بیریمیز حكیمه گئتسك، موعیین خسته‌لیكدن و یا آغریدان شیكایت ائتسك، چوخ گومان كی، حكیم اول بیزی موایینه ائدیب، سونرا دیاقنوز قویاجاق. تام اولاراق خسته‌لیگیمیزین سببینی آیدینلاشدیرماق ایسته‌یه‌جك. اوندان سونرا ایسه موناسیب بیلدیگی درمانی و موعالیجه‌‌ اصولونو یازاجاق. طبیعی كی، یازدیغی درمانلارین دا قبولئدیلمه اوسلوبونو باشا سالماغی اونوتمایاجاق. مثلا، بو درمانی یئمكدن سونرا، بو درمانی یئمكدن یاریم ساعت اول، بو درمانی گونده 3 دفعه‌‌، بو درمانی گونده بیر دفعه‌‌، فیلان درمانی یاتمامیشدان اؤنجه و س. درمانلاری موطلق توصیه‌‌ ائتدیگی فورمادا و واختدا دقیقلیكله قبول ائتمیی برك-برك تاپشیردیقدان نئچه گون سونرا اونا تكرار مراجعت ائتمه‌ییمیزی گؤزله‌یه‌جك.

وصف اولونموش موعالیجه‌‌ مدتی بیتر-بیتمز خسته حكیمین یانینا گلركن سیزجه، حكیمین ایلك سوالی نه اولا بیلر؟! یقین كی، “ایندی نئجه‌سن، یاخشیلاشمیسانمی؟ یاخشی اولوبمو سههتین؟ دیَیشیلیبمی؟” – اولاجاقدیر. آردینجا دا درمانلاری تام دقیق یازدیغی فورمادا و واختلاردا قبول ائدیب-ائتمه‌دیگینی بیر داها دقیقلشدیره‌جكدیر. البته‌‌ ایلك سوال خسته‌نین یاخشیلاشماسی و ساغالماسی حاقیندا اولمالیدیر. چونكی ائله اساس هدف ده بودور، درمانلار ایسه هدفه و مقصده چاتماق اوچون ساده‌جه بیر واسطه‌‌دیر.

بو جور آدی و ساده بیر پروسئدوردا هئچ كیم موباهیسه و ایختیلاف ائتمسه ده چوخ تأسف كی، عبادتلره گلدیكده ایش تامامیله باشقا مجرایا یؤنه‌لیر و بو مسئله‌‌ده هئچ بیر اتفاقا گله بیلمیریك. او عبادتلر كی، بیزیم داخیلیمیزی، اخلاقیمیزی و معنویاتیمیزی یاخشیلاشدیرماق و دوروستلشدیرمك اوچوندور.

قایمیز، یارادیلیشیمیزین سببی، مقصدی...

الله-تعالی بیزی یارادیب یئر اوزونده یئرلشدیریب كی، بؤیوك بیر مسئولیتی حیاتا كئچیرك، معبودوموز اولانا اطاعت ائدك، تام اولاراق اونا تسلیم اولاق، اونون امرلرینه تابع اولاق، یالنیز اوندان ایسته‌یك، یالنیز اونا گوونك، توككول ائدك، یالنیز و صرف اونون ریزاسی اوچون ایش گؤرك، اونو سئوك، اونو اوستون توتاق، اونو راضی سالاق، بیر سؤزله عبادتله مشغول اولاق. بونلارین اولماسی دا قلبیمیزین دیری قالماسی، قلبیمیزین حیاتی و اونون دونیا سئوگیسیندن، نفسین تضییقیندن قورتولماسی اوچوندور.

قلبیمیزین حیاتی و دیری قالماسی، معبودونا تام تابع اولا بیلمه‌سی اوچون ده الله-تعالی بیزلری دوغرو واسطه‌‌لره یؤنلندیرمیشدیر. الله-تعالی قورآنی-كریمده بیزه امر ائده‌رك بویورور كی؛ “ائی اینسانلار! سیزی و سیزدن اولكیلری یاراتمیش رببینیزه عبادت ائدین كی، موتتقی اولاسینیز! (اللهدان قورخوب پیس عمللردن چكینه‌سینیز!)” (ال-بقره، 21). پیس عمللردن چكینه‌رك، تمامیله رببیمیزین امرلرینه تابع اولماق اوچون عبادت ائتمه‌لی‌ییك. موختلیف جور عبادتلر نَیه گركدیر، نه دیَرلری وار؟!

ناماز - “حقیقتن، ناماز (اینسانی) چیركین و پیس عمللردن چكیندیرر.” (ال-عنكبوت، 45)

زكات، صدقه‌‌ - “اونلارین ماللاریندان صدقه‌‌ (زكات) آل. بونونلا اونلاری تمیزله‌میش، پاك ائتمیش (ماللارینا بركت وئرمیش، عمللری‌نین ثاوابینی آرتیرمیش) اولارسان.” (ات-تؤوبه، 103)

ذكر – “بیلین كی، قلبلر آنجاق اللهی ذكر ائتمكله راحتلیق تاپیر.” (ار-راد، 28)

اوروج – “ائی ایمان گتیرنلر! سیزدن اولكیلره واجیب ائدیلدیگی كیمی، سیزه ده اوروج توتماق واجیب ائدیلدی كی، بلكه (پیس عمللردن) چكینه‌سینیز.” (ال-بقره، 183)

هر نه جور عبادت اولور-اولسون، اونا بیزی الله یؤنلندیریبسه، او بیزه بویوروبسا، او عبادت نؤع بیر واسطه‌‌دیر، هانسی كی، بیزی اؤنه آپاراجاق، اللها طرف چكجك و اونا یاخینلاشدیراجاق. بونونلا دا بیز یارادیلیشیمیزین هدفینده دوران قایه‌نی حیاتا كئچیرمیش اولاریق. ائتدیگیمیز عبادتلرین هر بیر حركتی بئله اللها یاخینلاشماق اوچون بیر واسطه‌‌دیر. “سجده ائت و (اللها) یاخینلاش!” (ال-علق، 19).

اللها سانكی اونو گؤرورسنمیش كیمی عبادت ائت!

بس بو جور ائده بیلمه‌دیكده نه اولور كی؟! عبادتین اؤزیی ایتیر. عبادته بو جور یاخینلاشمادیقدا عبادتین یالنیز شكلی قالیر، هدف او اولور كی، نه جور اولور-اولسون بو عبادت یئرینه یئتیریلسین، ادا اولونسون. عبادتین اساس مئیوه‌سی و مقصدی ایسه قئیبه چكیلیر، تأثیری گؤرسنمیر. اوندا بنده هئچ اللها یاخینلاشا دا بیلمیر، اونا دوغرو گئدن یولدا یاریشانلارین سیراسیندا بئله یئر توتمور. نه ایمانیندان حزز آلا، نه عبادتی‌نین شیرینلیگینی حیسس ائده بیلیر، نه ده اؤز خاصیت و اخلاقیندا دیَیشیكلیك موشاهیده اولونور. بو جور حاللار بضا ائله تهلوكه‌‌لی اولور كی، قارشینداكی اینسانین ایكیلی شخصیتینی آنلاماقدا چتینلیك چكیرسن. بیر ده گؤرورسن كی، چوخ ناماز قیلان، همیشه مسجیده گئدیب-گلن، اوروج توتان، حجه گئدن اینسان امانته خیانت ائدیر. دونیا مالینا و لذتینه ائله باغلی اولور كی، اینسانلارلا پیس رفتار ائدیر، یالان دانیشیر و هامییا حسد آپاریر. شخصیتی‌نین بو جور منفی علامتلری نَیه دلالتدیر؟! ائتدیگی عبادتلرین اونا بیر فایداسی اولوبمو، هئچ ایمانی ساغلامدیرمی، دوغرو و دوروست بیر نتیجه، یا تأثیر ائدیبمی اونون قلبینه؟! بئله یئرده پئیغمبرین (س.آ.س) سؤزونو خاتیرلاماماق مومكون دئییل؛ “اوروج توتان وار كی، توتدوغو اوروجدان اونا چاتان آج-سوسوز قالماغیدیر، ائله ناماز قیلان وار كی، اونا اداسیندان چاتان یالنیز یورغونلوق و اذیتیدیر.”

عبادتیمیزین نه اؤزو، نه ادا فورماسی، نه شكلی نه ده ائتدیگیمیز خئییر عمللرین ماتئریاللاری الله اوچون ماراقلیدیر؟! “اونلارین نه اتی، نه ده قانی، اللها چاتماز. اونا یالنیز سیزین تقوانیز چاتار.” (ال-حج، 37)

ابن عباس دئمیشدیر كی؛ “تفككورله قیلینان 2 روكت قناعتجیل ناماز، بوتون گئجه‌نی تفككورسوز قییامدا كئچیرمكدن خئییرلیدیر.”

اللها یاخینلاشماق قلبلرله مومكوندور!

باخاق بیز موسلمانلارین ایندیكی حالینا، حال-حاضركی وضعیتینه!

عبادتلرین بیر تأثیری حیسس اولونورمو؟!

عبادت ائدنلرین سایینا باخاق، گوندن-گونه چوخالیر، دین-ایمانا گلیرلر. لاكین اوروج توتان، صدقه‌‌ وئرن، حجه گئدنلرین سایی آرتسا دا، نتیجه‌سینی گؤره بیلمیریك. ناماز قیلان بیر بنده اوچون، اؤز منفتینی الدن وئرمه‌مه‌سی نامینه یالان دانیشماق نئجه ده اوجوزلاشیب. هر گون قورآن اوخویان، قورآن ازبرله‌ین، قورآن علمینی آلان آداما باخیرسان، اخلاقیندا ذره‌‌ قدر ده قورآنین دیقته ائتدیگی اخلاق و رفتاردان بیر شئی گؤرسنمیر.

قورآن اوخوماق، اونو تیلاوت ائتمك عظمتلی بیر عبادتدیر. بو عبادت قلبلره حیات بخش ائدیر، نورلاندیریر، شفا وئریر، ساغالدیر. ایندیكی گونوموزده ایسه قورآن آراشدیریلمادان، درك ائدیلمه‌دن، معناسینا گیریشمه‌دن ساده‌جه دیلله تلفّوظ اولونان سؤزلره چئوریلمیشدیر. قایمیز او اولوب كی، فاتیحه‌‌دن خطمه قدر ان قیسا زاماندا تیلاوتی نئجه بیتیرك. چوخلاری دا بونو ائتمه‌نین سببی اولاراق پئیغمبریمیزدن (س.آ.س) بو حدیثی سیتات گتیریرلر؛ “كیم اللهین كیتابیندان بیر حرف اوخویارسا، اونا 10 حسنت (ثاواب) یازیلار...”

بس الله-تعالینین بیزه بویوردوغو؟! “(بو) موبارك كیتابی، (اینسانلارین) اونون آیه‌لرینی دوشونوب آنلاماسی و عاغیل صاحبلری‌نین ده اوندان عیبرت گؤتورمه‌سی اوچون سنه نازیل ائتدیك.” (ساد، 29)

“مگر اونلار قورآن حاقیندا دوشونمورلرمی؟ یوخسا قلبلری قیفیللیدیر؟” (محمّد، 24)

ابن هاببان روایت ائدیر كی، بیر گون رسول الله (س.آ.س) گؤرور كی، بیر دسته سهابه قورآن اوخویور، اونلارا مراجعت ائدیب بئله دئییر؛ “اللها حمد اولسون كی، اونون بیر تك كیتابی وار. سیزلرین آراسیندا خئیرخاهلارینیز وار، سیزلردن قارادریلی و قیرمیزی دریلر ده وار، قورآنی اوخویون! اوخویون، چونكی قوملر گله‌جك كی، اونو (قورآنی) اوخویاجاقلار، حرفلرینی اوخدا یای توتان كیمی دقیق توتاجاقلار آمما بوغازلاریندان آشاغی كئچمه‌یه‌جك، (قورآنین تیلاوت) ثاوابینا تلسه‌جكلر آمما اونو (قورآنی) تمكینله اوخومایاجاقلار.”

پئیغمبریمیزدن (س.آ.س) روایت اولونان حدیثلرین بیرینده ده بئله بویورولموشدور؛ “سیزدن بیرینیز گئجه‌نین بیر حیصه‌‌سینده اویانیب، باشا دوشمه‌دیگی دیلده قورآنی اوخویار و نه دئدیگینی آنلامازسا، یاخشیسی بودور كی، گئتسین یاتسین.” (ساهیه ال-جامی اس-ساغیر 717)

ابن هیبباندان باشقا بیر حدیث ده روایت اولونور كی؛ "آلی عمران سوره‌سی‌نین بو آیه‌سی نازیل اولاندا “گؤیلرین و یئرین یارادیلیشیندا، گئجه و گوندوزون ایختیلافیندا عاغیل صاحبلری اوچون آیه‌لر (ایشاره‌لر و معجزه‌‌لر) واردیر.” رسول الله (س.آ.س) بئله دئدی كی، وای اولسون بو آیه‌لری اوخویوب تفككور ائتمه‌یه‌نین حالینا!"

عبدالله ابن مسعود دئمیشدیر كی؛ قورآنی شعر كیمی اوخومایین...

الی بین ابو طالب بویوروب كی؛ بیر اوخونوشدا كی دوشونمه یوخدور، اوندا خئییر ده یوخدور!

بو، او دئمك دئییل كی، قورآنی-كریمین تیلاوتینی آزالتماق لازیمدیر، اساس مسئله‌‌ عبادتین گؤزل و تام شكیلده یئرینه یئتیریلمه‌سیدیر. اوركدن و قلبدن گلمه‌ین، اوركده یئر توتمایان، اوره یه تأثیر ائتمه‌ین، خئیره دوغرو دیَیشدیرمه‌ین عبادتین نه معناسی وار كی؟!

قلب حیسس ائتمه‌لیدیر...

عبادتلر قلبین دیری قالماسی اوچون موختلیف واسطه‌‌لردیر. تمیز، دوغرو، دوزگون، دوروست، گؤزل و ساغلام عبادت اوره یه حیات و حیات دولوسو راحتلیق بخش ائده بیلر. بونون خاریجینده اولان عبادت ایسه شكیل، فورما، ریتوال و یا عادت كیمی قالیر. چوخ گومان كی، بئله عبادت ائده‌نین ده داخیلی دئییل، خاریجی گؤرونوشو فرقله‌نیر.

ناماز قیلاركن ان اؤنملی اولان قلبین حیسس ائتمه‌سی، قارشیسیندا دورولانین عظمتینی درك ائده‌رك تیتره‌مه‌سی، اوخونولان آیه‌لری تفككور ائتمه‌سی، روكو و سجده‌لرده تمكینلی اولماسی و تام اؤزونو نامازا حصر ائتمه‌سیدیر.

همچی‌نین ذكر ائتمك ده، اللهی آنماق، گوناه و تقسیرلری خاتیرلایاراق خجالت و پئشمانچیلیق چكمك، باغیشلانما دیله‌مك، مغفیرته احتیاج دویماق، مرحمت ایسته‌مك، اونون عظمتینی و شنینی تعریف ائتمك و قلبی بو ذكرلرده اریتمكدیر.

بونا اویغونلاشدیراراق اوروج، صدقه‌‌، یاردیم ائتمك، ایفتار وئرمك و سایره كیمی بوتون خئییر عمللری بو جور ائتمك گركدیر.

رامازان آیی..!

بو فورصتدن لاییقینجه ایستیفاده ائدك!

الله بیزی شكیل و فورمادان باشقا هئچ بیر شئی دیَیشمه‌ین عبادتلردن قوروسون!

عبادتلر اخلاقیمیزی، نفسلریمیزی، فیكیر و دوشونجه‌لریمیزی، حالیمیزی و وضعیتیمیز، عمل و رفتارلاریمیزی موسبته دوغرو دیَیشدیرسین!

الله بیزه ائله بیر عبادت نصیب ائتسین كی، اونون حقیقی حیكمت و مقصدلرینه نایل اولا بیلك!

آمین!

حضرتی یاقوبون سوی-كؤكو حضرتی ایسهاق واسطه‌‌سی ایله حضرتی ایبراهیمه دایانیر. اونون ان مشهور لقبی ایسرایلدیر. قارداشی آیسدان قاچاراق [اونون ظلموندن] داییسی‌نین یانینا گئدركن گوندوزلری گیزلنمیش، گئجه‌لر ایسه یول گئتمیشدیر. بونا گؤره ده اونا ایسرایل لقبی وئریلمیشدیر. ایسرایل كلمه‌سی‌نین معناسی گئجه [اللها] گئدن دئمكدیر. [ات-تابری، تاریخ، مصر، 1326، بیر ، 162]

حضرتی یاقوبون دوغولاجاغی و پئیغمبرلیگی اولجه‌دن موژده‌لنمیشدیر. آیه‌لرین مئالینا باخاق: “...بیز او قادینا [ایبراهیمین زؤوجه‌سینه] ایسهاقی موژدله‌دیك؛ اوسته‌لیك ایسهاقین آردینجا دا [اونون اوغلو] یاقوبو [موژدله‌دیك]. [هود، 71]

قورآنی-كریمین بیر چوخ آیه‌سینده حضرتی یاقوبون پئیغمبرلیگیندن و فضیلتلریندن بحث ائدیلیر. آیه‌لرین مئاللارینا باخاق:

“ان سونوندا اونلاردان و اونلارین اللهی بوراخاراق تاپیندیقلاریندان اوزاقلاشینجا، بیز اونا ایسهاقی و یاقوبو ارمغان ائتدیك و اونلارین هر بیرینه ده پئیغمبرلیك وئردیك؛ داها آرتیغی اونلارا رحمتیمیزی بخش ائتدیك؛ نهایت اونلاری دوغرولوغون و حقیقتین تمسیلچیسی ائتدیك.” [مریم، 49-50]

“نوحا وحی ائتدیگیمیز كیمی سنه ده وحی ائتدیك. ایبراهیمه، ایسماییلا، ایسهاقا، یاقوبا، نوه‌لرینه، عیسییا، ائییوبا، یونوسا، هارونا، سولئیمانا دا وحی ائتمیش و داوودا دا زبورو وئرمیشدیك.” [ان-نیسا، 163]

“قوووتلی و بصیرتلی قوللاریمیز ایبراهیمی، ایسهاقی و یاقوبو دا ذكر ائت. اونلار گوجلو بیر شخصیت و ایدراك صاحبی ایدیلر. بیز اونلارین شخصیتلرینی [ابدی یوردو] اونوتماسینلار دئیه صافلاشدیردیق.” [ساد، 45-46] و س.

بوندان باشقا حضرتی یاقوبون بیر اؤزللیگی ده وار ایدی كی، بو دا اونون یوخو یوزماق قابیلیتی ایدی. بیز بونو دا قورآندان اؤیره‌نیریك. “بیر زامان یوسوف آتاسینا دئمیشدیر: “آتاجان! من [یوخودا] اون بیر اولدوز، گونشی و آیی گؤردوم. “گؤردوم كی، اونلار هامیسی منه سجده [تزیم] ائدیرلر” دئمیشدی. [آتاسی یاقوب دا اونا بئله] دئمیشدی: اؤولادیم! یوخونو قارداشلارینا سؤیله‌مه، یوخسا اونلار سنه بیر حیله‌‌ قورارلار. چونكی شیطان، اینسانلارین آچیق-آشكار دوشمنیدیر...” [یوسوف، 4-5]

حضرتی یاقوب حاقیندا اولان آیه‌لرین هامیسینی بورادا ذكر ائتمك نیتینده دئییلیك. هم ده حضرتی یوسوف قیسسه‌سینده بو مؤوضویا بیر داها مراجعت ائده‌جییك. اونا گؤره ده حضرتی یاقوبلا باغلی ان واجیب حساب ائتدیگیمیز عامللری آردیجیللیقلا آراشدیرماغا چالیشاق:

وصیییتی

“موسلمان اولاراق جان وئرین!”

بو ساده‌جه بیر آتانین دئییل، ائله‌جه ده بیر پئیغمبرین وصییتیدیر. اوندان سونرا گلنلرین حاق دینه اویمالارینی و صالحلردن اولمالارینی اونلارا وصییت ائتمیشدیر. “بونو ایبراهیم، اوغوللارینا وصییت ائتدی، یاقوب دا: “اؤولادلاریم، شوبهه‌سیز الله سیزلره بو دینی سئچدی، سیز ده آنجاق موسلمان اولاراق جان وئرین!”- دئدی." [بققره، 132]

موسلمان اولاراق جان وئرمك، اللهدان قورخان اینسانلارین ان اؤنملی دعالاریندان بیریدیر. چونكی بیر اینسان حیاتی بویونجا صالح عمللر ایشله‌دیگی حالدا سونرادان نیتینی پوزوب ایمانیندان دؤنسه ائتدیگی بوتون عمللری بوشا گئده‌جك، جهنم عذابینا لاییق اولاجاق بیر مؤوقئیه دوشه‌جكدیر. حضرتی یاقوب اوغوللارینا "موسلمان اولاراق جان وئرین" دئیركن اونلاری بو باره‌ده خبردار ائدیر، اونلارا صمیمی نیتلرینی و ایمانلارینی قورومالارینی وصییت ائدیر. آتالاری‌نین وصییتینه عمل ائده‌جكلرینه سؤز وئرن اوغوللاری دا: “سنین و آتالارین ایبراهیم، ایسماییل، ایسهاقین دا ایلاهی اولان یئگانه ایلاها قوللوق ائده‌جییك و یالنیز اونا تسلیم اولاجاغیق...” [بقره، 133] موسلمان اولاراق جان وئرمك اللها قئیدسیز-شرطسیز تسلیم اولماقدیر: ایبراهیم كیمی، ایسماییل كیمی... بونا سؤز وئرنلر سؤزلری‌نین نه معنایا گلدیگینی چوخ یاخشی درك ائدیردیلر. آتالارینا بو سؤزو وئرركن چوخ یاخشی بیلیردیلر كی، اصلینده بو سؤزو اللها وئریرلر... اونا گؤره ده دئدیكلری‌نین فرقینده اولدوقلارینی بیر ده دیله گتیریرلر: “سنین و آتالارین ایبراهیم، ایسماییل، ایسهاقین دا...” اونلارین تسلیمیتلرینی نئجه ثبوت ائتدیكلرینی ده بیلیردیلر. قورآن بونو بیزه خبر وئرمكله سانكی بیر مئساژ وئریر: “سن ده “موسلمانام” دئیركن، نه دئدیگی‌نین فرقینده‌سنمی؟” “موسلمانام” دئمك، “تسلیمم!” دئمكدیر”، “تسلیم اولماق ایسه یالنیز ایبراهیمین، ایسماییلین... ائتدیگینی ائده بیلمكدیر.” “من موسلمانام” دئمه‌میشدن اؤنجه بیر داها دوشونك. حقیقتن ده عالملرین رببینه تسلیم اولدوقمو؟!

یاقوبون توككولو و سئوگیسی

حضرتی یاقوب بیر ده بیزه توككولو اؤیره‌دیر. و دئدی كی: “اؤولادلاریم، [شهره] هامینیز عینی قاپیدان گیرمه‌یین، آیری-آیری قاپیلاردان گیرین! من اللهدان گله‌جك هئچ بیر شئیی سیزدن اوزاقلاشدیرا بیلمه‌رم؛ چونكی حؤكم یالنیز اللها عایددیر. من اونا توككول ائتدیم. توككول ائدنلر ده یالنیز اونا توككول ائتمه‌لیدیرلر!” [یوسوف، 67]

یاقوب اوغلانلارینا شهره گیرركن تدبیرلی اولمالارینی تؤوسیه ائدركن چوخ اهمیتلی بیر حقیقتی ده خاتیرلادیر: تدبیره دئییل، اللها گوونمه‌لیسینیز. چونكی الله ایسته‌مه‌دیكچه هئچ كیم هئچ كیمه نه زیان وئره بیلمز، نه ده كی، خئییر. مؤمین اللهین ریزاسینی قازانماق اوچون باجاردیغی هر شئیی ائدر، تدبیرینی گؤرر. لاكین نتیجه‌نین یالنیز اللهین ایزنی ایله اولدوغونو دا یقینلیكله بیلر. یالنیز اونا گوونر. نتیجه اونون آرزولامادیغی كیمی اولسا بئله بوردا اللهین بیر حیكمتی‌نین اولدوغونو بیلر و بو نتیجه‌یه عصیان ائتمز. مؤمین بیلیر كی: “خئییر بیلدیگینده زیان، زیان بیلدیگینده خئییر وار. دوغروسونو او بیلمز، الله بیلر.” اونا گؤره ده او، اؤز بوینونا دوشه‌نی لاییقینجه ائتمه‌یه چالیشار. نتیجه‌نین نه اولماسیندان آسیلی اولمایاراق هئچ بیر زامان اللهین یولونو ترك ائتمز، یاساقلارینا یاخینلاشماز. “بونو سنین ریزان اوچون ائتمیشدیم، نییه بئله اولدو؟” دئیه عصیان ائتمز. بو نتیجه‌نین حیكمتینی آنلایانا قدر صبر ائدر.

حضرتی یاقوبون 12 اوغلو اولدوغونو قورآن بیزه سؤیله‌ییر. یوسوف اونلاردان بیریدیر. هله كیچیك یاشدا ایكن الله اونا یوخودا اون بیر اولدوزون [قارداشلاری‌نین]، گونشین و آیین [آتا و آناسی‌نین] سجده ائده‌جه‌یینی خبر وئرمیشدی. [یوسوف، 5] یاقوبون بو قدر اؤولادی‌نین ایچینده یوسوفو سئچمه‌سی‌نین، اونون اوچون گؤزلری كور اولونجایا قدر آغلاماسی‌نین سببی بو یوخونون داشیدیغی مئساژ اولا بیلردیمی؟

یاقوبون یوسوفا اولان سئوگیسی فرقلی بیر سئوگی ایدی. بیر آتانین اؤولادینا دویدوغو سئوگیدن چوخ، بیر پئیغمبرین قئیرت سیموولو اولان باشقا بیر پئیغمبره دویدوغو بیر سئوگی ایدی. یوسوفون گؤردویو بو یوخو یاقوبا “اللهین یاقوب سویونا اولان نعمتینی یوسوف اوزریندن تاماملایاجاغی” مئساژی ایدی. [یوسوف، 6] یاقوبو كور ائدن یوسوفون یوخلوغو دئییلدی، اؤولادلاری‌نین خیانتی ایدی. او یوسوفون یوخوسو ایله بیر مئساژ آلمیش و یوسوفا دا بو یوخونو قارداشلارینا دانیشماغی یاساقلامیشدی... سانكی بیر آز تدبیرینه گوونمیشدی...

اوغلانلاری یوسیفه قارشی ائده‌جكلری خیانتی پلانلاشدیراندا دا یاقوب اؤزونه‌مخصوص “تدبیر” گؤرموشدو. یعنی، یوسوفو قورویاجاقلارینا دایر اونلاردان بیر سؤز آلمیشدی. بوردا دا بیز اونون “تدبیرلی داوراندیغینی” گؤروروك. آمما هله توككولونون شاهیدی اولموروق. الله اونا،- اونون شخصینده ده بیزه،- توككولو اؤیره‌دیر. تدبیر آلا بیلرسن، آمما تدبیرلرین ان گؤزه‌لی توككولدور. عالیملردن بیری دئییب كی، "تدبیرینیزه گوونمه‌یین، اللها گووه‌نین. تدبیرینیزه گوونرسینیزسه، تدبیرینیزی رببینیز ائدرسینیز".

یاقوب توككول ایمتاهانینی وئرمه‌یه یوسوفلا باشلادی. بیزه ده بیر مئساژ وئردی: “یوسوفونو” ایتیرمزدن اول توككول ائده‌جكسن. عكس حالدا یوسوفدان سونرا "بونیامینله" ایمتاهانا چكیله‌رك توككول ائتمیی اؤیرنه‌جكسن. بونیامین یاقوبون بیتدیم نقطه‌‌سی ایدی. بونیامین یاقوبون توككول اؤنجه‌سی ایمتاهانی ایدی. یاقوب یوسوفونو ایتیرمكله توككول درسینی یاخشی اؤیرنمیش، تدبیری‌نین یانیندا توككولونو ده دیله گتیرمیش، اللهین بؤیوكلویونو و حیكمت صاحبی اولدوغونو وورغولامیشدیر. الله دا قولونون بو ایمتاهانی وئرمه‌یه حاضر اولدوغونو گؤرموش، توككول ایمتاهانیندان لاییقی ایله چیخان یاقوبا یوسوفین موژده‌سینی وئرمیشدیر.

بو مؤمینین ایمانی ایله آغلی آراسیندا تارازلیغی نئجه قوروماسی‌نین گؤزل بیر اؤرنییدیر. بونیامینی اؤزلری ایله آپارماق ایسته‌ین اوغلانلارینا “سیزلره امانت ائتمه‌رم، اللها امانت ائدیرم” دئییر و توككولونون یالنیز اللها اولدوغونو بَیان ائدیر.

یاقوب یوسوفو گؤزلری‌نین ایتیره‌جك قدر سئویردی. آمما اللهین تقدیرینه ده صبر ائدیردی. “آرتیق منه دوشن گؤزل بیر صبردیر” [یوسوف، 18] دئدی. اونو یوسوفوندان بیر مدتلییه اوزاقلاشدیران الله اونا دوغرو سئومیی ده اؤیره‌دیردی. یوسوفسوزلوغا او قدر آلیشدی كی، اونا خیانت ائدن اوغوللارینی باغیشلادی. اونلاری دا ایتیرمك ایستمیردی. اونلارین خیانتینه یاقوبون یوسوفا اولان سئوگیسی سبب اولموشدو. آتالارینی قیسقانمیشدیلار یوسوفا. یاقوب سئوگینی اوغلانلاری آراسیندا بلكه ده دوغرو پایلامامیشدی كی، اونلاردا قارداشلارینا قارشی قیسقانجلیق یارانمیشدی. شیطانین اینسانین دوشمنی اولدوغونو بیلیردی، اونا گؤره یوخونو قارداشلارینا دانیشما كی، قیسقانماسینلار دئییردی. اونلارین قیسقانماسینی گؤرن شیطان دا اونلارا وسوسه وئرمه‌سین. [یوسوف، 5] یوسوفون بیر قورد طرفیندن یئییلدیگینی سؤیله‌ین اوغلانلارینا دا “سیزی نفسینیز آلدادیب” دئییر. بونو قیسقانجلیقدان ائتدیكلرینی بیلدیگینی دولاییسی ایله سؤیله‌ییر. اونا گؤره ده سانكی بیر آز دا اؤزونو قیناییر. عصیان ائتمه‌دن، اللهین حیكمتینی آنلایانا قدر صبر ائدیر. طبیعی كی، سونوندا اوغلانلاری دا سهولرینی آنلاییرلار كی، یوسوفا تزیم ائدیر، عذر ایسته‌ییرلر. او دا اونلاری باغیشلاییر [بو باره‌ده یوسوف بؤلومونده داها گئنیش دانیشاجاغیق].

دوغرودور، یوسوف یاقوب اوچون ساده‌جه بیر اؤولاد دئییلدی... او یوسوفو ایتیرمكله گؤزلرینی ده ایتیردی. آمما عوضینده مصردن كنان ائللرینه گلن قوخونو [یوسوفون اترینی] دویان بیر بورون قازاندی. بو اتری دویماق اوچون یاقوب اولماق لازیم ایدی، بونو آنلاماق اوچون یوسوف كیمی بیر اوغول ایتیرمك لازیم ایدی. یوسوفونون یوخلوغوندا گؤزلرینی دونیایا كورلاشدیراجاق قدر سئومك لازیم ایدی...

ایمتاهانلاری

باباسی ایبراهیم كیمی حضرتی یاقوب دا اؤولاد ایمتاهانی ایله سینانمیشدی. یوسوفونو ایتیرمیشدی. سئودیگینی ایتیرمیشدی... اوغلانلاری خیانت ائتمیشدیلر. سئودیكلری ائتمیشدی بو خیانتی. اوغلانلاری یوسوفونا خیانت ائتمیشدی. بلكه باشقاسی ائتسیدی جزالاندیراردی. آمما اوغلانلاری ائله‌میشدی بونو. قارداشلارینا خیانت ائتمیشدیلر، آتالارینا خیانت ائتمیشدیلر. یوسوف اولماسا آتالاری اونلاری داها چوخ سئوردی، دئیه دوشونموشدولر. آتالاری‌نین سئوگیسینه قیسقانمیشدیلار قارداشلارینی. نفسلری عمللرینی اونلارا سوسله‌یه‌رك گؤسترمیشدی. [یوسوف، 83-100] یاقوب اوغلانلاری ایله ایمتاهان اولونموشدو. بو ایمتاهان اونا توككولو اؤیرتدی... بو ایمتاهان اونا اؤزونو تانیتدی. اؤزونو تانیماق اوچون یوسوفونو ایتیرمه‌لی ایدی...

نتیجه

بو قیسسه بیزه او قدر چوخ مئساژ وئریر كی...

تووككولون یالنیز و یالنیز اللها اولسون. سئودیگینیزی قوروماق اوچون سیزین تدبیرینیز كیفایت دئییل. اونو قوروماق ایسته‌ییرسینیزسه اونو اللها امانت ائدین.

گؤزلرینی ایتیره‌جك قدر سئویرسنسه، مصردن گلن اتری دویاجاقسان.

اؤولادلارینی بیر-بیرینه دوشمن ائده‌جك قدر شیطانا فورصت وئرمه.

یوسوفونو ایتیردینسه اللهین حیكمتینه صبر ائت.

پیس نیتلیلرین الینه بهانه وئرمه. (یاقوب دئینه قدر اوغلانلاری "قورد یئدی" سسئناریسینی دوشونمه‌میشدیلر. اونلارین عاغیللارینا بونو یاقوبون سؤزو سالدی [یوسوف، 14].

قورخدوغونوز باشینیزا گلر...

حضرتی یوسوف دئییلركن ایلك آغلا گلن گؤزللیك، ایففت و مرحمت سیمووللاری اولور. یوسوف گؤزللیگین تیمسالیدیر. یوسوف ایففتین تیمسالیدیر. یوسوف "آیی، گونشی و اون بیر اولدوزو" قارشیسیندا سجده ائتدیرن بیر پئیغمبر مثالیدیر. یوسوف قیسسه‌سی بیر "پئیغمبر نئجه اولمالیدیر؟" سوالی‌نین جاوابیدیر.

حضرتی ایبراهیمین نتیجه‌سی،

حضرتی ایسهاقین نوه‌سی،

حضرتی یاقوبون اوغلودور.

پئیغمبر نسلی‌نین پئیغمبر اؤولادیدیر...

رسولوللاهین ان بؤیوك تسللی اؤرنییدیر...

بو سوره رسولوللاه تایف صفریندن اوزگون حالدا دؤنركن نازیل اولموشدو. سانكی رسولا بیر تسللی وئریردی.

ائی مككه‌نین یوسوفو! تایف سنین قویون، مككه زیندانین، هیجرت مصر یولچولوغون، یسریب سنین مصریندیر [مدینن!]. یوسوفو گؤزله‌ین خوشبخت سونلوق سنی ده گؤزله‌یه‌جك.

قویودان باشلایان یولچولوق سارایدا بیته‌جك.

بو تسللی اؤزونو دوغرولتدو. مككه‌نین یوسوفو مدینه‌نین سولطانی اولدو. و نینكی مدینه‌نین سولطانی، حتی بوتون موسلمانلارین قلبلری‌نین سولطانی اولدو. 14 عصردیر او بو كورسودن هئچ ائنمه‌دی و هئچ ائنمه‌یه‌جك ده...

تایف ایتیردی، مدینه قازاندی.

یوسوفو دا قارداشلاری ایتیرمیشدی، مصر ایسه قازانمیشدی. یوسوف كیمی بیر پئیغمبره قوجاق آچدیغی اوچون مصر خوشبخت اولموشدو، مصر خلاص اولموشدو.

مصر هر زامان فیرعونلارین یوردو اولماییب كی...

یوسوف قیصه‌سی قورآنی-كریمده یالنیز “یوسوف” سوره‌سینده ذكر اولونور. انام و مومینون سوره‌لرینده ایسه اونون ساده‌جه آدی كئچیر.

موفسسیرلرین اتفاق ائتدیكلرینه گؤره یوسوف سوره‌سی مككه سوره‌لریندندیر، رسولوللاهین تایف دؤنوشو، هیجرت اؤنجه‌سی نازیل اولوب. و ایچینده هم مؤمینلره [رسولوللاهین شخصینده]، هم ده موشریكلره مئساژ داشیییر: "سیزی قویویا سالسالار دا، كؤله كیمی ساتسالار دا، زینداندا چوروتمه‌یه چالیشسالار دا بیز سیزی خلاص ائده‌جك، مصره [مدینه‌یه!] سولطان ائده‌جییك."

.

قیصه‌لرین ان گؤزه‌لی

قورآنین سؤیله‌دیگی كیمی بو قیسسه قیسسه‌لرین ان گؤزه‌لیدیر [احسنی قیسساس]. قورآن بیزه “بیز بو قورآنی سنه وحی ائتمكله سنه ان گؤزل هئكایه‌نی دانیشیریق” [یوسوف، 3] دئییر. دیگر پئیغمبرلرین قیسسه‌لری بیر چوخ سوره‌لرده قیسا-قیسا هئكایه‌لر شكیلینده آنلادیلیرسا دا، حضرتی یوسوفون قیسسه‌سی تامامیله یوسوف سوره‌سینده آنلادیلیر و قیسسه‌لرین ان گؤزه‌لی اولاراق وصف ائدیلیر.

هئچ دوشوندوكمو كی:

نه اوچون قورآن یوسوف قیسسه‌سینی قیسسه‌لرین ان گؤزه‌لی اولاراق ذكر ائدیر؟

بوردا دقت یئتیریلمه‌سی واجیب اولان عامل حضرتی یوسوفون فیزیكی گؤزللیگیدیرمی، یا اونون ایففتین، مرحمتین سیموولو اولماسیمی؟

یوسوفو قویویا سالان قارداشلارینی، زیندانا سالان زولئیخانی باغیشلایا بیلمه‌سی ایدیمی بو قیسسه‌نی باشقالاریندان آییراراق قیسسه‌لرین ان گؤزه‌لی ائدن؟

یوسوف قویودان چیخدی، آمما قارداشلاری‌نین ویجدانلاری قویودا قالدی...

اصل فلاكت سیزین قویودا اولمانیز دئییل، اورگینیزین و ذهنینیزین قویودا اولماسیدیر. اصل فلاكت قویویا آتیلماق دئییل، قویویا آتان اولماقدیر... سن اصلینده قارداشینی دئییل، اؤزونو قویویا آتیرسان. باشقا بیر آیه‌ده دئییلدیگی كیمی، “هر كس عملی‌نین گیروووندادیر.”

“دوغروسو، یوسوف و قارداشلاری‌نین [قیصه‌سینده، اؤیرنمك] ایسته‌ینلر اوچون بیر چوخ درسلر وار” [یوسوف، 7]

بیز بو درسی اؤیرنه بیلدیكمی؟

یوسوف زینداندا آزاد ایدی، زولئیخا سارایدا اسیر... آزاد اولا بیلمك اوچون زیندانیمی سئچیریك، اسیر اولماق اوچون ساراییمی؟ بیز یوسوف اولوب زولئیخالاردانمی قاچیریق، زولئیخا اولوب یوسوفلاریمی قوووروق؟ بوردا ایففت شهوت دویماماق دئییل، دویدوغو حالدا بو ایسته‌یه قارشی گلیب، زینادان اللها سیغینا بیلمكدیر. گوناها یاخینلاشماماق اوچون اونا آرخا چئویرمیی باجارماق، گوناها آرخادان گؤینه‌یینی جیردیرا بیلمكدیر.

“منیم زولئیخام یوخدور!” دئمه. زولئیخا بیر قادین اولمایا دا بیلر. بیر مقام، بیر مؤوقئ، پول، مال-مولك، بیر سؤزله دونیا سئوگیسی ده اولا بیلر.

بوتون گوناهلارین باشیندا دونیا سئوگیسی گلمیرمی؟

گوناهامی قاچیریق، گوناهدانمی؟ اونا دقت ائدك.

اگر كؤینه‌یینیز اؤندن جیریلاجاقسا سیز بونو هر كسدن گیزلتمه‌یه چالیشاجاقسینیز. چونكو بو سیزین ائییبینیزدیر و سیز اونو گیزلتمه‌یه جهد ائده‌جكسینیز. یوخ اگر سیزین كؤینه‌یینیزی آرخادان جیردیراجاق بیر ایففته صاحبسینیزسه، بو یالنیز سیزی دئییل، هم ده اطرافینیزداكی اینسانلاری دا اینشا ائدیر. سیز بیر نؤو دعوتچی اولورسونوز. یوسوف زولئیخادان قاچاركن اللها سیغینیر و بونو دیله گتیریر. بو، بیر مؤمینین حالیدیر. یوسوفون تبلیغ مئتودونو زیندان صحنه‌‌سینده ده گؤروروك. زیندان یولداشلاری‌نین یوخوسونو یوزمازدان اول اونلاری بیر اولان اللها دعوت ائدیر و یالنیز بوندان سونرا یوخونو یوزور.

ایمتاحانلاری

حضرتی یوسوف ایلك اول قارداشلاری ایله ایمتاحان اولونور. آتاسی‌نین اونا اولان سئوگیسینی آنلامایان قارداشلاری بو سئوگینی بوغماق اوچون یوسوفو اؤلدورمیی بئله گؤزه آلیرلار. یوسوف اولمازسا، آتالاری یاقوب اونلاری داها چوخ سئور، دئیه دوشونموشدولر. حضرتی یاقوب "دیگر اوغلانلارینی سئومیردی" دئیه بیلمریك. آمما حضرت یاقوب اوغلو یوسوفو داها چوخ سئویردی. او چوخ یاخشی بیلیردی كی، "الله یاقوب سویو اوزرینده‌كی نعمتینی یوسوفلا تاماملایاجاق"

"بئله‌جه، رببین سنی سئچه‌جك، سنه یوخولاری یوزماغی اؤیره‌دجك و اؤز نعمتینی بوندان اول آتالارین ایبراهیمه و ایسهاقا تاماملادیغی كیمی، سنه و یاقوب نسلینه ده تاماملایاجاقدیر. شوبهه‌سیز كی، رببین بیلندیر، حیكمت صاحبیدیر!” [یوسوف، 6]

حضرتی یاقوب كیمسه‌نین بیلمه‌دیگینی بیلیردی. حضرتی یاقوب كیمسه‌نین گؤرمه‌دیگینی گؤروردو. او اوغلو یوسوفو ساده‌جه بیر آتا محبتی ایله سئومیردی، هم ده بیر پئیغمبری سئورجه‌سینه سئویردی. قیسقانجلیقدان "كور" اولان اوغلانلاری بونو بیلمیردی، هاردان بیلردیلر كی...بیلسه‌لردی اللهین تقدیرینه قارشی گلمزدیلر. بونو غؤرمك اوچون باخماق كیفایت دئییل، باخدیغینی دا گؤرمك لازیم ایدی. نئجه كی، حضرتی یاقوب كور گؤزو ایله بونو گؤرموشدو. یوسوفون ساغ اولدوغو خبرینی آلمامیشدان اؤنجه اونو عطیرینی اوزاق مصر ویلایتیندن دویموشدو. اونون فیزیكی گؤزو كور اولموشدوسا دا قلب گؤزو گؤروردو...

یوسوف قارداشلارینی باغیشلادی... چونكو اونون دا قلب گؤزو آچیق ایدی. قویودا ترك ائدیلركن اللهدان وحی آلمیش، بونو بیر سیناق اولدوغونو آنلامیشدی. او دا قارداشلاری‌نین گؤره بیلمه‌دیگینی گؤرموشدو. قویودا ترك ائدیلمه‌یینه عصیان ائتمه‌دن اللهین تقدیرینه بویون ایمیشدی.

یوسوفون ایكینجی ایمتاهانی كؤله كیمی ساتیلماق ایدی. كؤله كیمی ساتیلدی، آمما هئچ بیر زامان كؤله اولمادی... كؤله اولا بیلمزدی. چونكو او بیر "قول!" ایدی و بو قوللوغونون یولوندا بوتون ایمتاهانلارا لاییقی ایله صبر ائدیردی.

اوچونجو ایمتاحان بیر قادیندان - شهوتدن گلدی. بلكه ده بوتون حدئییل، مشرو اولمایان شهوته "یوخ!" دئییردی. و بوندان اللها سیغینیردی.

قارداشلاری اونو قویویا آتاركن او بیر مظلوم ایدی. ظلمه اوغرامیشدی.

كؤله كیمی ساتیلاندا او سئچیم ائده بیلمه‌میشدی. بورادا دا تسلیمیت گؤستره‌رك قدره بویون ایمیشدی.

زولئیخایا آرخا چئویرنده ایسه یوسوفون سئچیم حاقی وار ایدی. بورادا سئچیمی او ائدیردی. و یوسوف زیندانا هیجرت ائتدی. زولئیخانین تله‌سینه دوشمه‌مك اوچون رببیندن یاردیم ایسته‌دی، اونا سیغیندی.

زیندان یوسوفون سون ایمتاهانی اولدو. بورادا دا عصیان ائتمه‌دی. چونكو بونو اؤزو سئچمیشدی. زیندان زولئیخادان گلن ایمتاهاندان چیخیش یولو ایدی. بوتون ایمتاهانلاری‌نین بیر گون خوشبخت سونلوقلا بیته‌جه‌یینی بیلیردی. و بیر گون گؤزله‌دیگی گون گلدی.

یوسوف، اونو زینداندان آزاد ائتمه‌یه گلن كرالین آداملاریندان ایسه بیر خاهیش ائتدی. گوناهسیزلیغینی اعتراف ائتسینلر، اوندان سونرا او زیندانی ترك ائده‌جك. كیمسه‌نین گؤزونده لكه‌لی قالماق ایستمیردی. یوسوفون مقصدی اؤزونه براعت قازاندیرماق دئییلدی، حاقی، عدالتی برپا ائتدیرمك ایدی.

یوسوفون یوخوسو سونوندا گئرچكلشدی. اونا "سجده" ده ائتدیلر. بونو الله اوچون ائدیلن سجده ایله قاریشدیرماق اولماز. بو ملكلرین آده‌مه ائتدیكلری سجده‌نین (تزیم) عینیسی ایدی. یوسوفون یوخوسو بوتون ایمتاهانلارینی لاییقی ایله وئردیكدن سونرا گئرچكلشدی...

سوره سون آیه‌لرینده “بو، هر كسه ساده‌جه بیر خاتیرلاتمادیر” دئییر. [یوسوف، 104] بیزه بیر هئكایه دانیشیر و “بو ساده‌جه خاتیرلاتمادیر” دئییر... بیزه گؤزل بیر هئكایه دانیشیر و خاتیرلاتمادیر دئییر. خاتیرلاتدیقلاری ایسه عیبرتلیك اؤرنكلردیر: اللهین تقدیرینه قارشی چیخما، كؤله اولما، اخلاقلی، ایففتلی اول كی، سنه شر آتا بیلمه‌سینلر، بضا حقیقی آزادلیق اوچون زیندان چیخیش یولو اولا بیلیر...

"یوسوف قیسسه‌سی" قیسسه‌لرین ان گؤزه‌لیدیر.

یوسوف سوره‌سی بیزه باشدان سونا قدر حضرتی یوسوفون قیسسه‌نی آنلادیر. یوسوفون یوخوسوندان باشلایان هئكایه اونون یوخوسونون رئاللاشماسی ایله سونا چاتیر.

الله دیله‌دیگینه ساده‌جه “اول!” دئیر. سیز اونو قویویا سالسانیز دا، زیندانا آتسانیز دا اللهین ایراده‌سینه مانع اولا بیلمزسینیز.

ایكی

بو قیسسه‌ده قریبه بیر ایكیلیك وار. یوسوف دا یوخو گؤرور، مصر كرالی دا.

بیرینجی "یوخو" یوسوفو قویویا سالیر، ایكینجی یوخو یوسوفو زینداندان چیخاریر.

زیندان یولداشلاری‌نین ایكیسی ده یوخو گؤرور.

یاقوب دا یوخو یوزور، یوسوف دا.

قارداشلارین دا دلیلی كؤینكدیر، زولئیخانین دا. سوندا ایكیسی ده یاقوبا وئریلیر. بیری “یوسوف اؤلدو!” دئیه گتیریلركن، او بیری "یوسوف ساغدیر" مئساژینی داشیییر. بیری یاقوبو بو حسرتدن كور ائدركن، او بیری وصالدان خبر وئره‌رك كور گؤزلرینه ملهم اولور.

یوسوف زیندانا "ایكی" دفعه‌‌ آتیلیر؛ بیری زولئیخا طرفیندن، دیگری یوخوسونو یوزدوغو زیندان دوستوندان اونو كرالین یانیندا خاتیرلاتماسینی ایسته‌دیگینده... یوسوف بیر آنلیق یانلیش ائدیر. و بو اونا باها باشا گلیر. یاردیمی اللهدان دئییل، زیندان دوستوندان ایسته‌ییر. الله دا عوضینده اونو داها بیر نئچه ایل اوردا ساخلاییر. زیندان یولداشی كرالین یوخو گؤرمه‌سینه قدر یوسوفو “اونودور”.

یوسوفون قویویا دا آتیلماسی‌نین سببی سئوگی ایدی، زیندانا دا. قارداشلاری اونو آتالارینا قیسقاناراق قویویا آتیر، زولئیخا اونون سئوگیسینه آرخا چئویردیگی اوچون زیندانا آتیر...

قارداشلاری دا گوناه ایشله‌دی، زولئیخا دا... اونلار دا گوناهلارینی اعتراف ائدیب تؤوبه ائتدیلر، زولئیخا دا... یوسوف دا هر ایكیسینی باغیشلادی.

یوسوف دا پئیغمبر ایدی، آتاسی یاقوب دا...

هیجرت

هر پئیغمبرین حیاتی‌نین بیر هیجرت دؤنمی وار. یوسوفون هیجرت یولچولوغو قارداشلاری‌نین اونو آتدیغی قویودان باشلادی... “بیر موهاجیر نه ائده بیلر؟!” دئینلر یوسوفا باخسین. قویویا آتیلماق، كؤله كیمی ساتیلماق، ایففت قارشیلیغی زیندانا ترك ائدیلمك... بوتون بونلار مانعه اولا بیلمز و بیلمه‌دی ده. اولسا-اولسا ساده‌جه "اقتدار" یولچولوغوندا بیر ایمتاهاندیر. یوسوف بو ایمتاهانی اوز آغلیغی ایله وئردی. قویویا ترك ائدیلركن رببی‌نین مئساژینی آلان یوسوف [یوسوف، 15] زولئیخانین شرعیندن ده رببینه سیغیندی [یوسوف، 23]، رببینه هیجرت ائتدی.

بوتون اولانلار اللهین مورادی‌نین گئرچكلشمه‌سی اوچون ایدی. حضرتی یوسوف بو ایلاهی سسئناریده “قول!” رولونو اوینامیش، قارداشلاری و زولئیخا ایسه یانلیش رول سئچمیشدیلر. یوسوفون ایففتی و اهوی سایه‌سینده اونلار سهولرینی آنلامیش و گوناهلارینی اعتراف ائتمیشدیلر. بوتون هیجرتلر كیمی حضرتی یوسوف دا هیجرتی قلبه ایله بیتمیش، اونا خیانت ائدنلر سوندا تزیم مقصدی ایله اونا سجده ائتمیشدیلر. بورداكی سجده حضرتی آده‌مه اوستونلوك تیمسالی اولاراق ائدیلن سجده ایله عینیدیر. بیر زامان ملكلر ده آده‌مین اوستونلویو قارشیسیندا اونا سجده ائتمیشدیلر. حضرتی یوسوفا دا سجده ائدیلدی.

رببی اونو سئچه‌رك اوستون ائتدی. چونكو او، “یاخشیلیق ائدنلری بئله موكافاتلاندیریر” [یوسوف، 22]

حضرتی یوسوفون قویودان مصره سولطان اولاراق گئتمه‌سی قویویا آتیلانلارا بیر موژده وئریر:

ائی دؤورونون یوسوفو! سولطانلیغا گئدن یول بضا قویولاردان، بضا زیندانلاردان، بضا ده كؤله اولماقدان كئچیر. اگر سن دونیا آدلی زولئیخانا آرخا چئویره بیله‌جك بیر ایففته صاحبسنسه اوندا امین اول كی، بیر زامان موطلق سن ده دؤورونون مصرینه سولطان اولاجاقسان...

من اؤزومو سیزدن اوستون ساییرام. چونكی سیزه تأثیر ائده بیلیرم. اؤزومو قالیب سانیرام. قلبه منیمدیر. هر بیرینیزده آز دا اولسا وارام. منی لعنتله‌ییرسینیز، آمما اوندان سیزه ده پای دوشور. چونكی من سیزم! اولمادیغیم قلب یوخدور! منی قووماغا هئچ بیرینیزین گوجو چاتمادی...

اللها اطاعته گئجیكدینیز، آدینا تنبللیك دئدینیز. منی تانیمادینیز- سئویندیم...

بعضینیز منه تاپیندی- قورره‌لندیم...

هر گون ان آزیندان بیر دفعه‌‌ منیم گؤستردیگیم یولدان كئچدینیز- فرحلندیم...

اوجالیب اللها دئدیم: "یاراتدیغین ان كامیل وارلیق منه اودوزور"

جاواب گلمه‌دی. بیلیرم "سن جهنمده یاناجاقسان" ائشیده‌جیدیم. آمما سئوینمه، ائی اینسان. من تك اولمایاجاغام. من یاناندا سن ده بیر كونجده ویجدانی‌نین سسینده بوغولاجاقسان! سن ده اودون ایچینده اولاجاقسان! دوشونمه كی، عیبی یوخ. اورداكی عذابلار بیتمزدیر، داها آغریلیدیر.

من شیطانام. لعنتله‌یین منی! آمما ایچینیزدن چیخاریب آتا بیلمزسینیز. هئچ واخت اولماییب كی، من اولمادان هانسیسا جمعیت قورولسون. ایسته‌دینیز. ایسته‌یینیز عمللرینیزله اویوشمادی. منسیز جمعیتلری كاغیذ اوزرینده یاراتدینیز، اوردا دا قالدی.

من شیطانام. سن اینسانسان.

آدیم بللیدیر، معلومام. آمما سنین ایچینده منی هئچ كیم تانیمیر. هئچ سن ده تانیمیرسان.

بعضیلرینیز یوخسوللارا ظلم ائدیب حاقلارینی آلدینیز. دؤولت، ایمپئرییا آدلی اویونجاقلار قوردونوز. رهبر سئچدینیز. آمما منی ده اونوتمادینیز. رهبرینیزین قلبینده ده یئر توتدوم. منه مقاومت گؤسترمه‌دی هئچ. قانینیزی، جانینیزی، مالینیزی الینیزدن آلدی. سسینیزی ده چیخارتمادینیز. چونكی ناحاققی سیزه حاق كیمی تانیتدیردیم. گؤزونوزو توتدوم. دولاییسییلا رهبرینیز من اولدوم.

من شیطانام. منی هئچ كس سئومیر!

سیز جوت اولاندا یولدان چیخارماق آساندیر سیزی! بیرینیزین قلبینده وارامسا، او بیرینیزین ده گؤزلرینده وارام. باخدیغینیز اونون دئییل منیم گؤزلریمدی. سئوگی دئدینیز آدینا- آمما چوخوندا من واردیم.

دوستونوزون فیكیرلرینه گیردیم. اونو سن باشقا گؤزلرله گؤردون. سنه دوست یوخ، اؤزومو- شیطانی قازاندیردیم. سن دوستونو یوخ منی سئودین. آمما هله ده خبرین یوخدور. چونكی من شیطانام. منی هئچ كیم تانیمیر.

دیلینیزی من ایداره ائتدیم. آجیلادینیز سئودیكلكرینیزی. ائلئ سؤزلر دئدیرتدیم كی، اوچوروملار قدر اوزاقلاشدینیز بیر بیرینیزدن. ائله حركتلر ائلتدیردیم كی، ایندی اوتانیرسینیز. اوتان، ائی اینسان! اؤزوندن اوتان! منیم گوناهیم یوخدور كی... وظیفه‌‌م، مقصدیم بودور. چونكی من سنین هر گون لعنت اوخودوغون شیطانام!

اؤولادلارینیزا یاخینلاشدیم. "آتا-آنان سنی سئومیر" دئدیم. ایناندی. سیزه نیفرت بسله‌دی. الینه دوشن ایلك ایمكاندا قاچدی سیزدن.

والیدئینلرینیزه یاخینلاشدیم. "اؤولادلارینیز سیزدن آیریلارسا بدبخت اولاجاق". آتا-آنا اورگی دؤزمه‌دی. سیزی بوخوولاماغا چالیشدیلار. سیز ده نیفرت بسله‌دینیز...

سئوگیلیلره یاخینلاشماغا احتیاج گؤرمه‌دیم. سئوگی ده منیم اویونومدور. اؤزونوزو بئله اونودوبسونوز!.

وارلی اینسانلارا " اونلار سیزین گئتدیگینیز یوللارلا گئتمه‌یه لاییق دئییللر، اونلار آجدیرلار". اؤزلری اوچون آیری یول سئچدیلر.

آجلارا "الله سیزی سئومیر، سئوسیدی...". ناماز قیلماغی دایاندیردیلار. اللها آسی اولدولار.

گنجلره "سیزه قولاق آسمیرلار. اؤلدورون، زورلایین، اویون". آخماقلار، بعضیلری درحال ایناندیلار.

گوجوم چاتمایانلاری قلبلرینده اولدوغوم رهبرلرینیز ازدیلر...

من شیطانام. دوستلاری، سئوگیلری، دؤولتلری، جمعیتلری قورآن دا منم، داغیدان دا...

من شیطانام. جوت اولاندا سیزه قالیب گلمك داها آساندیر. چونكی شهوت حیسسینیزه حاكمم...

من شیطانام. تك اینسانلار منه چتین مغلوب اولورلار. چونكی هئچ كیمه یولوخمورلار...

من شیطانام. شهیدلره، عجلی ایله اؤلنلره حئیفسله‌نیرم. منیم اؤز اؤلوم پلانیم وار- اینتیهار...

بضا دوز گؤزومون ایچینه باخیرسینیز. بیلیرسینیز هاردا، گوزگوده.. گؤزلرینیزه باخین، منی گؤره‌جكسینیز. چونكی...

من شیطانام. بوتون وارلیغینیزا حاكمم...

قورآن آیتلری‌نین سیییدی، ان بؤیویو، ان اوستونو آیتل-كورسیدیر. بقره سوره‌سینده بیر آیت وار كی، او، قورآن آیتلری‌نین سئیّدیدیر. بو آیت اوخوناندا شیطان لین او ائودن قاچار.حضرت محمّد(س.ه.س) مئراج گئجه‌سینده “لؤوهی محفوظ”-آ باخاركن اوچ آیری یئرده، اوچ نور گؤردویونو بَیان ائدیر.

- یا رببی، بو اوچ نور نه دیر؟

جنابی حاق بویورور:

- اونلار آیتل-كورسی، یاسین و اخلاص سوره‌لری‌نین یئرلریدیر.

حضرت بویوردو:

- یا رببی، آیتل-كورسونون ثاوابی نه دیر؟

الله-تعالی بویورور:

- او، منیم صیفتیمدیر. اونو بیر دفعه‌‌ اوخویان قییامت گونو منه باخاجاقدیر، یعنی، منی گؤره‌جكدیر.

حضرت علی دن(ه.س) روایتدیر كی، حضرت محمّد(س.ه.س) بویورموشدور كی، الله-تعالی كورسونو اینجیدن یاراتمیشدیر. كورسونون بؤیوكلویونو اللهدان باشقا هئچ كس درك ائده بیلمز. بو بؤیوك كورسونون یانیندا گؤیلر و یئرلر صحرانین اورتاسیندا كیچیك بیر حالقا كیمیدیر. حدیثی شرعیفده دئییلیر كی، گونشین نورو كورسونون نورونون 70 جوزوندن بیر جوزدور. كورسونون نورو عرشین نورونون 70 جوزوندن بیر جوزدور. عرشی چیگینلرینده ساخلایان ملكلر ایله، كورسونو چیگینلرینده ساخلایان ملكلر آراسیندا 140 پرده واردیر. بو پرده‌لرین 70-بیر نوردان، 70-بیر ظلمتدن-قارانلیقداندیر. هر پرده‌نین آراسی 500 ایللیك مسافه‌دیر. اگر بو پرده‌لر اولماسایدی كورسونو ساخلایان ملكلر عرشین نوروندان یاناردی. 7 قات سما، 7 قات یئر عرشین یانیندا قئیب اولوب ایتیر. عرشی-الا الله-تعالینین سارایی كیمیدیر. الله-تعالی امری اوردان وئریر. اللهین امری كورسونون اوزرینه ائندیگی واخت، مرمرین اوستونه دوشن آغیر قیزیل زنجیرین سس چیخاردیغی سس كیمی سس گلر. كورسونو ساخلایان ملكلر اللهین امری‌نین عظمتیندن و بو سسین شدّتیندن اؤزلریندن گئدرلر،آییلدیقلاری زامان عرشده‌كی ملكلردن سوروشارلار: “رببینیز نه امر بویوردو؟”. اونلار جاواب وئررلر: “حاقی و دوغرونومر بویوردو”. الله-تعالینین امری عرش-الادان كورسویه، كورسودن سیدرتول-مونتهایا، اورادان دا سمانین 7-جی قاتینا گلیر. بئله‌لیكله، الله-تعالینین امری بوتون سمالاردان كئچه‌رك دونیایا گلیر. اگر الله-تعالینین امری 7 قات گؤیلردن كئچمه‌ییب، واسطه‌‌سیز اولاراق دونیایا و اینسانلارا گلسیدی ایلاهی‌نین امری‌نین عظمتی‌نین شدّتیندن یئر اوزو مهو اولاردی.

حضرت پئیغمبر(س.ه.س) بویوروب: بیر آیتل-كورسو اوخوماق مین آیه اوخوماغا برابردیر. آیتل-كورسونون دیلی و جانی وار. بیر شخص آیتل-كورسونو اوخودوغو زامان، آیتل-كورسو عرشی-الانین آلتیندا سجده‌یه دوشر، الله-تعالیدان اونو اوخویانین افو اولونماسینی دیله‌یر. آیتل-كورسوده 7 قالا قوووه‌سی وار. هر كیم اخلاص قلبله بیر آیتل-كورسو اوخویارسا، ایچ-ایچه 7 قالا ایچینه گیرمیش كیمی، معنوی قوووت قازانیر و قورونور. آیتل-كورسونو حضرت پئیغمبره(س.ه.س) 70000 ملك نازیل اولوب گتیرمیشدیر. آیتل-كورسو نامازدان اول اوخونارسا شیطان لین اونو چاشدیرا بیلمز، نامازینی سهمان و قوسورسوز قیلار. شیطان لینین 70 جور تله‌سی وار. اگر بونلاردان اللها سیغینیب، دعالار اوخونمازسا اینسانین ایمانینی آلیر. آیتل-كورسونو اوخویانی الله-تعالی خطا-بلا، بوتون تهلوكه‌‌لردن، شیطانین شرریندن هیفز ائدیب قورویار.نامازدان سونرا آیتل-كورسو اوخویان شخص دیگر نامازا قدر اللهین حمایه‌‌سینده اولار. هر كیم ائویندن چیخاندا آیتل-كورسونو اوخویارسا، الله-تعالی او شخص اوچون 70000 ملیی اونا استغفور اوچون آییریر. حضرت الی(ه.س) روایت ائله‌میشدیر كی، بدر دؤیوشو قورتارانا كیمی حضرت محمّد(س.ه.س) “یا هییول یا قییوم” كلمه‌لرینی ذكر ائدیردی. “یا هییول یا قییوم” الله-تعالینین ان بؤیوك آدلارینداندیر. اگر اللهین بونلاردان دا بؤیوك آدلاری اولسایدی حضرت پئیغمبر(س.ه.س) دؤیوش زامانی اونلاری ذكر ائدردی.

حضرت پئیغمبر(س.ه.س) بویوروب كی، بیر ائوده آیتل-كورسو اوخوناندا شیطان لین 30 گون او ائودن اوزاق اولار. او آیه‌نین بركتیندن او ائوه داخیل اولا بیلمز.

حضرت بویوروب كی، یا الی(ه.س)، بو آیه‌نی فرضاًدلرینه تعلیم ائیله، حق-تعالی گؤیدن یئره ائله بیر آیه گؤندرمه‌ییب كی، آیتل-كورسوندن بؤیوك اولا.

حضرت بویوروب كی، قورآنی-مجیدده واقئ اولان آیه‌لرین ان بؤیویو آیتل-كورسودور. هر كس آیتل-كورسونو اوخوسا، الله-تعالی ملك گؤندرر كی، او شخصین پیس عمللرینی پوزالار، یاخشی عمللر یازالار، تاكی آیتل-كورسو اوخونوب قورتارانا كیمی.

حضرت بویوروب كی، هر كس واجیب نامازدان سونرا آیتل-كورسونو اوخوسا، ائله كی، عجلی یئتیشدی وفات ائتدی، او شخص بهیشته گئدر. هر كس یاتان واختدا اوخوسا او شخصین قونشولارینی و قونشولاری‌نین 70 اطراف قونشولاری‌نین اؤزلرینی و ائولرینی محافظه‌‌ ائدر.

حضرت بویوروب كی، هر كس نامازدا آیتل-كورسونو اوخوسا، آیتل-كورسو گؤیلری ییرتار، گئدر یوخاری گؤیلره حق-تعالی اؤز لوطف و رحمتی ایله اونا باخار و او شخصین گوناهلارینی باغیشلایار.

بیر گون حضرت پئیغمبرین(س.ه.س) اصحابه‌لری‌نین آراسیندا صؤحبت اولدو كی، قورآنی-شرعیفده هانسی آیه فضیلتلیدیر. الی(ه.س) بویوردو كی، نه اوچون دئمیرسینیز آیتل- كورسو افضلدیر. او، بویوردو كی، رسولو-خودا منه بویوروب كی:

بشرین سئیّدی آدمدیر(ه.س)،

عربین سئیّدی محمّدیر(س.ه.س)،

فارسین سئیّدی سلماندیر،

رومون سئیّدی سوهئیییبدیر،

هبشین سئیّدی بیلالدیر،

داغلارین سئیّدی تورو-سینادیر،

گونلرین سئیّدی جومه‌دیر،

كلاملارین سئیّدی قورآندیر،

قورآنین سئیّدی بقره سوره‌سیدیر،

بقره‌نین سئیّدی آیتل-كورسودور.

آیتل-كورسو دعاسی

"اللا هوممه سللی الا محمّدین و آلی محمّد.

بی‌سمیللاهیر-رحمانیر-رحیم.

اللاهو لا-ایلهه ایللا هوول-هییول قییوم لا-تخوزوهو سینتون ولا نومون لهو ما فیسسماواتی وما فیل-عرضی منزل لزی یشفو ایندهو ایللا بی-ایزنیهی یلمو ما بَینه اییدیهیم وما خلفهوم ولا یوهیتونبی-شیین مین ایلمیهی ایللا بیما شاه وصیه كورسیو-هوس سماواتی ول-عرضه ولا یودوهو هیفزو هوما و هوول الیول عظیم. له-ایكراهه فیددینی قدته-بَییه-نرروشدو مینل غییی فمن یكفور بیتتا غوتی و یؤمین باللهی فقه‌دیستمسكه بیل-اوروتیل ووسقا لنفیسامه لها وللاهو سمیون الیم. اللاهو ولیوللزینه آمنو یوخریجوهوم مینززولوماتی ایلننوری وللزینه كفرو اولییا اوهوموتتا-غوتی یوخریجونه هوم مینن نوری ایلززولوماتی اولایكه اصحابون ناری هوم فیها خالیدونه."

ترجومه‌سی

"عبادت یالنیز اللها مخصوصدور. الله همیشه دیریدیر، اویاقدیر و ابدیدیر. اونو نه بیر مورگو، نه ده یوخو توتماز. گؤیلرده و یئرلرده نه وارسا هامیسی اونوندور. كمال صیفتلری ایله یاراتدیغی مخلوقاتین بوتون ایشلرینده حاكمدیر. اونون ایجازه‌سی اولماسا هئچ كیم شفا ائده بیلمز. بوتون وارلیقلارین(دونیا و آخیرته عاید) گیزلی و آشكار هر شئیینی بیلیر. اونلار(وارلیقلار) اللهین علمیندن یالنیز الله ایسته‌دیگی قدر قاورایا بیلرلر. اونون كورسوسو، مولكو و سلطنتی بوتون گؤیلری و یئرلری چئورله‌میشدیر. گؤیلری و یئری قوروماق، نظارت ائتمك، اونا یورغونلوق و آغیرلیق ائتمز. الله چوخ اوجا و عظمتلیدیر. دینده مجبوریت یوخدور. آرتیق دوغرولوق آزغینلیقدان آییرد ائدیلدی. هر كس تاغوتو اینكار ائدیب اللها ایمان گتیرسه، او، آرتیق ان مؤحكم بیر ایپدن یاپیشمیش اولور. الله هر شئیی اولدوغو كیمی ائشیدندیر، بیلندیر. الله اونا ایمان گتیرنلرین دوستودور، اونلاری ظلمتدن چیخاریب ایشیغا طرف یؤنلدر. كافیرلرین دوستو ایسه تاغوتدور. اونلاری (كافیرلری) نوردان آییریب ظلمته سالارلار. اونلار جهنملیكدیرلر و اورادا ابدی قالاجاقلار!"

قورآنین نوزول مدتینده اخلاقی داورانیشین هر زامان اؤن پلاندا اولماسی سببسیز دئییل. چونكی قورآن ایلك موخاتابی اولان الله رسولونو اینشا ائدیر. حضرتی آیشه‌دن رسولوللاهین اخلاقی سوروشولدوقدا “سیز هئچ قورآن اوخومادینیزمی؟ اونون اخلاقی قورآندی” جاوابینی وئرمه‌سی چوخ ماراقلیدیر.

بو جاواب قورآنین مقصدی‌نین اخلاق اولدوغونو گؤستریر. بئله كی قورآن ایلك موخاتابی اولان حضرتی پئیغمبره “اخلاقی داورانیش سیستمی” اؤیرتمیشدیر. اولجه‌دن اوندا اولان مؤهتشم اخلاقی اساسلاری داها دا مؤحكملندیرمیشدیر. یقین ائله اونا گؤره ده رسولوللاه پئیغمبر اولاراق گؤندریلمه‌سی‌نین سببینی بئله آچیقلاییر: “من ساده‌جه گؤزل اخلاقی تاماملاماق اوچون گؤندریلدیم”. (ابن هانبل، ایكی ، 381).

باشقا بیر روایتده قورآنین اونا قازاندیردیغی اخلاق سیستمینی نظرده توتاراق “رببیم منی ادبلندیردی، نئجه ده گؤزل ادبلندیردی” بویورموشدور. الله رسولو، یوخاریدا دا وورغولادیغیمیز كیمی ایمانین قییمت اؤلچوسو اولاراق “اخلاقی” اساس گؤتورموشدور. “ایمانی ان گؤزل اولان، اخلاقی ان گؤزل اولاندیر” (بوخاری، ادب 39) اونوتمایاق كی، مككه دؤنمی‌نین حقوقو اخلاق، اونو حیاتا كئچیرن گوجو ایسه ویجدان ایدی. عكس حالدا الله رسولونون الینده خیانت ائده‌نی جزالاندیراجاق بیر ایمكان یوخ ایدی.

جاهیلیه عرب مدنیتینده “اخلاق” كلمه‌سی عوضینه ایستیفاده اولونوان ایفاده موروت (موروووت) ایدی. موروت، ایگیدلیگین كامیل حالیدیر. “اینسان، كیشی” معناسینا گلن “مر” كؤكوندن گلیر كی، “قادین” عوضینه عربجه‌ده ایستیفاده اولونان مره “دیشی اینسان” دئمكدیر. بو معناسی ایله موروت، اینسانین شخصیتی‌نین كمالینا دلالت ائدر. ابن كوتئیبه حضرتی پئیغمبردن بونو نقل ائدیر: “بیری گلیب “یا رسولوللاه، قومومون ان یاخشیسی دئییلممی؟” دئیه سوال وئردی. الله رسولو جاواب وئردی كی: “اگر آغلین وارسا اردملیسن (لكه فادولون)، اگر اخلاقین وارسا اینسانلیغین (موروت) وار، اگر مالین وارسا خطرین (هاسب) وار، اگر مسئولیتین وارسا دینین وار” (3/295).

محمّدی دعوت جاهیلیه‌نین قبیله‌چی آغلی‌نین عوضینه - شاقولی و اوفوقی،- ایكی باغ یاراتدی. بو باغلاردان بیری اینسانی اللها، دیگری اینسانلیغا باغلادی. شاقولی باغ اینسانی “ایمان” و “تقوا” ایله اللها باغلادی. اوفوقی باغ ایسه اینسانی “اخلاق” و “تربییه‌ی” باغلادی. دین ساحه‌‌سینده تقوانین اؤلچوسو “بیرر” (یاخشیلیق – باخ: ال-بقره 177) و “صالح عمل” اولاراق آنلاشیلدی.

ایسلام مدنیتینده اخلاق نظریه‌‌لری

ابو هاییان ات-توهیدی، ال-ایمتا و-ل موانسه آدلی اثرینده ایننه-ل هولوق ابنو-ل حالق (اخلاق یارادیلیشین اوشاغیدیر) دئییر. (س.152)

ابن سینا اولجه اخلاقی “یاخشی اخلاق” و “پیس اخلاق” دئیه ایكییه آییریر و یاخشی اخلاقی دوغولوشدان، پیس اخلاقی سونرادان قازانیلمیش اولاراق دیَرلندیریر. اونا گؤره فطری اولان یاخشیلیقدیر، پیسلیك عاریزیدیر (سونرادان اولان، كئچیجی) قاززالییه گؤره اخلاق، یاخشیلیق ائتمه‌یین، اینساندا عادت حالینا گلمه‌سیدیر.

ماوردییه گؤره اخلاق ایكی نؤودور:

1. غاریزیه (اینستینكتیو اولاراق اینسانین طبیعتینه قویولان) 2. موقتسبه (سونرادان قازانیلان)

ماوره‌دی قیدالانماق آلیشقانلیغی ایله اخلاق آراسیندا علاقه‌‌ قورموشدو. او دئییر كی: “بعضیلرینه گؤره خاصیت و اخلاق بدنین كیمیاسال و بیولوژی قورولوشونا گؤره دیَیشیر. زهرلی اؤدو چوخ اولان حیرصلی اولار، آز اولانسا باجاریقسیز اولار. قانی چوخ اولانین جسارتی، هرارتی چوخ اولار، آز اولانینكی آز." بو یاناشما حالال تیكه‌نین فطرته صداقت و اخلاقا دستك اولدوغونو تسدیق ائدیر. ماوره‌دییه گؤره خاصیت و اخلاق آراسینداكی فرق وار: اینسانین طبیعتینده اولوب لاكین مئیدانا چیخمایان شئیه “خاصیت” دئییلیر، او مئیدانا چیخاندا ایسه آدی “اخلاق” اولور. كاراكتئر سونرادان قازانیلان وردیشلرله دیَیشدیریله بیلمز، لاكین اخلاق دیَیشدیریله بیلر.

ماوردی، ایلك دفعه‌‌ اخلاقی دوالیست بیر زمینده اله آلاراق "دونیا ادبی" (ادبو-د دونیا) و "دین ادبی" (ادبو-د دین) دئیه ایكییه آییردی. بو اصلینده قاززالی ایله دقته چارپان حالا گلن ائپیستئمولوژیك بؤلونمه‌نین، اخلاقی ساحه‌‌دكی قاباقجیلی ایدی. قاززالی‌نین مشهور كیتابی‌نین آدی، بو بؤلونمه‌نین بیر سنه‌دی كیمی قارشیمیزدادیر: ایهیاو اولومی-د دین (دین علملری‌نین ایهیاسی). بئله بیر یاناشما، علمی "اولومو-د دونیا" و "اولومو-د دین" اولاراق آییران بیر آغلین اثری ایدی.

ابن میسكوئیهین بو دعالیست اخلاق تئورییاسی باشقا پارچالانمایا دا قاپی آجدی. بَیان اهلی ایله ایرفان اهلی آراسینداكی اخلاق تسووورونه باغلی قوتبلشمه اونا ایستیناد ائدیر. ایرفان مكتبلری نفس تربییه‌سی، زاهیدلیك، چیله و س. كیمی آنلاییشلارلا ایفاده اولونان "اخلاق ساحه‌‌سینی" اؤز تكللرینه آلدیلار. بو شكیلده ایسلام اخلاقی فقیهلرله صوفیلر آراسیندا پایلاشدیریلدی. بعضی صوفیلر "بیرر" و "تقوا"نی اجتماعی مظمونوندان تامامیله اوزاقلاشدیریلان بیر اخلاق آنلاییشینی شوار الده ائدركن، بیر قیسیم فقیهلر ده فردی تربییه، روح تربییه‌سی و نفس تزكییه‌سینی دقته آلمادان حالال-حرام فورمالیزمینه محكوم اولدولار. نتیجه‌ده: "ایلاهی عدالت" ایله "بشری عدالت"این آراسی آچیلدی. عدالت یالنیز آخیرته حصر ائدیله‌رك اینسانین عدالتلی بیر دونیا قورماق ادعاسی یوخ ائدیلدی. آرتیق او عدالتلی دونیا آخیرتده قورولاجاقدی.

احمد ب. میسكئوئیه تهزیبوعل-اخلاقیندا بئله دئییر: "اخلاق تحصیلینده بو سنه یئتر: بیر-بیریندن آیری اوچ قوووت واردیر. خاصیت، وردیشلر و تربییه‌یه باغلی اولاراق اونلاردان بیرینی گوجلندیرر دیگرینی ضعیفله‌ده بیلرسن:

1. "مله‌كیه" اولاراق بیلینن دانیشما قوووتی: آلت اولاراق بئینی ایستیفاده ائدیر.

2. "بهیمیه" اولاراق بیلینن شهوت قوووتی: آلت اولاراق جییری ایستیفاده ائدیر.

3. "سبوعیه" دئیه بیلینن حیرص و وحشیلیك قوووتی: آلت اولاراق اورگی ایستیفاده ائدیر.

اینسانداكی فضیلتلرین میقداری، بو گوجلرین میقدارینا باغلیدیر." (19)

ابن حالدین، ارازی و ایقلیمین اخلاق اوزرینده تأثیری اولدوغونو سؤیله‌ییر. سودانلیلارین رقص و ایلنجه‌یه دوشكون اولوشلارینی ایستی ایقلیمله آچیقلایار.

ایهوانی صفا، رسایلین اثرینده اخلاق اوزرینده اولدوزلارین تأثیریندن دانیشیر. ابن سینا دا بنزر بیر قناعته مالیكدیر.

ادب، كاراكتئر، فضیلت، شرف، حئیثیت، خاصیت، طبیعت، ایراده كیمی ایفاده‌لر ده اخلاقلا بالی اولاراق ایشله‌دیلیر. فارس مدنیتینده عادتا اخلاق یئرینه ادب ایستیفاده اولونور. لاكین بو ایكیسی آراسیندا فرق وار. عبادتلرله باغلی “اخلاق” دئییل “ادب” ایفاده‌سی ایشله‌دیلیر. “ناماز اخلاقی” دئییلمیر، “ناماز ادبی” دئییلیر. ایسلام فیلوسوفلاری یونان دوشونجه‌سینی ده منیمسه‌یه‌رك ایسلام اخلاق سیستمینی اوچ باشلیق آلتیندا تسنیف ائتمیشلر:

1. تدبیرو'ل-موتواههید: شخصییت آخلاقی.

2. تدبیرو'ل-منزیل: عائله‌‌ آخلاقی.

3. تدبیرو'ل-مدینه: دؤولت آخلاقی.

بیرینجیسی حاقیندا ان موكممل اثری بؤیوك فیلوسوف ابن باججه یازمیشدیر: "تدبیرو'ل-موتواههید". او شخصیتی موتواههید كلمه‌سی ایله قارشیلاشدیرمیشدی. اوچونجوسو باره‌سینده فارابی موستقیل بیر اثر قله‌مه آلمیشدیر: "ال-مدینتو'ل-فادیلا" (فضیلت دؤولتی). بو اوچونو بیر یئرده توپلایان اثر ایسه عثمانلی مؤلفی اولان خینالیزاده الی چلبییه عایددیر: "اخلاق-ای آلای."

نزاكت، كیبارلیق، ظریفلیك و یومشاق خاصیتلی اولماق اخلاقین نورمالاری‌نین تظاهرودور. اینسان، اونا قارشی حیاتا كئچیریلن پیسلیگی بئله یاخشی بیر خیسلتله دف ائتمه‌لیدیر. الله تاالا بویورور: “یاخشیلیقلا پیسلیك عینی اولا بیلمز! (ائی مؤ'مین كیمسه!) سن (پیسلیگی) یاخشیلیقلا دف ائت! (غضبه صبیرله، جهالته علمله، خسیسلییه جومردلیكله، جزایا باغیشلانماقلا جاواب وئر!) بئله اولدوقدا آرانیزدا دوشمنچیلیك اولان شخصی، سانكی یاخین بیر دوست گؤررسن! بو (خیسلت) یالنیز (دونیادا مشققتلره) صبیر ائدنلره وئریلیر و یالنیز بؤیوك قیسمت (ثاواب، فضیلت) صاحبلرینه اتا اولونور”. (فوسسیلت، 34-35)

آیشه‌دن روایت اولونان حدیثده پئیغمبر (اونا و عائله‌‌سینه اللهین سالاواتی و سلامی اولسون) بویورور: “حقیقتن، الله نزاكتلیدیر و بوتون ایشلرده نزاكتلی اولماغی سئور”. آیشه‌دن روایت اولونان دیگر بیر حدیثده ایسه رسولوللاه (اونا و عائله‌‌سینه اللهین سالاواتی و سلامی اولسون) بویورور: “نزاكتلی اولماق اولدوغو هر یئره یالنیز بزك وئرر، اوندان اوزاق اولان یئر ایسه یالنیز ضرر چكر”. انسدن روایت اولونان باشقا بیر حدیثده رسولوللاه (اونا و عائله‌‌سینه اللهین سالاواتی و سلامی اولسون) بویورور: “آسانلاشدیرین، چتینلشدیرمه‌یین! موژدله‌یین، كین بسله‌مه‌یین!” جریر بین عبدالله رسولوللاهدان (اونا و عائله‌‌سینه اللهین سالاواتی و سلامی اولسون) بئله ائشیتدیگینی روایت ائدیر: “نزاكتلی اولماقدان محروم اولان كس بوتونلوكله خئییردن محروم اولار”. نزاكتلی اولماغین عكسی كوبودلوقدور. الله تاالا بویورور: “اگر قابا، سرت اوركلی اولسایدین، البته‌‌، اونلار سنین اطرافیندان داغیلیب گئدردیلر”. (الی عمران، 159) لاكین احتیاج دویولان زامان كافیرلره و مونافیقلره قارشی سرت اولماق لازیمدیر. الله تاالا بویورور كی، یا پئیغمبر! كافیرلره قارشی (قیلینجلا)، مونافیقلره قارشی (سؤزله) ووروش. اونلارلا سرت رفتار ائت”. (ات-تهریم، 9) بورادا الله تاالانین امرینه اویغون اولاراق قزه‌لنمه‌یین و سرت داورانماغین احتیاج دویولان زامان ایجازه‌لی اولدوغونون شاهیدی اولوروق.

ایسلامین بئش شرطیندن ایكینجیسی نامازدیر. ناماز هیجرتدن بیر ایل یاریم اؤنجه “مئراج” گئجه‌سینده فرض قیلینمیشدیر. ایماندان سونرا فرضلرین ان اؤنملیسی ساییلان ناماز روحون، قلبین معنوی قیداسی، اینسانی اللهین حضورونا اوجالدان بیر عبادتدیر. پئیغمبریمیزین (س): “ناماز دینین دیرگیدیر”، - حدیثی بونو تسدیقله‌ییر. محض ناماز موسلمانین گوناهلارینی تمیزله‌ین و اونو جنّته گیرمه‌یه لاییق ائدن ان اوستون عبادت ساییلیر. الله رسولو (س) بونونلا باغلی بویورور: “سیزلردن هر هانسی بیرینیزین قاپیسی اؤنوندن بیر چای آخارسا و او شخص چایدا گونده بئش دفعه‌‌ یویونارسا، اونون بدنینده چیرك قالارمی؟” اونا قولاق آسانلار: “خئیر، یا رسولاللاه! هئچ بیر شئی قالماز”، - دئدیلر. پئیغمبریمیز: “گونده بئش دفعه‌‌ قیلینان ناماز دا بونا بنزه‌ییر. الله قیلینان نامازلا گوناهلاری سیلیر” - دئیه، بویوردو (بوخاری، «سهیه»، 15775). ناماز قلبلره الله قورخوسو یئرلشدیرمكله یاناشی، بیزی پیس عمللردن چكیندیریر. عنكبوت سوره‌سی‌نین 45-جی آیه‌سینده الله بئله بویورور:

“سنه وحی اولونان كیتابی اوخو، نامازی دوزگون قیل. حقیقتن، ناماز (اینسانلاری) آبیرسیزلیقدان و پیس ایشلردن چكیندیریر". ناماز قیلماغی اؤیرنمك اوچون بو كیتابی كامپیوترینیزه یوكله‌یه بیلرسینیز:ناماز

بنده اللهین جانلی، مقدس، ان قییمتلی اثریدیر. آدی بیر رسسامین طبیعته باخیب چكدیگی شكیلی قییمتلی اثر آدلاندیریب، ائوینیزین یوخاریسیندان آسیرسینیز. عاما الله اؤز وارلیغی، قودرتی و علمیله، هئچ بیر شئیه باخمادان هئچ بیر كؤمك اولمادان جانلی اینسان اثرینی یارادیب. صورتینه قلم چكیب، بدن-جسه‌دینی ائله قوراشدیریب كی، دیزلره، توپوقلارا، بیلك و بارماقلارا سوموكدن دیگیرجكلر قویوب كی، اینسان ایسته‌دیگی واختدا هر طرفه آسانلیقلا چئوریله بیلیر. بو جور مورككب، معجزه‌‌لی، هئچ كیمین یارادا بیلمه‌دیگی بو جانلی اینسان اثرینی قییمتسیز ائدیب، كوچه‌لره، یئتیمخانایا، قوجالار ائوینین كونجلرینه آتیرلار. اینسانلارین بیر قیسمی بو ایشلری تؤره‌دیرلر، دیگر قیسمی ایسه سوسوب تاماشا ائدیر. هئچ بیریمیز ویجدان عذابی چكیب اونلاری بو وضعیتدن چیخارا بیلمیریك. عكسینه هره اؤز ساحه‌‌سینده گاه دنیز چیمرلیگینده لوتلشیر، آبیر-حیاسینی مقدسلیك كسریندن سالیر، گاه زینا ائدیر، گاه دا اللهین خلق ائتدیگی دوزگون بدن قورولوشونو دیَیشدیریرلر، گؤزل صیفت جیزگیلرینی پوزوب، ائستئتیك عملیاتلاری آپاریب اؤزلرینی عیبه‌جر جیلدلره سالیرلار و سایره. بوتون وارلیقلاری یوخلوقدان یارادان اللهین جانلی اثری‌نین باشینا اویونلار آچیب یئرله-یئكسان ائدیرلر. سونرا دا دئییرلر كی، الله بیزی بسبخت یارادیب، ظلملره دوچار ائدیب. حال‌بوكی اینسانلارین دینج و سلامات یاشاماسی اوچون الله-تعالی كامیل پئیغمبرلر واسطه‌‌سیله مقدس كیتابلار گؤندردی بیزه دوغرو یول، داورانیش، یاشاییش قایدالارینی گؤستردی و اؤیرتدی. لاكین بیز اؤزوموز قانونو پوزوب، كیم هارادا فورصت تاپیرسا اورداجا قانونسوز زینا ائدیب، اینسانا خاس اولمایان فسادلار تؤره‌دیب، هم وله‌دی-زینا دوؤولان كؤرپه‌لری، هم ده جمعیتی كورلاییریق. الله-تعالی اینسانی، جین-شیطان و حئیواندان اوستون یاراتدی. اینسانا خاس اولان داورانیش قایدالاری مثلا، كبین، ائو-آوادانلیق، اكمك-بئجرمك، آتا-آنا-اؤولاد بیر-بیرینی تانیماسی و سایره كیمی شئیلری حالاللاشدیریب، قانونلاشدیریب كی، اینسان اؤز مقدسلیك كسرینده قالسین. چونكو، قورآن، اینسان، بركت، اللهین مقامیندان، عرش-الانی، جنّتی گؤروب گلیبلر.

ایندیكی زاماندا بو گون عائله‌‌ قوروب، صاباح نیگاه پوزانلار، شیطان قانونونا قوللوق ائدیرلر. آتا-آنا-بالا آتانلار، شیطانا قوللوق ائدنلر یقین بیلسینلر كی، مووققتی چكدیكلری بو كئف-لذت، مین ایللرله اوددا یانیب، یئنه ده تزه‌دن دیریلیب اود توتوب یئنه یانارلار، یعنی اونلارا اؤلوم اولماز كی، اؤلوب جانلاری قورتارسین. نئجه كی، حضرت الی علئیهیسسالامین قاتیلی ابنی مولجه‌مین عذابی كیمی هر واخت عذابدا اولارلار.

حضرت الی(ه.س)-این قاتیلی ابنی مولجه‌مین برزخ عذابی.

“نورول-ابصار” كیتابیندا سئیّد مؤمین ابولقاسیم ابنی محمّددن روایت ائدیب دئدی:

مسجیدول-حرامدا(كعبه‌‌ده‌‌) ایبراهیم(ه.س) مقامیندا بیر دسته آدامین ییغیشدیغینی گؤردوم. سببینی سوروشدوم، دئدیلر كی، بیر راهیم(مسیحی) موسلمان اولوب، مككه‌یه گلیب.گؤردوم كی، یون پالتار گئیمیش، باشینا یون پاپاق قویموش جوسسه‌لی بیر شیخ اوتوروب دانیشیر:

“آرالیق دنیزی‌نین كناریندا منیم بیر عبادت-گاهیم واردی. بیر گون دریا كناریندا بیر كركس(قوزغون) گؤردوم، اوجا قایایا قوندو. اورادا اولان بیر كیشی‌نین بدنیندن بیر پارچا قوپاریب اوچدو. سونرا قاییتدی، یئنه اولكی كیمی اونون بدنیندن بیر تیكه قوپاردی، دؤرد دفعه‌‌ بو دهشتلی صحنه‌‌ تكرار اولدو. سونرا همین كیشی قالخیب كامیل آدام اولدو دیریلدی، پارچالانمیش بدنی بوتؤولشدی. سونرا قوش قاییتدی، هر شئی تزه‌دن تكرارلاندی. من حئیرتده ایدیم. گؤردوكلریم نه ایدی؟ بو كیشی كیمدیر؟ تأسفلندیم كی، نییه اوندان هئچ بیر شئی سوروشمادیم. ایكینجی گون حادثه‌‌ یئنه تكرارلاندی. همین كیشی پارچالانیب، سونرا قالخیب بوتؤولشنده من درحال عبادتگاهیمدان چیخیب كیشی‌نین یانینا قاچدیم. اونو اللها آند وئردیم كی، سن كیمسن، دینمه‌دی. دئدیم: سنی یارادانا آند وئریرم، آخی، سن كیمسن؟ دئدی: من ابنی مولجه‌مم. دئدیم: بو قوشلا اولان احوالاتین نه دیر؟ جاواب وئردی: من الییبنی ابوتالیبی(ه.س) اؤلدوردویوم اوچون الله-تعالی منی بو قوش واسطه‌‌سیله گؤردویون عذابا دوچار ائدیب. من عبادتگاهی ترك ائدیب، الییبنی ابوتالیبی(ه.س) سوراقلاماغا گئتدیم. دئدیلر كی، حضرت الی(ه.س) حضرت محمّدین(س.ه.س) عمی اوغلوسو و وصیسیدیر. درحال من ایسلامی قبول ائتدیم و اللهین ائوینین زیارتینی و پئیغمبرین(س.ه.س) قبری‌نین زیارتینه گلدیم...

بو اولان حدیثی یازماقدا مقصدیم اینسانلاری قفلت یوخوسوندان اویاتماق، ماراقلی ایلنجه‌لردن آییرماق، حقیقتلری آنلاتماقدیر، اونو بیلین كی، الله-تعالی بو جانلی اینسان اثرینی، بو گؤزل معجزه‌‌لی عالملری یاراتماقدا حیكمت وار. او، بؤیوك، اوجا-ذاتدان قورخون، حیا ائدین، ائهتیراملا داورانین. او، بؤیوك وارلیق بو قدر معجزه‌‌لی عالملری، ایچینده‌كی مؤوجودلاری ایلنجه و اویونجاق اوچون یاراتماییب كی، كئف-لذت چكیب گؤزل دونیانی چیركابا بولاشدیراسینیز. مگر سیزی بیر سهمانی ائوه، آلیجناب عائله‌‌یه قوناق دعوت ائدیرلر كی، گئدین اونلارین سهمانلی ائوینی داغیدین، زیر-زیبیله بولاشدیرین، نلاییق سؤزلر دانیشیب، حركتلر ائدیب او جور آلیجناب عائله‌‌نین سهمانینی پوزاسینیز؟ و سایره...