوْخلاری ایله قیسمت آختارماق قاداغان ائدیلمیش («مایده» سۇره‌سی، 5/3)، كاهینلیك و فالچیلیغین بۆتون نؤولری حرام بۇیورولموشدور (ابن ماجه، “تاهارت”، 122).

بعضی حدیسلرده (بۇخاری، “تیبب”، 42؛ مۇسلیم، “سالام”، 110-119) مۆعیین دلیللره اساسلاناراق مۆسبت شرحلرین اۇیغون قبول ائدیلمه‌سینه باخمایاراق، اۆمید¬سیز¬لیك و اۇغورسوزلوق حیسسلرینه قاپیلماق دوْغرو حساب ائدیلمه‌میشدیر. عاغیل و ایراده‌سی‌نین كؤمیی ایله اینسانی بۇ سببلره باغلی اوْلماقدان اۇزاقلاشدیران بئله آنلاییشلار ایسلام دینینه ضدیر. بۇنلاری كنارلاشدیران فال و فالچیلیق - دۇز فالی، قهوه فالی، قۇرغوشون اریتمك، اوْووج فالی، قۇران و كیتاب فالی دینیمیز طرفیندن قاداغان ائدیلمیشدیر.

فالین نؤولریندن بیری ده اۇلدوز و بۆرج فاللاریدیر. ایسلامدا آستروْنوْمییا علمینه اهمیت وئریلمیش، لاكین سما جیسملری‌نین حركتلرینه باخاراق بۇنلاردان دۆنیاداكی حادثه‌لرین و اینسانلارین گله‌جیی ایله باغلی نتیجه‌لر چێخارماقلا مشغول اوْلان آستروْلوْگییایا ایسه مۆسبت یاناشیلمامیشدیر. چۆنكی اۇلدوز و بۆرج فالی هم ایسلام دینینین تؤوهید اینانجینا، هم ده “موتلق قئیبی یالنیز الله بیلیر” كیمی اساس پرینسیپه ضدیر.

ایسلام دینینده سوْنرادان اوْلاجاق حادثه‌لر حاقیندا “خبر وئرمك” معناسیندا اوْلان كهانت ده همین سببلرله قاداغان ائدیلیر، بۇنو ائدن اینسانلار (كاهینلر) و اوْنلارین دئدیكلرینه اینانانلار حاقیندا جنّته گیرمه‌مك (“موسند”، اێێی. 14) و عبادتلرین ثاوابینی قازانماماق كیمی (مۇسلیم “سلام”، 33) آغیر و قێنانان ایفاده‌لر ایشله‌دیلیر.

جیندارلیق دا قئیبدن خبر وئرمه‌یین بیر نؤوعدور. جین اینسانین حیسس اوْرقانلاری ایله بیلینمه‌ین، شعور و ایراده‌یه صاحب اوْلان، ایلاهی امرلرله حركت ائدن وارلیقدیر. اینسانلار كیمی اللها عبادت ائتمك اۆچون یارادیلان جینلر اینسانلارلا مۆقاییسه‌ده فرقلی خۆصوصیتلره مالیك اوْلسالار دا، قئیب عالمینی بیلمیرلر («انام» سۇره‌سی، 6/100، 116؛ «هیجر» سۇره‌سی، 15/27). حدیسلرده ده جینلرله باغلی تفسیلاتلی معلومات وئریلمیر. بیلمك لازیمدیر كی، جینلر حاقیندا آیه و حدیسلرده بیلدیریلنلر خاریجینده‌كی معلوماتلار قدیم ایران، تۆرك و هیند مدنیتلریندن كئچمیشدیر.

مؤمین اللهین ایجازه‌سی اوْلمادان جین ده داخیل اوْلماقلا، هئچ بیر وارلیغین ضرر وئره بیلمه‌یه‌جه‌یینه اینانمالی، جین و دیگر وارلیقلاردان گلمه احتیمالی اوْلان ضررلردن اللها سێغینمالی، قۇران اوْخومالی، ایسلاما تام عمل ائتمه‌لیدیر. بئله كی، هز.پئیغمبریمیز (س) جینلرین اینسانا تأثیرینه قارشی «آیتول-كۆرسی»نی و «مۇاوویزتئین» آدلانان «فلق» و «ناس» سۇره‌لرینی اوْخوماقلا بۇ مسئله‌ده اینسانلارا نۆمونه گؤسترمیشدیر.

دیلیمیزده باشدا سئهر، گؤزمونجوغو (دۇعا كیمی شئیلر) تاخماق و جیندارلیق كیمی مادی-معنوی واسطه‌لردن منفی یؤنده ایستیفاده ائده‌رك بعضی مقصدلری حیاتا كئچیرمك سیی اوْلاراق قییمتلندیریلن سئهر، عرب دیلینده ایسه “سیهر” سؤزو ایله ایفاده ائدیلیر. سئهر ایسه ماگییا و حیله‌ یوْلو ایله اینسانلاری تأثیره سالاراق طبیعت قانونلارینا ضد حادثه‌لر گؤسترمه‌یه چالیشماق و اینسانلاری آلداتماق صنعتی كیمی بیلدیریلیر. قۇراندا پئیغمبره گؤندریلن وحیین حاق اوْلدوغو، سئهرله هئچ بیر علاقهسی‌نین اوْلمادیغی، پئیغمبرلرین ده سئهرباز حساب ائدیلمه‌یه‌جیی بیلدیریلمیش، سئهیربازلارین یالانچی اوْلدوقلاری قئید ائدیلمیشدیر («اراف» سۇره‌سی، 7/116؛ «یۇنوس» سۇره‌سی، 10/76-77، «تاها» سۇره‌سی، 20/69؛ «زۇخروف» سۇره‌سی، 43/30؛ «زارییات» سۇره‌سی، 51/52). سئهر یئددی بؤیوك گۆناهدان بیریدیر (مۇسلیم “یمان”، 144).

سئهرین حقیقی اوْلماسی و تأثیر درجه‌سی ایله باغلی مۆزاكیره‌لر بیر كنارا، ایسلام عالیملری‌نین فیكرینجه، اللهین دیله‌مه‌سی خاریجینده بۇ هئچ كیمه ضرر وئره بیلمز. مۆسلمانین سئهرله مشغول اوْلماسی و یا سئهر ائتدیرمه‌سی حرامدیر. سئهرین تأثیریندن خلاص اوْلماق اۆچون اللها سێغینماق، عبادت و دۇعا ائتمك، یوْخسوللارا صدقه‌ وئرمك لازیمدیر.

هر اینسانی اللها دۇعا ائتمه‌یه یؤنلندیرن خۆصوصی سببلر واردیر. همچی‌نین هر دۇعا ائده‌نین طلبی و اۆمیدی مۆختلیفدیر. لاكین اینانج، اۆمید و اللها گۆونمك، دۇعا ائتمك داورانیشی‌نین دیَیشمه‌ین اساسینی گؤستریر. دۇعا رۇحون بئله وضعیتینده مۆناسیبته شرایط یاراتدیغی قدر اینسان بیر چوْخ معنوی دستك و حادثه‌لرین اؤهده‌سیندن گلمك قۇوه‌سی الده ائدیر. دۇعا ایله اینانان اینسان حؤرمت، تعریف، تشككور و اۇجالتما حیسسلری ایله اللها یؤنه‌لیر، اوْنو خاتیرلاییر، اوْنونلا علاقه‌ یارادیر، بعضی مادی و معنوی ایستكلرینی بیلدیریر. اینسان سوْنسوز گۆج و بیلیك صاحبی، بۆتون وارلیقلارین یئگانه حاكمی اوْلان اللها سێغیناراق، گۆونه‌رك، اوْنا اۆمید ائتدیگینی بۆروزه وئریر. مۆسلمان دۇعا و طلبی‌نین قارشیلیغینی آلاجاغینا قطعی شكیلده اینانمالیدیر. چۆنكی دۇعا ائدن و دیله‌ین اینسانا قارشیلیق وئرمه‌یین ("مۇمین" سۇره‌سی، 40/60)، اوْنو خاتیرلایان اینسانی خاتیرلاماغین ("بقره" سۇره‌سی، 2/152)

ایلاهلیغین شنیندن اوْلدوغو آچیق شكیلده بیلدیریلمیشدیر. اینسان اللهی گؤرمسه ده اللهین اینسانین یانیندا، اوْنا شاه داماریندان داها یاخین اوْلدوغونو ("قاف" سۇره‌سی، 50/16)، دۇعا ائده‌نین دۇعاسینی ائشیتدیگینی دۆشونمه‌لی و قبول ائتمه‌لیدیر. هز.پئیغمبر حدیسلریندن بیرینده بۇیورور: “دوا ائدن اینسانا، اوْنون ایسته‌دیگی یا بۇ دۆنیادا درهال وئریلیر، یا آخیرته ساخلانیر، یا دا اوْنون اۆزریندن ایسته‌دیگی یاخشیلیق قدر بیر پیسلیك آرادان قالدیریلیر” (ابن هنبل، اێێی، 18). بیر سؤزله، عوضی اوْلمایان دۇعا یوْخدور. مۆسلمان بۇ دۆنیادا و یا آخیرتده ائتدیگی دۇعاسیندا مۆعیین شكیلده قطعی قارشیلیق آلاجاغی اینانج و اۆمیدینی قوْرویور (بۇخاری، “داوا”، 22؛ مۇسلیم، “زیكر و دۇعا”، 27، 35، 48)، صمیمی اوْلاراق رببینه یؤنه‌لیر، دینی حیاتینا اهمیت وئریر و دقتله یاناشیر. “هم قوْرخو، هم ده اۆمیدله رببینه اۆز تۇتون” ("اراف" سۇره‌سی، 7/56). دینی حیاتینا اهمیت وئریر و هسساسلیقلا یاناشیر... همچی‌نین اللهین كؤمك و ایسته‌یینه گۆوه‌نیر، صمیمی باغلیلیقلا اوْنا اۆز تۇتور ("اراف" سۇره‌سی، 7/29؛ "مۇمین" سۇره‌سی، 40/14، 65).

اینسانلار اللهی داها چوْخ چتینلیك و احتیاج آنلاریندا، عاجیز و چاره‌سیز قالدیقلاری وضعیتلرده خاتیرلاییرلار. آدی وضعیتلرده، ایشلری روان گئتدیگی زامان اللهلا مۆناسیبتلری اوْلمایان اینسانلار چتین آنلاریندا یالواریب كؤمك دیله‌ییرلر («یۇنوس» سۇره‌سی، 10/22؛ «عنكبوت» سۇره‌سی، 29/65؛ «رۇم» سۇره‌سی، 30/33؛ «زۇمر» سۇره‌سی، 39/8، 49). همین چتین وضعیت كئچدیكدن سوْنرا یئنیدن اللهلا اوْلان علاقه‌لرینی اۇنودورلار. البته‌، بئله اینسانلار اللهی یالنیز شخصی ایستك و احتیاجلارینی اؤده‌مك، قوْرخولارینی آرادان قالدیرماقدا لازیم اوْلان گۆج كیمی قبول ائتمك سهوینه یوْل وئریرلر. بۇ اینسانلارین ائتدیكلری دۇعالار نتیجه‌سینده دۆشدوكلری اۆمیدسیزلیك و یا ایستكلرینه نایل اوْلدوقلاری زامان علاقه‌نی كسمه‌لری تئز-تئز راستلاشیلان وضعیتدیر («یۇنوس» سۇره‌سی، 10/12، 22، 23؛ «ایسرا» سۇره‌سی 17/67؛ «هجج» سۇره‌سی، 22/11-13؛ «عنكبوت» سۇره‌سی، 29/65؛ «رۇم» سۇره‌سی، 30/33؛ «لوْغمان» سۇره‌سی، 31/32؛ «زۇمر» سۇره‌سی، 39/8-49). بۇ باخیمدان دۇعا، مۆعیین معنادا بیر اینسانین اللهلا یاراتدیغی مۆناسیبتده‌كی صمیمیت و مؤحكملیگینی سێنایان نتیجه‌لره مالیكدیر. چتین و یا آدی، شن و یا كدرلی آنلاردا اللهلا اوْلان علاقه‌ داوام ائتدیریلمه‌لیدیر. دۇعا ائتدیكدن سوْنرا سبیرله نتیجه‌نی گؤزله‌مك، اللهین گۆج و خئییرخاهلیغینا ذره‌ قدر شۆبهه ایله یاناشماماق، اۆمید و گۆونمه حیسسینی قوْرویوب ساخلاماق مۆسلمان پسیخوْلیگییاسی‌نین اساسینی تشكیل ائتمه‌لیدیر.

ائتمه‌یه‌جكلری شئیلری دئمه‌لری قۇران اخلاقینا اۇیغون یاشامایان، قۇران اخلاقیندان خبرسیز اوْلان اینسانلارین اوْرتاق كاراكتئریك خۆصوصیتلریندندیر. بئله اینسانلار اؤزلرینی اوْلدوقلاریندان اۆستون و واجیب اینسان كیمی گؤسترمك، لوْوغالیق ائتمك كیمی مقصدلرله ائده بیلمه‌یه‌جكلرینی دئییر، اؤهده‌سیندن گله بیلمه‌یه‌جكلری ایشلردن بحث ائدیرلر. مۆوققتی خئییر و منفتلر الده ائتمك اۆچون اصلینده ائتمه‌یه نیتلری اوْلمادیغی شئیلری ود ائدیرلر. بۇ قئیری-صمیمی داورانیش جمعیتده چوْخ دا اۇنودولما-یان و اهمیت وئریلمه‌ین، وردیش ائدیلمیش ائهتیراسدیر. حالبوكی اینسانلارین ائده بیلمه‌یه‌جكلرینی دئ-ملری الله درگاهیندا سئویلمه‌ین و گۆناه كیمی كاراكتئریزه ائدیلن بیر داورانیشدیر: "ائی ایمان گتیرنلر!

ائتمه‌یه‌جه‌یینیز بیر شئیی نییه دئییرسینیز؟ ائتمه‌یه‌جه‌یینیز بیر شئیی دئمك الله یانیندا بؤیوك غضبه سبب اوْلار" ("صفف" سۇره‌سی، 2-3).

آیه‌لرده پیسلنن بیر چوْخ منفی خۆصوصیتلر - یالانچیلیق، ایكیوزلولوك و قئیری-صمیمیلیك كیمی جهتلر ده بۇ داورانیشا داخیلدیر. قۇراندا گؤستریلن گؤزل اخلاقا ان اۇیغون شكیلده یاشاماغی اؤزلرینه تعلیم كیمی قبول ائتمیش مؤمینلر الله دارگاهیندا پیسلنن بۇ داورانیشدان اۇزاق اوْلماغا چالیشیرلار.

سوْن آیلار دین ساحه‌سینده قریبه‌لیكلر باش وئریر، سوْنونجوسو هجج زیارتییله باغلیدیر. هرچند بۇنا كیمی ده بیر نئچه اساسلاندیریلمامیش (یۇمشاق دئسك) آددیملار آتیلیب. “دینی ائتیقاد آزادلیغی” حاقیندا قانونا ایكی آی عرضینده ایكی دفعه‌ علاوه‌ و دیَیشیكلر ائدیلمه‌سی، دینی ایجمالارین قئیدیاتی‌نین چتینلشدیریلمه‌سی (بۇ دیَیشیكلیكلره قدر رسمیلر دینی ایجمالارین قئیدیاتیندا حؤكومتین ماراقلی اوْلدوغونو دئییر و بیلدیریردیلر كی، بئله‌ده دینی ستروكتورلارا نظارت آسانلاشیر)، خاریجده تحصیل آلمیش اینسانلارین دینی سفئرادان كناردا ساخلانماسینی ائهتیوا ائدن مۆددانین قبولو (بئله بیر محدودیتی بیر پرینسیپ اوْلاراق قبول ائله‌مك چتیندیر، اما هئچ اوْلماسا مۆعیین عدالت نامینه، اؤلكه داخیلینده دینی تحصیلین ایمكانلارینی گئنیشلندیرمك اوْلاردی) بۇنا نۆمونه‌دیر.

یئری گلمیشكن، آذربایجاندا دینین دؤولتدن آیری اوْلماسی آرقومئنتینی اساس گتیرن تحصیل ناظرلیگی اۇزون ایللردیر قافقاز مۆسلمانلاری ایداره‌سی‌نین (قمی) تسیس ائتدیگی باكی ایسلام اۇنیوئرسیتئتینی لیسئنزییالاشدیرماقدان ایمتینا ائدیر.

كۇكلالارین سرگیسی

[ژۇستیفی]نۆفوذلو ایسلام كوْنفرانسی تشكیلاتی‌نین ایسلام پایتاختی اعلان ائله‌دیگی باكیدا مسجیدلرین بعضیلری‌نین تمیر، بعضیلری‌نین قانونسوز تیكیلی آدی آلتیندا – هئچ بیر حالدا تۇتارلی سبب گؤسترمه‌دن قاپادیلماسینی دا بۇرا علاوه‌ ائتسك، دۇرومون تزادلی جیزگیلری اوْرتایا چێخار.

اجتماعی نقلیاتدان ایستیفاده ائدن اینسانلاریمیز آز قالا بۆتون آوتوْبوسلارین شۆشه‌سینه یاپیشدیریلمیش “باكی – ایسلام مدنیتی‌نین پایتاختی، 2009” یازیسینی و اوْنون ائمبلئمینی گؤرموش اوْلارلار. سایتلارین بیرینده من همین ائمبلئمین اۆزریندن وۇردوم - باكی‌نین ایسلام مدنیتی‌نین پایتاختی اعلان اوْلونماسینا حصر ائدیلن ایللیك تدبیرلر پلانی آچیلدی.

بۇ پلانا ستهی بیر نظر یئتیرمكله ترتیبلرین ماهیته اۇیمادیغینی گؤرمك اوْلور. مثلا، اۇشاق خوْر كوْللئكتیوی‌نین كوْنسئرتی، اۇشاق مۇسیقی و اینجه‌سنت مكتبلری شاگیردلری‌نین فوْرتئپیانوْ ایختیساسی عۆذره رئسپوبلیكا مۆسابیقه‌سی، “میللی كوْستیوم و كۇكلالار” آدلی بئین الخالق سرگی... بۇ تدبیرلر ندن بۇ پلانا داخیل ائدیلیب، بللی دئییل.

بۆتون بۇنلارین فوْنوندا، خۆصوصن ده “دینی ائتیقاد آزادلیغی حاقیندا” قانونا سوْن دیَیشیكلیكلردن سوْنرا قمی صدری اللهشوكور پاشازاده‌نین اؤلكه دیندارلاری‌نین رهبری كیمی هانسی مؤوقئ سرگیله‌یه‌جیی ماراق و حتی اینتیظارلا ایزله‌نیردی. هم ده اوْنا گؤره كی، صدر مۆاوینلری سالمان مۇسایئو و صابیر حسنلی‌نین سیماسیندا قمی سؤزوگئدن قانونا دیَیشیكلییه اعتراض ائله‌میش، آنجاق بۇ، نظره آلینمامیشدی.

بۇ حادثه‌لرین جریان ائله‌دیگی اوْ قاینار دؤورده جناب پاشازاده داها چوْخ خاریجی صفرلرده اوْلموشدو. اوْنون مدب مۆسلمانلاری‌نین مصلحت شۇراسی‌نین صدری سئچیلمه‌سی ده بۇ زامانا تصادوف ائدیر...

مدب-دن سؤز دۆشموشكن، بۇ قۇروما داخیل اوْلان تاجیكیستاندا بیر مدت اؤنجه اجتماعی باخیمدان ماراقلی، دینی مۆستویده ایسه مۆباهیسه‌لی و یا قبولوْلونماز گؤرونه بیلن تكلیف ایره‌لی سۆرولموشدو. پرئزیدئنت ایمامه‌لی رحمان بۇ ایل هججه گئتمك ایسته‌ین وطنداشلاری اؤز وسایطلرینی لئیسان یاغیشلاریندان 100 میلیوْن دوْللارلیق زیان چكمیش اؤلكه‌ده خئیریه ایشلرینه صرف ائله‌مه‌یه چاغیرمیشدی.

شیخین شرحی

قمی صدری‌نین اییولون 14-ده كئچیردیگی مطبوعات كوْنفرانسی داها چوْخ هجج زیارتی‌نین محدودلاشدیریلماسییلا یاددا قالدی. دوْغرودور، آ.پاشازاده مۆاوینلری‌نین اعتراضلا قارشیلادیغی مۆددایا دا (خاریجده تحصیل آلانلارلا باغلی) مۆناسیبت بیلدیردی، اما فرقلی یوْزوملا...

شیخین فیكرینجه، خاریجده دینی تحصیل آلانلارین آذربایجاندا دینی مراسیملری ایداره ائتمه‌سینه قوْیولان محدودیت دینی تحصیلینی تكمیللشدیرمه‌یه گئدنلره شامیل اوْلونمور، بۇ، داها چوْخ آزیاشلیلارا اۆنوانلانمیش قاداغادیر.

1. “من عائله‌ تانیییرام كی، اؤز اۇشاغینی 6-جێ صینیفدن چێخاریب خاریجده دینی تحصیل آلماغا گؤندریب. بۇ اۇشاقلار اؤز وطنلرینه 20 یاشیندا قاییدیرلار. ایندی سیز دئیین، اوْنلار نئجه اؤز اؤلكه‌سی‌نین وطنداشی اوْلا بیلرلر؟”

2. قافقاز مۆسلمانلاری ایداره‌سی بۇ مسئله‌ده استثنا تشكیل ائدیر (یاخود ائتمه‌لیدیر): “مه‌نیم بیلدیگیمه گؤره، ایندییه قدر خاریجده 5 مینه یاخین آذربایجانلی طلبه‌ دینی تحصیل آلیب. آنجاق هامی بیلمه‌لیدیر كی، بیزیم خطتیمیزله دینی تحصیلینی تكمیللشدیرمك اۆچون خاریجه گئدنلر اوْلور. بۇ قاداغالار همین شخصلره شامیل اوْلونمور”. (سیتاتلار آپا-دان گؤتورولوب).

هجج محدودیتی

“ارزو”، “مئیل” معناسینی وئرن هجج ایمكانلی مۆسلمانلار اۆچون فرضدیر، واجیب شرطدیر؛ خاهیش ائدیریك جۆمله‌ده منطیقی وۇرغونو “یمكانلی مۆسلمانلار” ایفاده‌سی‌نین اۆسته سالاسیز. البته‌، آذربایجان كیمی پوْست-سوْوئت اؤلكه‌سینده هجج زیارتینه تحریفلی مۆناسایبتله ده قارشیلاشماق مۆمكوندور. كبه زیارتینه كیمیسی گۆناهلاری‌نین باغیشلانماسی اۆچون گئدیر، كیمیسی اۆرگینده‌كی مۆقدسلیك حیسسینی تعمین ائله‌مه‌یه، كیمیسی ساده‌جه “هاجی” ستاتوسو قازانماغا... بۇ یازینی حاضیرلایاركن بیر فاكت دا گؤزوموزه دیَدی. 2008-جی ایلده آذربایجان پرئزیدئنتی اؤز حسابینا سئچكیلرده فعال ایشتیراك ائدن 110 دینداری مككه‌یه زیارته گؤندریب.

بۆتون بۇ ایر-اسكیلیكلر، زننیمیزجه، نه ریاضی، نه ده معنوی حسابلا هجج كووْتاسی‌نین حاضیركی میقیاسینا آدئكوات دئییل.

مۆسلمان عالمینده قبول اوْلونموش قایدایا گؤره، هر اؤلكه‌دن 10 مین نفره 1 زیارتچی هججه گئده بیلر. بعضی اؤلكلر اۆچونسه داها محدود حدد مۆعیینلشدیریلیب و عادتا، اؤلكلر كووْتانی آرتیرماغا چالیشیرلار. مثال اۆچون، تۆركییه‌نین پاییندا 80 مین نفردیر، آنجاق بۇ، همین اؤلكه‌ده هججه گئتمك ایسته‌ین و بۇنا ایمكانی چاتان مۆسلمانلارا بس ائلمیر. اوْنا گؤره تۆركییه‌ده ده بۇ رقم 100 مینه چاتدیریلیر.

رۇسییا دا اوْنا آیریلمیش لیمیتی آرتیرماق ایسته‌ییر و 2007-جی ایلده رۇسییا پرئزیدئنتی سودیه عربیستانینا صفری زامانی بۇنونلا باغلی تشببوس قالدیریلیب. اؤتن ایل رۇسییایا 20،5 مینلیك، بۇ ایل 21 مینلیك كووْتا آیریلیب كی، بۇنون دا 3 مین نفری 4 میلیوْن اهالیسی اوْلان تاتاریستانین پایینا دۆشور. بۇ رقمین آرتیریلما احتیمالی دا وار.

دفعه‌لرله بَیان اوْلونوب كی، آذربایجان اؤز اهالیسی‌نین سایینا اۇیغون اوْلاراق هججه 8 مین زووار گؤندره بیلر، آنجاق رئاللیغی نظره آلاراق بۇ حدد 6 مین مۆعیینلشدیریلیب. اؤتن ایل هجج زیارتینده اوْلان آذربایجانلی مۆسلمانلارین سایی 5 مین 500 اوْلوب.

تزه‌لیكجه بۇ كووْتا دا محدودلاشدیریلیب، ایندی اؤلكمیزدن هجج زیارتینه 2 مین نفر گئده بیلر. اما زیارتین تشكیلینه جاوابدئه اوْلان قمی كووْتانین آزالاجاغی حاقدا هاچانسا نه دانیشمیشدی، نه ده بۇنا كیچیجیك ایشاره وۇرموشدو.

قمی رهبری‌نین كووْتانین ائندیریلمه‌سینی آرقومئنتلشدیرن فیكیرلری ده ضدیتلردن خالی دئییل. شیخ آزالمانی ایلك نؤوبه‌ده بعضی حاضیرلیقسیز اینسانلارین هججه گئتمه‌سییله اساسلاندیریر. بۇندان اؤترو كووْتانین آشاغی سالینماسینا نه احتیاج؟ ساده‌جه، سند قبولونون شرطلرینی دیَیشمك، سئچیم قایدالارینی بیر قدر سرتلشدیرمك كیفایتدیر. ان پارادوْكسالی اوْدور كی، اللهشوكور پاشازاده اؤزو ده 2 مینلیك كووْتانی آز حساب ائدیر، اوْنون فیكرینجه، آذربایجانین رئال هجج پوْتئنسیالی 3 مین نفردیر.

بۆتون بۇنلاردان سوْنرا 6 مینلیك لیمیتین 2 مینه ائندیریلمه‌سییله باغلی سرت قرارا حؤكومتین بۇ ساحه‌ده آپاردیغی محدودلاشدیرما سیاستی‌نین تركیب حیصه‌سی كیمی باخماق لازیمدیر.

قمی رهبری‌نین محدودیت قرارییلا راضیلاشمیش طرزده دانیشماسی، اوْلا بیلسین، اوْنون خاریجده تحصیلله باغلی مسئله‌ده حؤكومتدن گۆذشت آلاجاغینا اینامیندان قایناقلانیر. شیخین قانوندا نظرده تۇتولان قاداغانین “قمی خطتییله خاریجه دینی تحصیلینی تكمیللشدیرمه‌یه گئدنلره شامیل اوْلنمادیغینی” سؤیله‌مه‌سی بۇ راضیلاشمانین یا آرتیق الده اوْلوندوغونو، یا دا پروْسئسین مۆسبت مجرادا داوام ائتدیگینی گؤستریر.

قییمتلرسه دیَیشمیر – بۇ دا بیر تزاد

مطبوعات كوْنفرانسیندا هجج قییمتلری‌نین دیَیشمه‌یه‌جیی بَیان اوْلونوب. نییه؟

اینتئرنئت سایتلاری‌نین یازدیغینا گؤره، دۆنیاداكی بؤحران و دوْنوز قریپی تهلوكه‌سی هجج خرجلری‌نین آشاغی دۆشمه‌سینه سبب اوْلا بیلر. مثال اۆچون، كبه‌یه یاخین مشهور “اژیاد هوْتئل” اۆمره زیارتی (هججدن كنار زیارت) دؤورونده طلباتین 60 فایز آزالماسی سببیندن قییمتلری آشاغی سالماغی پلانلاشدیریر.

"اللهی اۇنوتدوقلاری اۆچون اللهین دا اوْنلاری اؤزلرینه اۇنوتدوردوغو كیمسه‌لره بنزه‌مه‌یین! اوْنلار فاسیقلردیر!" ("هشر" سۇره‌سی، 19).

بیر اینسانین اللهی خاتیرلاماق مسئله‌سینده ضعیفلیك گؤسترمه‌سی اوْنا اوْلان یاخینلیغینی آزالدیر. دین اخلاقینا اۇیغون یاشامایان اینسانلار اللهی هئچ واخت خاتیرلامادیقلاری، حتی گۆنلرله عاغیللارینا گتیرمه‌دیكلری اۆچون حالال-حرامی گؤزله‌مه‌دن هر جۆر گۆناه ایش تۇتماغی و اللهین امرلرینه عمل ائتمه‌میی اؤزلری‌نین حیات طرزینه چئویریبلر.

مؤمینلر ایسه ایستر سؤزلری ایله، ایسترسه ده عاغیللاریندان كئچیردیكلری دۆشونجه‌لری ایله بۆتون حیاتلاری بوْیونجا اللهی خاتیرلاییب ذكر ائتمه‌لیدیرلر. اینسانین بضا اۇنوداراق اللهی آغلیندان چێ-خارماسی حتی ایمان گتیرن بیر اینسانین دا بیله‌ركدن، یاخود بیلمه‌یه‌ركدن مۆختلیف خطا و گۆناهلار ایشله‌مه‌سینه سبب اوْلا بیلر. چۆنكی اللهی اؤتن مدت عرضینده اینسانین حادثه‌لری اوْلدوغو كیمی قبول ائدیب قییمتلندیرمه‌سینده،

یاخشینی پیسدن آییرماسیندا، اوْنون حركت، داورانیش و دانیشیقلاریندا قۇرانین حؤكملرینه ریایت ائدن بیر دۆشونجه‌نی رهبر تۇتماسیندا جدی قۆسور-لار میدانا گله بیلر.

قۇراندان كنار هر بیر داورانیش پوْزونتولاری‌نین سببی اللهی خاتیرلاماق مسئله‌سینده یوْل وئریلن ضعیفلیكدیر. اللهین حؤكملری قارشیسیندا هسساسلیغینی ایتیرن اینسان بضا ائله سهولر ائدیر كی، سوْنرادان وضعیت دۆزلنده همین سهولری نئجه ائتدیگینی هئچ اؤزو ده آنلامیر. بئله قئیری-آدی سهولر اللهی اۇنوتماماغین اهمیتینی گؤسترن خبردارلیق و ایشاره‌لردیر. اۇنوتقانلیغین مدتی و درجه‌سی آرتدیقجا، یوْل وئریلن سهولرین سایی و احاطه‌ دایره‌سی ده آرتیر. اللهی خاتیرلاماق مسئله‌سینده گؤستریلن قفلت و ضعیفلیگین بؤیوكلویو و دایمیلیگی اینسانین ایمانی اۆچون بؤیوك بیر تهلوكه‌دیر.

حالبوكی اللهی هر آن خاتیرلاماق، اوْنون آیه‌لرینی دۆشونه‌رك درك ائتمك اینسانین آغلی‌نین و شعورونون دایم آچیق اوْلماسینی تعمین ائدیر. بئله اوْلدوغو زامان اینسان قۇرانین امر و قاداغا-لارینا دقیقلیكله عمل ائدیب، اوْنلارا تابع اوْلور. اللهی دایم خاتیرلایان بیر اینسان اؤز عاجیزلیگینی داها یاخشی درك ائدیر، هئچ بیر مؤوزودا یالنیز اؤزونه عاید بیر قۇوه‌ و ایراده‌یه مالیك اوْلمادیغینی داها یاخشی آنلاییر. بۇنون دا نتیجه‌سی اوْلاراق، دایم اللها دۇعا ائدیر و ایسته‌دیگینی یالنیز اوْندان دیله-ییر. ایسته‌دیكلرینی یالنیز اللهدان ایسته‌ییر، هر بیر ایشده اللهی اساس ساییر، اؤزونو تامامیله اللها تسلیم ائدیر. ایسته‌نیلن شرطلر آلتیندا اؤزونو مۆستقیل و سربست ساییب لوْوغالانمیر. بئله‌لیكله ده اینانان اینسانلارین بۆتون حركتلری، داورانیشلاری، دانیشیقلاری اللهین حمایه‌سی و نظارتی آلتین-دا اوْلور. بئله‌لیكله، الله اوْنا هر آن نئجه، نه شكیلده داورانماغین واجیبلیگینی، ان دوْغرو هركه-تی، ان گؤزل سؤزو ایلهام ائدیر. اوْنا "سیزه گئتمه‌یینیز اۆچون نۇر بخش ائدیر" ("حدید" سۇره‌سی، 28)، گؤزل اخلاقا قوْووشماسینی تعمین ائدیر.

بۇنون عكسینه اوْلاراق، اینسان اللهی خاتیرلاماقدان اۇزاقلاشدیقجا، تك-تنها و كؤمكسیز قالیر، دوْغرو دۆشونمك، دوْغرو قرار قبول ائتمك قابیلیتینی ایتیریر. گؤردویو ایشلر اۇغورسوز اوْلور و ترس گتیریر. چۆنكی هئچ بیر كس اللهین یاردیمی و دستیی اوْلمادان هر هانسی بیر مثلاین اؤهده‌سیندن گله بیلمز. هر هانسی بیر پروْبلئمی اللهدان آسیلی اوْلمادان، اؤز قۇوه‌سی و ایراده‌سی ایله حل ائده، قۇراندا مدح ائدیلن تقوا صاحبی (اللهدان قوْرخان) بیر مؤمین اوْلا بیلمز. چۆنكی اوْ، اللهی اۇنوتماقلا ان بؤیوك سهوی ائتمیش و قافیللردن اوْلموشدور.

اللهی خاتیرلاماق بیر مؤمین اۆچون چوْخ اهمیتلی عبادتدیر. ایمان گتیرن هر بیر اینسان گۆنده‌لیك حیاتی‌نین قارماقاریشیقلیغی ایچینده اللهی بیر آنلیغا دا اوْلسا، اؤز دۆشونجه‌سیندن چێخار-ماز، اللهلا اوْلان معنوی علاقه‌سینی بیر آن بئله ایتیرمز. عكس حالدا یۇخاریدا قئید ائتدیگیمیز چه-تینلیكلرله قارشیلاشاجاغینی بیلیر.

قۇراندا بۇ مؤوزویا اللهین هز.مۇسایا خاتیرلاتماسیندا دا دقت یئتیریلیر:

"سن و قارداشین معجزه‌لریمله گئدین و منی ذكر ائتمكده ضعیفلیك گؤسترمه‌یین" ("تاها" سۇره‌سی، 42).

الله فیروْنو حاق دینه دعوت ائتمك اۆچون هز.مۇسا و قارداشی هز.هارونا اوْنو ذكر ائت-مكده ضعیفلیك گؤسترمه‌مه‌لرینی خاتیرلاتمیشدیر. چۆنكی یۇخاریدا دا بیلدیریلدیگی كیمی، فیروْنون قارشیسیندا اوْنلارا قۇوه‌ وئره‌جك اصل قۇوه‌ اللهدیر.

بۇنونلا یاناشی اللهی آز خاتیرلاماق مۆنافیقلرین بیر خۆصوصیتیدیر. بۇ حال قۇراندا بئله گؤستریلیر:

"مۆنافیقلر اللهی آلداتماغا چالیشیرلار. حالبوكی اصلینده الله اوْنلاری آلدادیر. اوْنلار نامازا دۇردوقلاری زامان تنبللیكله قالخار، اؤزلرینی خالقا گؤسترر و اللهی اوْلدوقجا آز یاد ائدرلر" ("نیسا" سۇره‌سی، 142).

اللهی دایم خاتیرلاماغین اۆستونلویو بعضی آیه‌لرده بئله بیلدیریلیر:

"...اللهی ذكر ائتمك، شۆبهه‌سیز كی، ان بؤیوك عبادتدیر. الله نه ائتدیكلرینیزی بیلیر!" ("عنكبوت" سۇره‌سی، 45).

"بئله اوْلدوقدا سیز منی خاتیرلایین كی، من ده سیزی یادا سالیم! منه شۆكور ائدین، منی دانمایین!" ("بقره" سۇره‌سی، 152).

سیزی یارادان، بۇ دۆنیادا مسكونلاشدیران، شعور و بدن صاحبی ائدن اللها لازیم اوْلدوغو قدر یاخینسینیزمی؟ اوْنا آخیرینجی دفعه‌ نه واخت دۇعا ائتمیسینیز؟ اللها تكجه بعضی چتینلیك و بلالارلا اۆزلشنده یالواریرسینیز، یوْخسا همیشه اوْنو خاتیرلاییب، یاد ائدیرسینیز؟ دۇعا ائدنده اوْنون سیزه چوْخ یاخین اوْلدوغونو، سیزین پێچیلتی ایله تلفّوظ ائتدیگینیز و یا اۆرگینیزدن كئچیرتدیگینیز هر سؤزو ائشیتدیگینی درك ائدیرسینیزمی؟ اللهین بۆتون اینسانلارین و هر شئیین رببی، حیاتداكی ان بؤیوك دوْستونوز و حمایه‌دارینیز اوْلدوغونو دۆشونورسونوزمو؟ هر شئیی خۆصوصیله رببیمیزدن ایسته‌مه‌یینیز لازیم گلدیگینی فیكیرلشیرسینیزمی؟

قۇراندا دۇعانین اهمیتی حاقدا: «...اگر دۇعانیز اوْلماسا، رببیمین یانیندا نه قدیر-قییمتینیز اوْلار؟» («فۇرقان» سۇره‌سی، 77) آیه‌سی ایله خبر وئریلیر.

اللها دۇعا ائده‌رك، اوْنا یاخینلاشماقدا هئچ بیر محدودیت یوْخدور. دئمك كی، هامی بۇ یوْلو منیمسه‌مكله و تكرار ائتمكله ابدی حیاتینا خئییر تعمین ائدر.

دۇعا اللهلا اینسانلار آراسینداكی علاقه‌ یوْلودور. اللهلا علاقه‌ یاراتماق احتیاجی ایسه اینسانین طبیعتینده، یعنی یارادیلیشیندا مؤوجوددور. اینانانلار اۆچون دۇعا ائتمك حیاتلاری‌نین آیریلماز و چوْخ طبیعی بیر حیصه‌سی اوْلدوغو حالدا، اكثریت اۆچون آنجاق بؤیوك چتینلیكلره مروز قالاركن، حیاتینا اوْلان تهلوكه‌لرله اۆزلشركن خاتیرلانان بیر عبادتدیر. البته‌ كی، بۇ سوْنونجو ایفاده ائتدیگیمیز دۇعا طرزینی الله مقبول حساب ائتمه‌یه بیلر. اساس خئییرلی اوْلان هم راحتلیقدا، هم ده چتینلیكده اللهدان كؤمك ایسته‌مكدیر. بۇنا گؤره ده صمیمی اوْلاراق اللها دۇعا ائده بیلمه‌یین یوْللاری قۇراندا اطرافلی بیلدیریلمیشدیر.

قۇرانین اكثر آیه‌لرینده بیرباشا و یا دوْلایلی یوْللارلا دۇعا مسئله‌سی قئید ائدیلیر. تكجه بۇنون اؤزو ده دۇعا مؤوزوسونا نه قدر اهمیت وئریلمه‌لی اوْلدوغونو گؤستریر. دیگر طرفدن دۇعا ایله علاقه‌لی آیه‌لر اوْخوناندا دا بۇنون نه درجه‌ده واجیب بیر عبادت اوْلدوغو داها یاخشی آیدین اوْلور.

«چاغیرماق، ایسته‌مك، كؤمك طلب ائتمك» معنالارینا گلن دۇعا سؤزو قۇرانا گؤره «اینسانین بۆتون منلیگی ایله اللها اۆز تۇتماسی» و یا «گۆجو محدود و سوْنلو اوْلان اینسانین محدودیتسیز و سوْنسوز قۆدرت قارشیسیندا عاجیزلیگینی قبول ائده‌رك كؤمك ایسته‌مه‌سی» كیمی بیلدیریلیر.

اللها اینامی اوْلان هر بیر اینسانین مۆختلیف فوْرمالاردا دۇعا ائتدیگی معلوم اوْلان بیر مسئله‌دیر. آنجاق اكثر اینسانلار دۇعانی تكجه چتینلییه دۆشنده و سێخینتیلی واختلاریندا، اللریندن گلن بۆتون احتیماللار یوْخلاناندان سوْنرا اللهی خاتیرلاماق شكلینده باشا دۆشورلر. بۇ جۆر آداملار یاشادیقلاری سێخینتییا سوْن قوْیولدوقدان سوْنرا یئنی بیر چتینلیكله اۆزلشنه قدر اللهی یاددان چێخاریر و اوْندان بیر شئی طلب ائتمیی عاغیللاری‌نین اۇجوندان بئله كئچیرمیرلر.

بعضی اینسانلاردا دا چوْخ سهو دۇعا آنلاییشی وار. بۇ اینسانلار اۆچون دۇعا اۇشاق یاشلاریندان اعتباراً عائله‌نین یاشلی فردلری طرفیندن اؤیره‌دیلن، بعضی آنلاشیلماز سؤزلردن عبارتدیر. اینسانلارین بۇ جۆر دۇعالاریندا اللهین مؤوجودلوغو، بیرلیگی، بؤیوكلویو، قۆدرتی، اینسانلاری همیشه گؤروب-ائشیتدیگی، دۇعالارا جاواب وئره‌جیی ائله ده نظره آلینمیر. آنجاق اولجه‌دن ازبرلنن دۇعا قلیبلری تكرار ائدیلیر. حالبوكی كیتابیمیزین دا مؤوزوسو اوْلان اللهین قۇران واسطه‌سیله بنده‌لرینه ائشیتدیردیگی دۇعا چوْخ فرقلیدیر.

قۇرانا گؤره دۇعا ائتمك اللها چاتماغین ان آسان یوْلودور. ایندی بیر آنلیغا اللهین صیفتلرینی فیكیرلشك. اوْ اینسانا شاه داماریندان داها یاخین اوْلان، هر شئیی بیلن، ائشیدندیر... اینسانین اۆرگیندن كئچیرتدیگی بیرجه فیكیر ده اللهدان گیزلی قالماز. ائله ایسه صمیمی اوْلاراق اللهدان نه ایسه ایسته‌مك اۆچون اینسانین تكجه فیكیرلشمه‌سی ده كیفایت ائدیر. بۇدور، اللها چاتماق بۇ قدر آساندیر.

اینسان قۇللوق شعوروندا اوْلدوغو مدت عرضینده الله درگاهیندا دیَر قازانا بیلر. بۇنا گؤره ده اینسان اللها اۆز تۇتمالی، سهولرینی اللها اعتراف ائتمه‌لی و تكجه اللهدان كؤمك ایسته‌مه‌لیدیر. بۇنلاردان باشقا بیر داورانیش طرزی اللها قارشی تكببورلنمكدیر كی، قۇراندا بۇنون جزاسی‌نین دا سوْنسوز جهنم اوْلدوغو خبر وئریلیر.

حاضیركی جمعیتلرده دقتی جلب ائدن بیر مقام اؤزونو بۆروزه وئریر. بۇ، بعضی باشقا عبادتلر كیمی، دۇعانین دا ترك ائدیلمیش بیر عنعنه‌ اوْلاراق نظردن كئچیریلمه‌سیدیر. اصلینده، بۇ فیكرین فوْرمالاشماسی‌نین آرخاسیندا «اللهدان مۆستقیل، اؤز-اؤزونه ایشله‌ین بیر دۆنیا» اوْلا بیله‌جیی تلقینی دایانیر. اینسانلارین اكثریتی ایستر-ایسته‌مز یاشاییشلاری‌نین باشلانغیجیندان سوْنونا كیمی بۆتون حادثه‌لرین اؤزلری‌نین و اطرافلارینداكی اینسانلارین نظارتینده جریان ائدن حادثه‌لر اوْلدوغونو دۆشونورلر. بۇنا گؤره ده اؤلومله اۆزلشمه‌میش و یا چوْخ بؤیوك فاجعه‌ ایله قارشیلاشمامیش، اللها دۇعا ائتمك احتیاجی حیسس ائتمیرلر. حالبوكی بۇ چوْخ بؤیوك آلدانیشدیر. بۇ یانلیشلیقدا ائله بیر سویه‌یه چاتانلار اوْلور كی، بۇنلار دۇعانی سانكی كئچمیش دؤورلردن گۆنوموزه قدر گلیب چاتمیش بیر سئهربازلیق تاكتیكاسی اوْلدوغونا اینانیرلار. حالبوكی دۇعا حیاتین هر ساحه‌سینه مخصوص اوْلان بیر عبادتدیر.

بۆتون اینسانلار دۇعایا مؤهتاجدیر. كاسیب و چتین شرایطده یاشایان بیر آدامین ایمكانلی بیر شخصه نیسبتن دۇعایا داها چوْخ احتیاجی اوْلدوغونو فیكیرلشمك، دۇعا مؤوزوسونو كؤكوندن سهو باشا دۆشمكدیر. مادی وضعیتی یاخشی اوْلان، حیاتدا بۆتون ایسته‌دیكلرینی الده ائتدیگینی فیكیرلشن بیر اینسانین دۇعایا احتیاجی اوْلمادیغینی حساب ائتمك دۆزگون دئییل. چۆنكی بئله وضعیتده دۇعا ائتمه‌یین یئگانه سببی‌نین دۆنیوی آرزولارین حیاتا كئچمه‌سی اوْلدوغو آنلاشیلا بیلر. حالبوكی مؤمینلر هم دۆنیا حیاتلاری، هم ده آخیرتلری اۆچون دۇعا ائدیرلر. دۇعا اؤزو ایله بیرلیكده توككولو ده گتیریر. دۇعا ائدن اینسان قارشیسینا چێخا بیله‌جك چتین و یا آسان هر جۆر وضعیتی، بۆتون حادثه‌لری كایناتین یارادانی و حاكمی اوْلان اللهین تقدیرینه هواله ائدیر. بیر پروْبلئمی حل ائتمه‌یین، یاخود قارشیسینی آلماغین بۆتون یوْللاری‌نین كایناتداكی قۆدرت صاحبی اوْلان اللها اساسلاندیغینی بیلمك، بۆتون ایشلری (تدبیرینی آلاندان سوْنرا) اوْنا هواله ائتمك و آنجاق اوْنا دۇعا ائتمك مؤمین اۆچون بیر سئوینج و آرخایینلیق منبعییدیر.

دیگر رۆكتلرده: اوْنو دقتله دینله‌دیگیمیزی، خیدمتینده سؤزسوز حاضیر، امره مۆنتزیر اوْلماغیمیزی، اصلینده مۆبالیغه‌سیز اوْنا اؤزوموزو تسلیم ائده‌رك اؤنونده قۇل رۆتبه‌سینده ساندیغیمیزی نۆماییش ائتدیریریك.

چوْخلاری بۇ یازیلانلاری اوْخویوب، بۇرادا بیزه معلوم اوْلمایان، یئنی و تعجبلو نه وار كی؟ – دئیه‌رك، چیگین چكه‌جكلر. آنجاق

تعجبلوسو بۇدور كی، عالملری یارادانا ناماز دیلییله بۆتون یۇخاریداكیلاری ایظهار ائتدیكدن سوْنرا اوْنون تام (آبسوْلوت) كامیللیگی و مۆدریكلیگینی عملده اینكار ائتمه‌یه واش وۇرورلار. اللهین یاراتدیغی جانلی عالمین پروْقرامینا، بیتكی و جانلیلارین گئنئتیك فوْرموللارینا «دۆزه‌لیشلر» ائدیر، اوْنلاری اؤز مۆلاهیزه‌لری اساسیندا بۇ و یا دیگر شكیلده دیَیشدیریرلر.

مشهور رسسامین بیری‌نین (مثلا لئوْناردوْ داوینچی، رافائل و س.) اثرینی «تكمیللشدیرمك» نیتی ایله اوْنا علاوه‌لر ائدن رسساما نه ائدرلر؟ شۆبهه‌سیز اوْنو حبسخانا یا دلیخانایا گؤندررلر. بس داهی رسسامین ژانلی اثرلرینه «دۆزه‌لیشلر» ائدن نادان (لاكین اؤزلرینی عالیم سانان) اینسانلارا «گؤزون اۆسته قاشین وار» - دئین نییه تاپیلمیر؟

بۇ گۆنلرده گئنلری دیَیشدیریلمیش عرضاق محصوللاری‌نین آذربایجاندا ایستئهسالی و ساتیلماسینا ایجازه وئرن قانون لاییهه‌سی آرتیق رسمی اوْرقانلارا تقدیم اوْلونوب. شۆبهه‌سیز كی، بۇنو «به-به»له جمعیته قبول ائتدیرمه‌یه چالیشانلار دا تاپیلاجاق. لاكین بۇ چوْخ تهلوكه‌لی و خوْشاگلمز مثلاین آرتیق گۆنده‌مه چێخاریلماسینا باخمایاراق، اجتماعی مۆحیط بۇنو قریبه بیر سۆكوتلا قارشیلادی: هئچ كس جێققیرینی دا چێخارمادی، اوْ جۆمله‌دن یارادانی تانیدیقلارینی ادعا ائدن شخصلر ده. قافقاز مۆسلمانلاری ایداره‌سی بۇ مسئله‌یه هئچ بیر مۆناسیبت هله كی، بیلدیرمه‌ییب. ماراقلیدیر، گؤره‌سن تركیبینده دوْنوز گئنی اوْلان كارتوْف، یاخود قاز اتینی حالال سایماق اۆچون هانسی «قییاس» - اساسنامه‌لر - قوْنداریلاجاق؟

اؤلكه رهبرلیگی و خالقین كئشیگینده دۇرمالی اوْلان میللت وكیللری نَییسه بیزه هزم ائتدیرمك ایسته‌ینده: «قارداش تۆركییه ده بئله ائدیر...»، - دئییب بیزی ساكیتلشدیریرلر. اما بۇ آرقومئنت دئییل آخی؟! تۆركییه ایندی، ماشاللاه، ائرمه‌نیلرله حالای تۇتوب یاللی گئتمه‌یه حاضیرلاشیر - بۇندان بیزه نه؟

یاخود: «... بۆتون آوروْپا و آمئریكا بیرلشمیش شتاتلاری دا فیلان شئیی ائدیر» - دئمكله بیزی ده نالاییق یوْلا سسله‌مك دوْغرودورمو؟ اوْنلار صاباح اؤزلرینی بلكه پنجره‌دن آتاجاق؟ اوْنلار عمومیتله چوْخ قریبه اینسانلاردیر: تجاووزكارلا تجاووزه مروز قالان آراسیندا فرق قوْیمور، ملكلرین ایبلیسه توْلئرانت مۆناسیبت گؤسترمه‌سینی ایسته‌ییرلر. ناركوْمانلاری، قاتیللری، «قوْلوبوْی»لاری قێناماماغا، اوْنلارلا، عكسینه، نزاكتله داورانماغا دعوت ائدیرلر الله بنده‌لرینی...

اللهین بنده‌لری ایسه آرتیق كیم طرفیندن یارادیلدیغینی دئیه‌سن اۇنودوبلار. الینده مشل، باشیندا بۇینوزلو تاج اوْلان یئنی «آزادلیق و دئموْكراتییا» بۆتونه سجده ائدیرلر. بۇ هئچ ده تعجبلو دئییل. گئنی دیَیش-دۆیوش ائدیلمیش عرضاقلاری اینسانلارا یئدیرتمكله بۇ بۆتون كاهینلری هامینی جیسمن و رۇحن دیَیشدیریب اللهدان آییرماق و نهنگ قرب بۆتونون كؤله‌سینه چئویرمك نیتینده‌دیرلر.

بؤیوك صابیر: «میللت نئجه تاراج اوْلور اوْلسون - نه ایشیم وار...» یازاندا هئچ ده ایسلام علئیه‌داری اوْلماسینا گؤره دئمیردی بۇنو. اۆرفا اهلی‌نین نادانلیغینا اعتراض ائدیردی. عبادتلری بوْش و ظاهری، عمللری ایسه رحمانین ایستكلرینه ضد اوْلان كسلری اتهام ائدیردی.

بۇ اوْروجلوق آییندا تك آج قالماقلا كیفایتلنمه‌یین، ائی مۆسلمان قارداشلار. ایفتار سۆفره‌نیزه آخشام قوْیولاجاق الله نعمتلری‌نین حالاللیغینا ایندن بئله امین اوْلا بیله‌جكسینیزمی؟ بۇ نعمتلری وئرنه «...میننتداریق...» - دئینده بیر دۆشونون؛ بۇ نعمتلر آرتیق الله یاراتدیقلاری دئییل؛ بؤیوك بۆتون مصلحتی ایله جانیمیزا و قانیمیزا یئریدیلن یاد و ضررلی بیر پروْقرامدیر. احتیاطلی اوْلون كی، اوْروجونوز دا قبول اوْلونسون...

“ائی ایمان گتیرنلر! بیر جاماعت دیگرینی مسخره‌یه قوْیماسین. اوْلا بیلر كی، بۇنلار اوْنلاردان داها یاخشی اوْلسونلار…” («هۇجورات» سۇره‌سی، 11).

“نورچو”، “بیدتچی”، “وههابی”، “شیعه”، “سوننی”، “تكفیرچی”، “خواریج”، “سوفی”...

سؤز – اخلاقدیر، صنعتدیر، سیاستدیر، حیكمتدیر و مدنیتدیر. سؤزلر و ایفاده‌لر اؤزلرینده گیزلی و بؤیوك گۆج داشیییر. بیز فرقینده اوْلساق دا، اوْلماساق دا بیر مسئله‌، حادثه‌، ایفاده و یا شخص حاقیندا ایستیفاده ائتدیگیمیز سؤزلر همین مسئله‌لره هم بیزده، هم ده دانیشدیغیمیز شخصده فیكیر فوْرمالاشدیریر. بۇ باخیمدان ایستیفاده ائتدیگیمیز سؤزلر هم بیزه، هم ده قارشیمیزداكی شخصه تأثیر گؤستریر.

سؤزلرین و ایفاده‌لرین اهمیتینی اۇجا الله قۇرانی-كریمده بیزه بئله وۇرغولاییر: “اللاهین نئجه مثل چكدیگینی گؤرمورسنمی؟ گؤزل سؤز كؤكو مؤحكم اوْلان، بۇداقلاری ایسه گؤیه یۆكسلن گؤزل بیر آغاج كیمیدیر. اوْ رببی‌نین ایزنی ایله اؤز بحره‌سینی هر زامان وئریر. الله اینسانلار اۆچون مثاللار چكیر كی، بلكه، دۆشونوب عیبرت آلسینلار. پیس سؤز ایسه یئردن قوْپاریلمیش و آرتیق كؤكو اۆسته دۇرا بیلمه‌ین پیس بیر آغاجا بنزه‌ییر” ("ایبراهیم" سۇره‌سی، 24-26).

“كیم قۆدرت ایستسه، (بیلسین كی،) قۆدرت بۆتونلوكله آنجاق اللها مخصوصدور. گؤزل سؤز اوْنا طرف یۆكسه‌لیر و اوْنو اۇجالدان یاخشی عملدیر. پیس عمللر ایشله‌دیب حیله‌گرلیك ائدنلری شدّتلی بیر عذاب گؤزله‌ییر. اوْنلارین قۇردوقلاری حیله‌لر ده بوْشا چێخاجاقدیر” («فاتیر» سۇره‌سی، 10).

اللهین بشریته گؤندردیگی سوْن پئیغمبری ده بیزه ایستیفاده ائتدیگیمیز سؤزلر و ایفاده‌لر باره‌سینده خبردارلیق ائده‌رك بۇیورموشدو: “كیم الله و آخیرت گۆنونه ایمان گتیریرسه، یا خئییرلی دانیشسین، یا دا سۇسسون” (بۇخاری، مۆسلیم).

عالیملریمیز عصرلر بوْیو بیزی گؤزل سؤزلرله گؤزللیكلره اخلاق و معنویاتا چاغیرمیشلار. دوْغرو سؤزلو اوْلماغین، پیس سؤزدن اۇزاقلاشماغین اهمیتینی وۇرغولامیش، قییمتلی اثرلرینده بۇنو اینسانلارا آشیلامیشلار. جمعیتیمیزی پیس سؤزلردن قوْروماغا چالیشمیش بؤلوجولوك، اخلاقسیزلیق و نیفرت یایان سؤزلره قارشی بیزی خبردار ائتمیشلر. لاكین تأسف كی، بۇ مۆسلمان اوْلاراق بیز بۇنلارا كیفایت قدر دقت گؤسترمیریك.

بۇنون فرقینده اوْلان شیطانین دوْستلاری هم بیزیم دۆشونجه‌لریمیزی اؤز ایسته‌دیكلری كیمی فوْرمالاشدیرماق، هم ده مۆسلمانلار آراسیندا قارشیدورما یاراتماق اۆچون “سؤز” اوْیونلاریندان گئنیش ایستیفاده ائتمیش و بۇندان سوْنرا دا ایستیفاده ائده‌جكلر.

بۇ هم مۆسلمانلارین بیری-بیریلرینه آد قوْیاراق دیگرلریندن آییرماسی، هم جمعیتین اخلاق سویه‌سینی كوْرلاماق اۆچون گۆناه عمللره قوْیولان فرقلی آدلار شكلینده باش وئریر. مۆسلمانلاری بیری-بیریلرینه دۆشمن ائتمك اۆچون “نورچو”، “بیدتچی”، “وههابی”، “شی”، “سوننی”، “تكفیرچی”، “خواریج” و “سوفی” كیمی تئرمینلر اۇیدورولاراق مۆسلمان قروپلارینا قوْیولموش و جمعیت ایچریسینده فیتنه-فساد تؤره‌دیلمیشدیر.

[جوْلوْر=003399]مثال اۆچون دئیك كی، بیر قروپ مۆسلمان مۆعیین شخصلرین منافعیینه اۇیغون دئییل، بۇ حالدا اوْنونلا نوْرمال نئچه مۆباریزه آپارماق اوْلار؟

- طبیعی كی، یانلیشلارینی اوْرتایا چێخاراراق، كوْنكرئت بۇ قروپون قایناقلاریندان مثال گتیره‌رك. لاكین بۇرادا بیر اكسیكلیك و یئترلی قدر نؤقصان اوْلمادیقدا و یا بۇنو ائتمك چتین اوْلدوقدا نئ ائتمه‌لی؟

- طبیعی كی، ان “یاخشی” مئتوْد “قارالاماقدیر”. “قارالاماق” اۆچون ان آسان و اؤزونو “دوْغرولتموش” اۆصول هانسیدیر؟

- طبیعی كی، لقب قوْیماق، “سؤز اوْیونوندان” ایستیفاده ائتمك. مثلا بیر قروپو “نورچو” آدلاندیریرلار، باشقا قروپون آدینی “وههابی” قوْیورلار، بیرینه “بونلار صۇفیدیر” دئییرلر. بۇ سؤزلری دئینلر هم اؤزلرینی بۇ سؤزلرله آلدادیر، هم ده قارشیلارینداكیلارین شعورونا نۆفوذ ائده‌رك، كوْنكرئت قروپ حاقیندا فیكیر فوْرمالاشدیراراق اینسانلاری اوْنلاردان اۇزاقلاشدیرلار. داها سوْنرا بۇ “اد قوْیولان” قروپدان بیر شخص دوْغرو سؤز ده دئسه، “سن فیلانكسلردنسن، سیز بئله‌سینیز، سیز سهو یوْلداسینیز” دئییله‌رك گئری چئوریلیر.

بۇ «آسان» یوْلو عصرلر بوْیو تجروبه‌دن كئچیرن خاریجی خۆصوصی خیدمت اوْرگانلاری عثمانلی كیمی دؤولتی چؤكدوردولر، هیندیستانی پارچالادیلار، ایراقی، افقانیستانی ویران قوْیدولار. بیرینه “ینگیلیس جسوسو” آدینی قوْیدولار، بیرینه “شی”، بیرینه “رافیزی”، بیرینه “دئوْبندی”، بیرینه “سوننی”، بیرینه “وههابی”، دیگرینه ده “سوفی” دئدیلر و مۆسلمانلاری بیری-بیرینه قێردیردیلار، بؤیوك دؤولتلری سۆقوتا محكوم ائتدیلر. لاكین تأسف كی تاریخدن درس آلمایان بیز مۆسلمانلار عینی سهولری داوام ائتدیریریك. بۇ گۆن ده بیری بیر حاق سؤز دئمك ایسته‌دیگی حالدا، اوْنو دینله‌مه‌ییب “سیز سهو یوْلداسینیز” دئییر، اوْنون نه دئدیگینه باخمیریق. بعضیلریمیز بعضیلریمیزین كیتابی‌نین رغبتله قارشیلاندیغینی گؤروب خالقی اوْ مۆلیفدن سوْیوتماق اۆچون كیتابین مۆلیفینه “ئرمه‌نیپرست” دئییر و بۇنونلا دا اینسانلاری اوْنون كیتابینی اوْخوماقدان چكیندیریریك. بۇنون سببی ایله بئینیمیزه یئریدیلن “سؤزلردیر”.

الله بۇ باره‌ده بیزه یوْل گؤستره‌رك قۇرانی-كریمده بئله بۇیورموشدور: “ئی ایمان گتیرنلر! بیر جاماعت دیگرینی مسخره‌یه قوْیماسین. اوْلا بیلر كی، بۇنلار اوْنلاردان داها یاخشی اوْلسونلار. قادینلار دا قادینلاری (لاغا قوْیماسینلار). اوْلا بیلر كی، بۇنلار اوْنلاردان داها یاخشی اوْلسونلار. بیر-بیرینیزه تنه وۇرمایین و بیر-بیرینیزی پیس لقبلرله چاغیرمایین. ایمان گتیردیكدن سوْنرا فسادچی آدلانماق نئجه ده پیسدیر. محض تؤوبه‌ ائتمه‌ینلر ظالیملاردیر” («هۇجورات» سۇره‌سی، 11).

الله رسولو ایسه حدیسده بئله بۇیورموشدور: “اینسانلاری مسخره‌یه قوْیانا (پیس لقب قوْیانا، لاغا قوْیانا)، جنّتدن بیر قاپی آچیلیر، “بویور، داخیل اوْل” دئییلر. اوْ دا، تلاشلا گلر، فقط (اوْ یاخینلاشاندا) قاپی همن آندا باغلانار. سوْنرا باشقا بیر قاپی آچیلار. اوْ یئنه كدرلی حالدا قاپییا یاخینلاشار. قاپی یئنه اوْنون اۆزونه باغلانار. بۇ حال، دفعه‌لرله تكرارلانار (یعنی بۇ دۆنیادا اینسانلاری مسخره‌یه قوْیدوغو اۆچون اوْنو دا مسخره‌یه قوْیاجاقلار)، آرتیق بۇندان سوْنرا گل دئییلسه ده، گئده بیلمز” (ابو داوود)

“سؤز” اوْیونوندان گئنیش ایستیفاده اوْلوندوغو ساحه‌لردن بیری ده پیس عمللرین فرقلی آدلارلا آدلاندیریلماسیدیر. جمعیتده نوْرمال قبول اوْلونمایان و اخلاقسیزلیق كیمی گؤرولن بیر چوْخ عمل باشقا آدلا آدلاندیریلاراق یاخشی بیر ایش كیمی ترننوم ائتدیریلیر. بئله كی جمعیتیمیزده گئنیش یاییلان رۆشوت جینایتی “هؤرمت” آدی ایله، اوْغورلوق جینایتی “اتماق، فێرلاتماق”، زینا اخلاقسیزلیغی “جاوانلیق ائتمك”، یالان دانیشماق اخلاقسیزلیغی “فیریلداق، فراست، باجاریق” سؤزلری ایله بزه‌دیله‌رك اینسانلار طرفیندن داها آسان قبول ائتدیریلیر. چۆنكی بۇ بد عمللرین اصل آدلاری اینسانلارین تهتلشووروندا پیس عمل اوْلاراق قبول ائدیلیر، عینی زاماندا بۇ عمللرین تؤره‌دیلمه‌سی ده مۆسبت اوْلاراق قبول اوْلونمور. بد عمللرین اینسانلار طرفیندن تؤره‌دیلمه‌سینی آسانلاشدیرماق اۆچون شیطانین دوْستلاری بۇ ایفاده‌لری باشقا آدلا آدلاندیریب اینسانلاری همین عمللرین اصل ماهیتیندن اۇزاقلاشدیریرلار. حتی بضا بۇ پیس عمللری تؤره‌دنلر سوْنرادان فخرله بۇنو باشقالارینا دانیشیب “بیری منه حؤرمت ائله‌دی”، “جاواننیق ائتدیم”، “فیلانكسه فیلان شئیی آتدیم” و یا “فیلانكس فراستلیدیر” دئییرلر. لاكین بۇ آداملارا ائتدیكلری عملین اصل آدینی سؤیله‌دیكده رۆشوت آلدیقلارینی، زینا ائتدیكلرینی و یالانچی اوْلدوقلارینی قبول ائتمه‌یه‌رك شدّتله رد ائدرلر. بۇ دا اوْنو گؤستریر كی، ائدیلن عینی عمل مۆختلیف جۆر آدلاندیریلاراق اینسانلار طرفیندن مۆختلیف شكیلده قبول ائدیلیر.

نتیجه اوْلاراق، هر بیریمیز بیلمه‌لیگیك كی، دانیشاقكن ایستیفاده ائتدیگیمیز سؤزلره، دینله‌یركن ائشیتدیگیمیز سؤزلره دقت یئتیرمه‌لیگیك، بۇ زامان سؤزلرین گۆجونون فرقینده اوْلاراق ترننوم ائتدیكری معنانی درك ائتمه‌لیگیك. دانیشدیقلاریمیزدان مسئولیت داشیدیغیمیزی اۇنوتمامالیییق.

الله قۇرانی-كریمده بۇیورموشدور: “دئدیگی ائله بیر سؤز یوْخدور كی، یانیندا حاضیر دۇرموش گؤزتچی اوْلماسین” («قاف» سۇره‌سی، 18).

عینی زاماندا بیری-بیریمیزه لقبلر قوْیاراق پارچالانمامالی، پیس لقبلر قوْیاراق تحقیر ائتمه‌مه‌لی، حاقی سؤیله‌یه‌نین لقبینه دئییل دئدیگی سؤزه باخمالیییق. مۆسلمانلار اوْلاراق یا خئییر دانیشمالی، یا دا سۇسمالیییق. پیس سؤز اینسانلاری اخلاقسیزلیغا پارچالانماغا و فسادا آپاردیغی كیمی بۇنون عكسی اوْلان یاخشی سؤزلر ده اخلاقا و بیرلییه سبب اوْلور. بۇنون فرقینده اوْلاراق گلین یالنیز خئییری دانیشاق.