آیتل-كورسو قورآن آیتلرینین سیییدی، ان بؤیویو، ان اوستونو آیتل-كورسیدیر. بقره سورهسینده بیر آیت وار كی، او، قورآن آیتلرینین سئیّدیدیر. بو آیت اوخوناندا شیطان لین او ائودن قاچار.حضرت محمّد(س.ه.س) مئراج گئجهسینده “لؤوهی محفوظ”-آ باخاركن اوچ آیری یئرده، اوچ نور گؤردویونو بَیان ائدیر. - یا رببی، بو اوچ نور نه دیر؟ جنابی حاق بویورور: - اونلار آیتل-كورسی، یاسین و اخلاص سورهلرینین یئرلریدیر. حضرت بویوردو: - یا رببی، آیتل-كورسونون ثاوابی نه دیر؟ الله-تعالی بویورور: - او، منیم صیفتیمدیر. اونو بیر دفعه اوخویان قییامت گونو منه باخاجاقدیر، یعنی، منی گؤرهجكدیر. حضرت علی دن(ه.س) روایتدیر كی، حضرت محمّد(س.ه.س) بویورموشدور كی، الله-تعالی كورسونو اینجیدن یاراتمیشدیر. كورسونون بؤیوكلویونو اللهدان باشقا هئچ كس درك ائده بیلمز. بو بؤیوك كورسونون یانیندا گؤیلر و یئرلر صحرانین اورتاسیندا كیچیك بیر حالقا كیمیدیر. حدیثی شرعیفده دئییلیر كی، گونشین نورو كورسونون نورونون 70 جوزوندن بیر جوزدور. كورسونون نورو عرشین نورونون 70 جوزوندن بیر جوزدور. عرشی چیگینلرینده ساخلایان ملكلر ایله، كورسونو چیگینلرینده ساخلایان ملكلر آراسیندا 140 پرده واردیر. بو پردهلرین 70-بیر نوردان، 70-بیر ظلمتدن-قارانلیقداندیر. هر پردهنین آراسی 500 ایللیك مسافهدیر. اگر بو پردهلر اولماسایدی كورسونو ساخلایان ملكلر عرشین نوروندان یاناردی. 7 قات سما، 7 قات یئر عرشین یانیندا قئیب اولوب ایتیر. عرشی-الا الله-تعالینین سارایی كیمیدیر. الله-تعالی امری اوردان وئریر. اللهین امری كورسونون اوزرینه ائندیگی واخت، مرمرین اوستونه دوشن آغیر قیزیل زنجیرین سس چیخاردیغی سس كیمی سس گلر. كورسونو ساخلایان ملكلر اللهین امرینین عظمتیندن و بو سسین شدّتیندن اؤزلریندن گئدرلر،آییلدیقلاری زامان عرشدهكی ملكلردن سوروشارلار: “رببینیز نه امر بویوردو؟”. اونلار جاواب وئررلر: “حاقی و دوغرونومر بویوردو”. الله-تعالینین امری عرش-الادان كورسویه، كورسودن سیدرتول-مونتهایا، اورادان دا سمانین 7-جی قاتینا گلیر. بئلهلیكله، الله-تعالینین امری بوتون سمالاردان كئچهرك دونیایا گلیر. اگر الله-تعالینین امری 7 قات گؤیلردن كئچمهییب، واسطهسیز اولاراق دونیایا و اینسانلارا گلسیدی ایلاهینین امرینین عظمتینین شدّتیندن یئر اوزو مهو اولاردی. حضرت پئیغمبر(س.ه.س) بویوروب: بیر آیتل-كورسو اوخوماق مین آیه اوخوماغا برابردیر. آیتل-كورسونون دیلی و جانی وار. بیر شخص آیتل-كورسونو اوخودوغو زامان، آیتل-كورسو عرشی-الانین آلتیندا سجدهیه دوشر، الله-تعالیدان اونو اوخویانین افو اولونماسینی دیلهیر. آیتل-كورسوده 7 قالا قوووهسی وار. هر كیم اخلاص قلبله بیر آیتل-كورسو اوخویارسا، ایچ-ایچه 7 قالا ایچینه گیرمیش كیمی، معنوی قوووت قازانیر و قورونور. آیتل-كورسونو حضرت پئیغمبره(س.ه.س) 70000 ملك نازیل اولوب گتیرمیشدیر. آیتل-كورسو نامازدان اول اوخونارسا شیطان لین اونو چاشدیرا بیلمز، نامازینی سهمان و قوسورسوز قیلار. شیطان لینین 70 جور تلهسی وار. اگر بونلاردان اللها سیغینیب، دعالار اوخونمازسا اینسانین ایمانینی آلیر. آیتل-كورسونو اوخویانی الله-تعالی خطا-بلا، بوتون تهلوكهلردن، شیطانین شرریندن هیفز ائدیب قورویار.نامازدان سونرا آیتل-كورسو اوخویان شخص دیگر نامازا قدر اللهین حمایهسینده اولار. هر كیم ائویندن چیخاندا آیتل-كورسونو اوخویارسا، الله-تعالی او شخص اوچون 70000 ملیی اونا استغفور اوچون آییریر. حضرت الی(ه.س) روایت ائلهمیشدیر كی، بدر دؤیوشو قورتارانا كیمی حضرت محمّد(س.ه.س) “یا هییول یا قییوم” كلمهلرینی ذكر ائدیردی. “یا هییول یا قییوم” الله-تعالینین ان بؤیوك آدلارینداندیر. اگر اللهین بونلاردان دا بؤیوك آدلاری اولسایدی حضرت پئیغمبر(س.ه.س) دؤیوش زامانی اونلاری ذكر ائدردی. حضرت پئیغمبر(س.ه.س) بویوروب كی، بیر ائوده آیتل-كورسو اوخوناندا شیطان لین 30 گون او ائودن اوزاق اولار. او آیهنین بركتیندن او ائوه داخیل اولا بیلمز. حضرت بویوروب كی، یا الی(ه.س)، بو آیهنی فرضاًدلرینه تعلیم ائیله، حق-تعالی گؤیدن یئره ائله بیر آیه گؤندرمهییب كی، آیتل-كورسوندن بؤیوك اولا. حضرت بویوروب كی، قورآنی-مجیدده واقئ اولان آیهلرین ان بؤیویو آیتل-كورسودور. هر كس آیتل-كورسونو اوخوسا، الله-تعالی ملك گؤندرر كی، او شخصین پیس عمللرینی پوزالار، یاخشی عمللر یازالار، تاكی آیتل-كورسو اوخونوب قورتارانا كیمی. حضرت بویوروب كی، هر كس واجیب نامازدان سونرا آیتل-كورسونو اوخوسا، ائله كی، عجلی یئتیشدی وفات ائتدی، او شخص بهیشته گئدر. هر كس یاتان واختدا اوخوسا او شخصین قونشولارینی و قونشولارینین 70 اطراف قونشولارینین اؤزلرینی و ائولرینی محافظه ائدر. حضرت بویوروب كی، هر كس نامازدا آیتل-كورسونو اوخوسا، آیتل-كورسو گؤیلری ییرتار، گئدر یوخاری گؤیلره حق-تعالی اؤز لوطف و رحمتی ایله اونا باخار و او شخصین گوناهلارینی باغیشلایار. بیر گون حضرت پئیغمبرین(س.ه.س) اصحابهلرینین آراسیندا صؤحبت اولدو كی، قورآنی-شرعیفده هانسی آیه فضیلتلیدیر. الی(ه.س) بویوردو كی، نه اوچون دئمیرسینیز آیتل- كورسو افضلدیر. او، بویوردو كی، رسولو-خودا منه بویوروب كی: بشرین سئیّدی آدمدیر(ه.س)، عربین سئیّدی محمّدیر(س.ه.س)، فارسین سئیّدی سلماندیر، رومون سئیّدی سوهئیییبدیر، هبشین سئیّدی بیلالدیر، داغلارین سئیّدی تورو-سینادیر، گونلرین سئیّدی جومهدیر، كلاملارین سئیّدی قورآندیر، قورآنین سئیّدی بقره سورهسیدیر، بقرهنین سئیّدی آیتل-كورسودور. آیتل-كورسو دعاسی "اللا هوممه سللی الا محمّدین و آلی محمّد. بیسمیللاهیر-رحمانیر-رحیم. اللاهو لا-ایلهه ایللا هوول-هییول قییوم لا-تخوزوهو سینتون ولا نومون لهو ما فیسسماواتی وما فیل-عرضی منزل لزی یشفو ایندهو ایللا بی-ایزنیهی یلمو ما بَینه اییدیهیم وما خلفهوم ولا یوهیتونبی-شیین مین ایلمیهی ایللا بیما شاه وصیه كورسیو-هوس سماواتی ول-عرضه ولا یودوهو هیفزو هوما و هوول الیول عظیم. له-ایكراهه فیددینی قدته-بَییه-نرروشدو مینل غییی فمن یكفور بیتتا غوتی و یؤمین باللهی فقهدیستمسكه بیل-اوروتیل ووسقا لنفیسامه لها وللاهو سمیون الیم. اللاهو ولیوللزینه آمنو یوخریجوهوم مینززولوماتی ایلننوری وللزینه كفرو اولییا اوهوموتتا-غوتی یوخریجونه هوم مینن نوری ایلززولوماتی اولایكه اصحابون ناری هوم فیها خالیدونه." ترجومهسی "عبادت یالنیز اللها مخصوصدور. الله همیشه دیریدیر، اویاقدیر و ابدیدیر. اونو نه بیر مورگو، نه ده یوخو توتماز. گؤیلرده و یئرلرده نه وارسا هامیسی اونوندور. كمال صیفتلری ایله یاراتدیغی مخلوقاتین بوتون ایشلرینده حاكمدیر. اونون ایجازهسی اولماسا هئچ كیم شفا ائده بیلمز. بوتون وارلیقلارین(دونیا و آخیرته عاید) گیزلی و آشكار هر شئیینی بیلیر. اونلار(وارلیقلار) اللهین علمیندن یالنیز الله ایستهدیگی قدر قاورایا بیلرلر. اونون كورسوسو، مولكو و سلطنتی بوتون گؤیلری و یئرلری چئورلهمیشدیر. گؤیلری و یئری قوروماق، نظارت ائتمك، اونا یورغونلوق و آغیرلیق ائتمز. الله چوخ اوجا و عظمتلیدیر. دینده مجبوریت یوخدور. آرتیق دوغرولوق آزغینلیقدان آییرد ائدیلدی. هر كس تاغوتو اینكار ائدیب اللها ایمان گتیرسه، او، آرتیق ان مؤحكم بیر ایپدن یاپیشمیش اولور. الله هر شئیی اولدوغو كیمی ائشیدندیر، بیلندیر. الله اونا ایمان گتیرنلرین دوستودور، اونلاری ظلمتدن چیخاریب ایشیغا طرف یؤنلدر. كافیرلرین دوستو ایسه تاغوتدور. اونلاری (كافیرلری) نوردان آییریب ظلمته سالارلار. اونلار جهنملیكدیرلر و اورادا ابدی قالاجاقلار!"
یومشاق خاصیتلیلیك نزاكت، كیبارلیق، ظریفلیك و یومشاق خاصیتلی اولماق اخلاقین نورمالارینین تظاهرودور. اینسان، اونا قارشی حیاتا كئچیریلن پیسلیگی بئله یاخشی بیر خیسلتله دف ائتمهلیدیر. الله تاالا بویورور: “یاخشیلیقلا پیسلیك عینی اولا بیلمز! (ائی مؤ'مین كیمسه!) سن (پیسلیگی) یاخشیلیقلا دف ائت! (غضبه صبیرله، جهالته علمله، خسیسلییه جومردلیكله، جزایا باغیشلانماقلا جاواب وئر!) بئله اولدوقدا آرانیزدا دوشمنچیلیك اولان شخصی، سانكی یاخین بیر دوست گؤررسن! بو (خیسلت) یالنیز (دونیادا مشققتلره) صبیر ائدنلره وئریلیر و یالنیز بؤیوك قیسمت (ثاواب، فضیلت) صاحبلرینه اتا اولونور”. (فوسسیلت، 34-35) آیشهدن روایت اولونان حدیثده پئیغمبر (اونا و عائلهسینه اللهین سالاواتی و سلامی اولسون) بویورور: “حقیقتن، الله نزاكتلیدیر و بوتون ایشلرده نزاكتلی اولماغی سئور”. آیشهدن روایت اولونان دیگر بیر حدیثده ایسه رسولوللاه (اونا و عائلهسینه اللهین سالاواتی و سلامی اولسون) بویورور: “نزاكتلی اولماق اولدوغو هر یئره یالنیز بزك وئرر، اوندان اوزاق اولان یئر ایسه یالنیز ضرر چكر”. انسدن روایت اولونان باشقا بیر حدیثده رسولوللاه (اونا و عائلهسینه اللهین سالاواتی و سلامی اولسون) بویورور: “آسانلاشدیرین، چتینلشدیرمهیین! موژدلهیین، كین بسلهمهیین!” جریر بین عبدالله رسولوللاهدان (اونا و عائلهسینه اللهین سالاواتی و سلامی اولسون) بئله ائشیتدیگینی روایت ائدیر: “نزاكتلی اولماقدان محروم اولان كس بوتونلوكله خئییردن محروم اولار”. نزاكتلی اولماغین عكسی كوبودلوقدور. الله تاالا بویورور: “اگر قابا، سرت اوركلی اولسایدین، البته، اونلار سنین اطرافیندان داغیلیب گئدردیلر”. (الی عمران، 159) لاكین احتیاج دویولان زامان كافیرلره و مونافیقلره قارشی سرت اولماق لازیمدیر. الله تاالا بویورور كی، یا پئیغمبر! كافیرلره قارشی (قیلینجلا)، مونافیقلره قارشی (سؤزله) ووروش. اونلارلا سرت رفتار ائت”. (ات-تهریم، 9) بورادا الله تاالانین امرینه اویغون اولاراق قزهلنمهیین و سرت داورانماغین احتیاج دویولان زامان ایجازهلی اولدوغونون شاهیدی اولوروق.
اینسان جانلی اثردیر بنده اللهین جانلی، مقدس، ان قییمتلی اثریدیر. آدی بیر رسسامین طبیعته باخیب چكدیگی شكیلی قییمتلی اثر آدلاندیریب، ائوینیزین یوخاریسیندان آسیرسینیز. عاما الله اؤز وارلیغی، قودرتی و علمیله، هئچ بیر شئیه باخمادان هئچ بیر كؤمك اولمادان جانلی اینسان اثرینی یارادیب. صورتینه قلم چكیب، بدن-جسهدینی ائله قوراشدیریب كی، دیزلره، توپوقلارا، بیلك و بارماقلارا سوموكدن دیگیرجكلر قویوب كی، اینسان ایستهدیگی واختدا هر طرفه آسانلیقلا چئوریله بیلیر. بو جور مورككب، معجزهلی، هئچ كیمین یارادا بیلمهدیگی بو جانلی اینسان اثرینی قییمتسیز ائدیب، كوچهلره، یئتیمخانایا، قوجالار ائوینین كونجلرینه آتیرلار. اینسانلارین بیر قیسمی بو ایشلری تؤرهدیرلر، دیگر قیسمی ایسه سوسوب تاماشا ائدیر. هئچ بیریمیز ویجدان عذابی چكیب اونلاری بو وضعیتدن چیخارا بیلمیریك. عكسینه هره اؤز ساحهسینده گاه دنیز چیمرلیگینده لوتلشیر، آبیر-حیاسینی مقدسلیك كسریندن سالیر، گاه زینا ائدیر، گاه دا اللهین خلق ائتدیگی دوزگون بدن قورولوشونو دیَیشدیریرلر، گؤزل صیفت جیزگیلرینی پوزوب، ائستئتیك عملیاتلاری آپاریب اؤزلرینی عیبهجر جیلدلره سالیرلار و سایره. بوتون وارلیقلاری یوخلوقدان یارادان اللهین جانلی اثرینین باشینا اویونلار آچیب یئرله-یئكسان ائدیرلر. سونرا دا دئییرلر كی، الله بیزی بسبخت یارادیب، ظلملره دوچار ائدیب. حالبوكی اینسانلارین دینج و سلامات یاشاماسی اوچون الله-تعالی كامیل پئیغمبرلر واسطهسیله مقدس كیتابلار گؤندردی بیزه دوغرو یول، داورانیش، یاشاییش قایدالارینی گؤستردی و اؤیرتدی. لاكین بیز اؤزوموز قانونو پوزوب، كیم هارادا فورصت تاپیرسا اورداجا قانونسوز زینا ائدیب، اینسانا خاس اولمایان فسادلار تؤرهدیب، هم ولهدی-زینا دوؤولان كؤرپهلری، هم ده جمعیتی كورلاییریق. الله-تعالی اینسانی، جین-شیطان و حئیواندان اوستون یاراتدی. اینسانا خاس اولان داورانیش قایدالاری مثلا، كبین، ائو-آوادانلیق، اكمك-بئجرمك، آتا-آنا-اؤولاد بیر-بیرینی تانیماسی و سایره كیمی شئیلری حالاللاشدیریب، قانونلاشدیریب كی، اینسان اؤز مقدسلیك كسرینده قالسین. چونكو، قورآن، اینسان، بركت، اللهین مقامیندان، عرش-الانی، جنّتی گؤروب گلیبلر. ایندیكی زاماندا بو گون عائله قوروب، صاباح نیگاه پوزانلار، شیطان قانونونا قوللوق ائدیرلر. آتا-آنا-بالا آتانلار، شیطانا قوللوق ائدنلر یقین بیلسینلر كی، مووققتی چكدیكلری بو كئف-لذت، مین ایللرله اوددا یانیب، یئنه ده تزهدن دیریلیب اود توتوب یئنه یانارلار، یعنی اونلارا اؤلوم اولماز كی، اؤلوب جانلاری قورتارسین. نئجه كی، حضرت الی علئیهیسسالامین قاتیلی ابنی مولجهمین عذابی كیمی هر واخت عذابدا اولارلار. حضرت الی(ه.س)-این قاتیلی ابنی مولجهمین برزخ عذابی. “نورول-ابصار” كیتابیندا سئیّد مؤمین ابولقاسیم ابنی محمّددن روایت ائدیب دئدی: مسجیدول-حرامدا(كعبهده) ایبراهیم(ه.س) مقامیندا بیر دسته آدامین ییغیشدیغینی گؤردوم. سببینی سوروشدوم، دئدیلر كی، بیر راهیم(مسیحی) موسلمان اولوب، مككهیه گلیب.گؤردوم كی، یون پالتار گئیمیش، باشینا یون پاپاق قویموش جوسسهلی بیر شیخ اوتوروب دانیشیر: “آرالیق دنیزینین كناریندا منیم بیر عبادت-گاهیم واردی. بیر گون دریا كناریندا بیر كركس(قوزغون) گؤردوم، اوجا قایایا قوندو. اورادا اولان بیر كیشینین بدنیندن بیر پارچا قوپاریب اوچدو. سونرا قاییتدی، یئنه اولكی كیمی اونون بدنیندن بیر تیكه قوپاردی، دؤرد دفعه بو دهشتلی صحنه تكرار اولدو. سونرا همین كیشی قالخیب كامیل آدام اولدو دیریلدی، پارچالانمیش بدنی بوتؤولشدی. سونرا قوش قاییتدی، هر شئی تزهدن تكرارلاندی. من حئیرتده ایدیم. گؤردوكلریم نه ایدی؟ بو كیشی كیمدیر؟ تأسفلندیم كی، نییه اوندان هئچ بیر شئی سوروشمادیم. ایكینجی گون حادثه یئنه تكرارلاندی. همین كیشی پارچالانیب، سونرا قالخیب بوتؤولشنده من درحال عبادتگاهیمدان چیخیب كیشینین یانینا قاچدیم. اونو اللها آند وئردیم كی، سن كیمسن، دینمهدی. دئدیم: سنی یارادانا آند وئریرم، آخی، سن كیمسن؟ دئدی: من ابنی مولجهمم. دئدیم: بو قوشلا اولان احوالاتین نه دیر؟ جاواب وئردی: من الییبنی ابوتالیبی(ه.س) اؤلدوردویوم اوچون الله-تعالی منی بو قوش واسطهسیله گؤردویون عذابا دوچار ائدیب. من عبادتگاهی ترك ائدیب، الییبنی ابوتالیبی(ه.س) سوراقلاماغا گئتدیم. دئدیلر كی، حضرت الی(ه.س) حضرت محمّدین(س.ه.س) عمی اوغلوسو و وصیسیدیر. درحال من ایسلامی قبول ائتدیم و اللهین ائوینین زیارتینی و پئیغمبرین(س.ه.س) قبرینین زیارتینه گلدیم... بو اولان حدیثی یازماقدا مقصدیم اینسانلاری قفلت یوخوسوندان اویاتماق، ماراقلی ایلنجهلردن آییرماق، حقیقتلری آنلاتماقدیر، اونو بیلین كی، الله-تعالی بو جانلی اینسان اثرینی، بو گؤزل معجزهلی عالملری یاراتماقدا حیكمت وار. او، بؤیوك، اوجا-ذاتدان قورخون، حیا ائدین، ائهتیراملا داورانین. او، بؤیوك وارلیق بو قدر معجزهلی عالملری، ایچیندهكی مؤوجودلاری ایلنجه و اویونجاق اوچون یاراتماییب كی، كئف-لذت چكیب گؤزل دونیانی چیركابا بولاشدیراسینیز. مگر سیزی بیر سهمانی ائوه، آلیجناب عائلهیه قوناق دعوت ائدیرلر كی، گئدین اونلارین سهمانلی ائوینی داغیدین، زیر-زیبیله بولاشدیرین، نلاییق سؤزلر دانیشیب، حركتلر ائدیب او جور آلیجناب عائلهنین سهمانینی پوزاسینیز؟ و سایره...
اللهین وارلیغینین ریاضی اثباتی
پروف. شاهلار عسگروو
امكدار علم خادیمی
اللهین وارلیغینی اثباتا احتیاجی یوخدور. ایمانلیلار اونون وارلیغینی هر زامان هر یئرده گؤرورلر. مثال اوچون ائوده ائلئكتریك لامپاسی یانیرسا، دئمهلی الله وار. چونكی الله مئتاللاردا نیزاملی قورولوش یاراتماسایدی و بو قورولوشون نتیجهسی كیمی مئتال ائلئكترونلاری بیر ایستیقامتده نیزاملی حركت ائدیب جریان یاراتماسایدی، هئچ لامپا دا یانمازدی. بونونلا برابر، آتئیستلرین وارلیغی دا اینكار ائدیلمزدیر. اونلاری دا الله یولونا دعوت ائتمك اوچون ریاضی اثباتا احتیاج واردیر.
بیلیگین قییمتلندیریلمهسینین خطتی مودئلینه گؤره بئش باللی قییمتلندیرمه شكالاسی بئش برابر حیصهیه بؤلونور و اویغون رقملرله ایشاره اولونور. هر اؤیرنجی اوچون بو شكالا “بیلیر” و “بیلمیر” آدلان ایكی یئره بؤلمك اولار. مثال اوچون 4 (دؤرد) قییمتی ایله تحصیل آلان
طلبه اوچون “4” رقهمیندن سولداكی پارچا “بیلیر”، ساغداكی پارچانی ایسه “بیلمیر” آدلاندیراق و بو پارچالارین اوزونلوغونو اویغون اولاراق لی و لم ایشاره ائدك. “بیلیر” پارچاسینین “بیلمیر” پارچاسینا نیسبتینی، (یعنی لی : لم كمیتینی) ك حرفی ایله ایشاره ائدك و بونو كئیفیت فاكتورو آدلاندیراق.
شكیلده “بیلیر” پارچاسینین لی اوزونلوغونون كئیفیت فاكتورو ك –دان آسیلیلیغی گؤستریلمیشدی. شكیلدن گؤروندویو كیمی لی قییمتی 0 ایله 5 آراسیندا دیَیشر. بئش قییمتی بیلمهنین ان یوكسك - موطلق سویهسیدیر.
ایرینین آ نقطهسینه اویغون گلن منیمسهمه، كلاسسیك “3” قییمتینه اویغون گلن منیمسهمهدی. بو نقطه اوچون بیلیر” پارچاسینین اوزونلوغو 3، “بیلمیر” پارچاسینین اوزونلوغو 5-3 = 2 – دیر. اوندا بو ضعیف منیمسهمهیه اویغون گلن ك فاكتورون قییمتی ك = لی : لم =3/2 =1.5 اولار.
ب نقطهسی اوچون منیمسهمهسی 80 % -دیر. یعنی متخصص زروری بیلیگین 80 % - نی بیلیر، 20 % -نی ایسه بیلمیر. كلاسسیك قییمتلندیرمه سیستمینده بو سویه 4 قییمتینه اویغوندور. بو نقطه اوچون “بیلیر” پارچاسینین لی اوزونلوغو 4، “بیلمیر” پارچاسینین اوزونلوغو ل م (5-4 ) =1 –دیر. بو نقطهیه اویغون گلن كئیفیت فاكتورو ك -نین قییمتی 4: 1 = 4 اولار.
اگر “بیلیر” پارچاسی لی اوزونلوغو 4.75، “بیلمیر” پارچاسینین لم اوزونلوغو ایسه 0.25 اولارسا، بو حالدا ك = 19 اولار. بو سویه، آرزو اولونان بیلیك سویهسیدیر. آلی تحصیل اوجاقلاریندا بئله بیلیك نوماییش ائتدیرن طلبهلره فرقلنمه دیپلوم وئریرلر.
“بیلیر” پارچاسینین اوزونلوغو 4.9 اولدوغو حالدا، بیلمیر پارچاسینین اوزونلوغو 0.1 اولار. بو حالدا ك - نین قییمتی 49 برابر اولار. حساب ائتمك اولار كی، بو بیلیك سویهسی عالیملیك (علملر نامیزهدی) سویهسینه اویغون گلن بیلیك سویهسیدیر.
اگر “بیلیر” پارچاسینین اوزونلوغو 4.95، “بیلمیر” پارچاسینین اوزونلوغو ایسه 0،05 اولارسا، اوندا كئیفیت فاكتورو 4.95: 0.05 = 99 اولار. یقین كی، بو سویه علملر دوكتورو و یا پروفسور سویهسینه اویغون گلر.
مثاللاردان گؤروندویو كیمی كئیفیت فاكتورو ك آرتدیقجا، “بیلیر” پارچاسینین اوزونلوغو آرتیر، “بیلمیر” پارچاسینین اوزونلوغو ایسه آزالیر. آیدیندیر كی، داهی عالیملر و فؤوقلبشر اینسانلار اوچون ك –نین قییمتی داها گئنیش ---- اینتئروالدا دیَیشه بیلر.
بو دئییلنلردن بشری و اجتماعی اهمیتی بؤیوك اولان بیر سوالا دا جاواب تاپماق مومكوندور. یوخاریدا قئید ائدیلدی كی، ك فاكتورو لی : لم نیسبتی ایله تعیین اولونور. لی -- 5 قییمتینه یاخینلاشدیقجا لم (كسرین مخرجی) صیفیرا یاخینلاشیر. بو حالدا كسرین قییمتی سونسوزلوغا یاخینلاشار. بس اوندا ك= ¥ اویغون گلن بیلییه كیم مالیكدیر؟ هانسی ذاتین بیلیگینده قوسور یوخدور؟ كیم موطلق بیلییه (لی = 5 ) و تام قوسورسوزلوغا (ل م =0 ) مالیكدیر؟ هر شئیی بیلن، هر شئیی گؤرن كیمدیر؟
شوبهه ائتمهدن سؤیلهمك اولار كی، بو موطلق بیلیك سویهسی یارادانین، جناب حاقین، باشقا سؤزله اللهین مالیك اولدوغو بیلیك سویهدیر. شوبههسیز، پئیغمبرلرین مالیك اولدوغو سویه، فؤوقلبشرلر ایله بؤیوك اللهین مالیك اولدوغو سویهلر آراسیندا اولا بیلر. بو سویهیه اویغون گلن ك قییمتی، چوخ احتیمال كی، 1000 ترتیبینده اولا بیلر.
ك – فاكتورونون باشقا بیر جهتینی ده قئید ائتمك اهمیتلیدیر. اینسان اؤولادی هر گون چوخسایلی قرارلار قبول ائدیر. آسانلیقلا گؤسترمك اولار كی، ك آرتدیقجا قبول اولونان قرارلارین خطاسی دا آزالیر. بو نتیجهنین هم فرد، هم ده اجتماعیت اوچون اهمیتی بؤیوكدور. بو حاقدا “دوشونجه طرزی” (باكی، 2008) كیتابیمین 228- جی صحیفهسینده یازیلمیش بیر فیكیردن ایستیفاده ائدهرك، معلوماتا نقطه قویماق اولار:
“ایستهنیلن حادثه ایله باغلی قبول ائدیلهجك قرارین خطاسی، همین حادثه ایله باغلی توپلانان اینفورماسییانین هجمیندن آسیلیدیر. معلومات چوخ اولارسا، خطا آز اولار. ریاضی اولاراق بو دئدیكلریمیزی بئله ایفاده ائتمك اولار: قرارین خطاسی معلوماتین خطاسی ایله موتناسیبدیر. موطلق دوزگون قرار قبول ائتمك، جناب حاقا مخصوصدور. پئیغمبرلر ده مین ایللرین سیناغیندان چیخمیش دوزگون قرارلار قبول ائتمیشلر. فؤوقل اینسانلار دا اوزون زامان اوچون دوغرو اولان قرارلار قبول ائده بیلیبلر. مودریك اینسانلارین قرارینین خطاسی آز، جاهیل اینسانلارین قبول ائتدیكلری قرارلارین خطاسی چوخ اولار”.
الله بیزی جاهیل اینسانلارین خطاسیندان قوروسون.
موسلمان اوچون مسجید نه دیر؟
دین دئییلنده آغلیمیزا همین دینه اینانان اینسانلارین یئرینه یئتیرهجیی وظیفهلر و بو وظیفهلرین یئرینه یئتیریلهجیی مبدلر گلیر. مسجید سؤزو عرب دیلینده «اییلمك، تواضعكرلیقلا آلنی یئره قویماق» معناسینا گلن كلمهدن تؤرگیب «سجده ائدیلن یئر» دئمكدیر. ناماز قیلینان مكانی ایفاده ائدیر. پئیغمبریمیز دینین دیرگینین ناماز اولدوغونو بیلدیریب. نامازین شرطلریندن بیری اولان سجده ایسه بندهنین اللها ان یاخین اولدوغو واختدیر (نسای، "تطبیق"، 78). بو كلمه ب.ائ.ه. بئش عصره مخصوص اولان یهودی «ائلئپهانتینئ پاپیروسلاری»ندا «عبادت یئری» معناسیندا قئید ائدیلیب. حتی ب.ائ.ه. بیر عصرده یاشایان و «اؤلو دنیز الیازمالاری» نیسبت ائدیلن ائسسئنیلر ده عبادت یئرلرینی مسجید آدلاندیریبلار. قورآنی-كریمده «مسجیدلر (مبدلر) اللها مخصوصدور» («جین» سورهسی، 18)، - بویورولور. حاقیندا دانیشدیغیمیز[ژوستیفی]دین دئییلنده آغلیمیزا همین دینه اینانان اینسانلارین یئرینه یئتیرهجیی وظیفهلر و بو وظیفهلرین یئرینه یئتیریلهجیی مبدلر گلیر. مسجید سؤزو عرب دیلینده «اییلمك، تواضعكرلیقلا آلنی یئره قویماق» معناسینا گلن كلمهدن تؤرگیب «سجده ائدیلن یئر» دئمكدیر. ناماز قیلینان مكانی ایفاده ائدیر. پئیغمبریمیز دینین دیرگینین ناماز اولدوغونو بیلدیریب. نامازین شرطلریندن بیری اولان سجده ایسه بندهنین اللها ان یاخین اولدوغو واختدیر (نسای، "تطبیق"، 78). بو كلمه ب.ائ.ه. بئش عصره مخصوص اولان یهودی «ائلئپهانتینئ پاپیروسلاری»ندا «عبادت یئری» معناسیندا قئید ائدیلیب. حتی ب.ائ.ه. بیر عصرده یاشایان و «اؤلو دنیز الیازمالاری» نیسبت ائدیلن ائسسئنیلر ده عبادت یئرلرینی مسجید آدلاندیریبلار. قورآنی-كریمده «مسجیدلر (مبدلر) اللها مخصوصدور» («جین» سورهسی، 18)، - بویورولور. حاقیندا دانیشدیغیمیز
كلمه موختلیف واریانتلاردا قورآندا 28 یئرده قئید ائدیلیر. قورآنین 18-جی سورهسینده بحث ائدیلن ماغارا اهلینین (اصحابی-كهف) مكانلارینین اوزرینده اینشا ائدیلن تیكیلی اوچون مسجید سؤزونون ایشلهدیلمهسی («كهف» سورهسی، 21) بو كلمهنین عبادت ائدیلن بوتون یئرلر اوچون قئید ائدیلدیگینی گؤستریر. فیلولوقلار قورآندا قئید ائدیلن «میهراب» سؤزونون ده «مسجید» معناسینا گلدیگینی بیلدیریرلر. دونیا موسلمانلاری آراسیندا تكجه توركییه توركلری جومه نامازی قیلینمایان، آنجاق گوندهلیك نامازلار قیلینان یئرلری مسجید آدلاندیریر، جومه نامازی قالینان یئرلره ده جامی دئییرلر. قرب دونیاسیندا ایشلهدیلن سؤزلرین (موسقوئ، موسقوئئ) ده مسجیدین موختلیف تلفّوظوندن اورتایا چیخدیغی قئید ائدیلیر. ایلك مبد اوجا الله ایلك مبد، عبادت یئری حاقیندا بئله بویورور: «بشر اوچون اینشا ائدیلن ایلك مبد، بككهدكی بركتلی و بوتون جمعیتلر اوچون هیدایت مركزی اولان مبد ایدی» («آلی-عمران» سورهسی، 96). حضرت پئیغمبر ایكینجیسینین ایسه مسجیدول-اقصا اولدوغونو بیلدیریب (بوخاری، "انبییا"، 40؛ موسلیم، "مساجید"، 1-2). طبیعی كی، حاضردا منسوبو اولان و اولمایان بوتون دینلرین موختلیف مبدلری اولوب و وار. دینلرده مبد هر دینده اینسانلارین بیر یئره ییغیشاراق عبادت ائدهجكلری یئر مسئلهسی اساس مسئلهلردن بیری اولوب. یهودیلر بئیت-ها میكئشاف آدلاندیریلان سولئیمان مبهدینی نومونه آلاراق «بئیت-ها كنئسسئت» (سیناقوق، هاورا) آدلاندیریلان مبدلر تیكیبلر. هفتهنین شنبه گونو (شاببات) ییغیشیرلار. یهودیلیكده بوتون خستخانالارین، اونیوئرسیتئتلرین موطلق مبهدی اولور. خریستیانلارین عبادت یئرلری كیلسه آدلاندیریلیر و بو یئرلر حضرت عیسینین معنوی وكیلی حساب ائدیلیر. كاتولیك، پراووسلاو، آنقلیكان و سایر كیلسهلر مؤوجوددور. هفتهنین بازار گونو هفتهلیك عبادت گونودور. هیندویزمده عبادت هر یئرده ائدیلدیگی كیمی خصوصی مبدلری ده وار. مبدلرده تانریلارین و یا تانریچالارین هئیكللری اولور. شنلیكلرده بو هئیكللر آرابالارا قویولاراق چای كنارینا آپاریلیر... بوددیزمده مبدلره پاقودا دئییلیر. بورالاردا بوددانین هئیكللری اولور. جاینیزمین مبدلرینده «تیرتانكارالار» آدلانان هئیكللر اولور. اونلارا تروز و مئیوهلر تقدیم اولونور. شام و عطیرلی چوبوقلار یاندیریلیر. بو هئیكللر هیندویزمده اولدوغو كیمی یویولور، یاغلانیر و عطیرلهنیر. سیهیزمین دینی و اجتماعی فعالیتلرین مركزی آمریتسار آلتیری مبهدیدیر. بونونلا یاناشی، قوردووارا دئییلن محللی مبدلری ده وار. یاپونییانین میلی دینی اولان سینتویزمده 100 مینه یاخین مبد وار. ان واجیبی ایسئدهكی آماتئراسی آدینا اولانیدیر. مبدلرده عمومیتله، گوزگو، قیلینج، لعل-جواهیراتلی تاج و آماتئراسی هئیكلی اولور. تانریلارا سیتاییش دعا اوخوماق، دویو و دویو شرابی تقدیم ائتمكله یئرینه یئتیریلیر. قورآندا «ایچینده اللها عبادت ائدیلن یئر» معناسیندا قئید ائدیلن مسجید كیتاب-اهلینین مبدلری ایله بیرلیكده قئید ائدیلیر. «اگر الله اینسانلارین بیر قیسمینی دیگر قیسمی ایله دف ائتمه-سیدی، سؤزسوز كی، ایچریسینده اللهین آدی چوخ ذكر اولونان سومهلر (موناستیرلار)، كیلسهلر، سیناقوقلار و مسجیدلر اوچولوب داغیلمیشدی» («حج» سورهسی، 40). بزی موسلمان عالیملر بو كلمهنی هانسی دینه عاید اولماسیندان آسیلی اولمایاراق عومومی اولاراق عبادت یئرلری اوچون ایستیفاده ائدیبلر. حتی بونا گؤره ده بزی سهابهلر اهلی-كیتابین مبدلرینده ناماز قیلماغا راضیلیق وئریبلر. چكیندیكلری مسئله ایسه همین یئرلرده تؤوراتدا قاداغان ائدیلن شكیل و هئیكللرین اولماسی ایدی (بوخاری، «سالاه»، 54). ایسلامدا مسجیدین تاریخی سئیری حضرت محمّد (س) ایسلام دینینی اینسانلارا چاتدیرماغا باشلادیغی واخت مسجید اولاراق ایستیفاده ائدیلن یئگانه یئر كبه ایدی. كعبهده ظلمه مروز قالدیقلاری اوچون اركام آدلی سهابهنین ائوینی مسجید كیمی ایستیفاده ائدهرك موسلمان جمعیتینین روشئیمینی فورمالاشدیریردیلار. آنجاق الله رسولو كعبهده عبادت ائتمهیه جان آتیردی. مككه رهبرلیگی رسولوللاها كعبهده عبادت ائتمهیه مانعه اولور، «گئت، عبادتینی ائوینده ائله» دئییردیلر. رسولوللاه ایسه «اللهین ائوی»نده ناماز قیلماق، اللهین بیرلیگینی نامازی ایله گؤسترمك، اللهدان باشقا بؤیوك اولمادیغینی اعلان ائتمك اوچون هر جور اذیته باخمایاراق عبادتلرینی مسجیدده ائتمهیه چالیشیردی. دیگر موسلمانلار تضییقلردن «سیغورتالانماق» اوچون موختلیف ائولرده، اراذیلرده ییغیشاراق عبادتلرینی یئرینه یئتیریردیلر. حتی بزی سهابهلر ائولرینین هیتلرینده عبادت ائتمك اوچون خصوصی مسجید اینشا ائتدیرمیشدیلر. بورادان اطرافداكی اینسانلارین ائشیدهجیی طرزده قورآن اوخویور و اونلارین رغبتینی قازانماغا چالیشیردیلار. بو ایسه موشریكلرین خوشونا گلمیردی و بو جور شخصی تیكیلهلره ده موداخیله اولونوردو. بو جور تیكیلیلرین پئیغمبرین مدینه شهرینه كؤچمهسیندن (هیجرتیندن) اول ده ایسلامی قبول ائدنلر طرفیندن تیكیلدیگی بیلدیریلیر. بوندان باشقا، ایلك موهاجیرلر قوبایا گلیب چاتاندا بورادا بیر مسجید تیكرك بیرلیكده عبادت ائتمیشدیلر. حضرت محمّد مدینهیه كؤچن كیمی مسجید ارازیسینین موعیینلشدیریلمهسی مقصدیله دوهسینی سربست بوراخدی. دوهنین چؤكدویو یئرین مبلغینی اؤدهیهرك صاحبلریندن آلدی. بونونلا دا «پئیغمبر مسجیدی» آدلاندیریلان عبادت مكانینین تمللری آتیلدی و قیسا مدت عرضینده عرصه یه گتیریلدی. مسجیدین آرخا حیصهسینده ایسلامین ایلك اونیوئرسیتئتی آدلاندیرا بیلهجهییمیز سوففه اوچون یئر آیریلدی. مدینهدكی موسلمانلارینین سایی آرتدیقجا گوندهلیك نامازلارین قیلیناجاغی مسجیدلرین سایی دا چوخالدی. جومه نامازی ایسه «مسجیدون نبوی»ده قیلینیردی. بو مسجیددن سونرا ایلك جومه نامازی قیلینان مسجید اوزاق قبیلهلردن بیری اولان بنی آبدولقایسداكی جوواسا مسجیدیدیر (بوخاری، «جومه» 11). خاتیرلاداق كی، جوواسا عربیستان یاریماداسینین شرقینده، بوگونكی رییاد و زهران شهرلرینین آراسیندا یئرلشیر. بوتون بونلار گؤستریر كی، حضرت پئیغمبرین ساغلیغیندا دا موختلیف اراذیلرده یاشایان موسلمانلارین عبادت اوچون مسجیدلری مؤوجود ایدی. موسلمان اولان بزی طایفهلار دا (تایفده) اولكی مبدلرینین یئرینده مسجید اینشا ائتمیشدیلر (ابن ماجه، «مساجید»، 3). حضرت محمّدین (س) وفاتیندان سونرا داها گئنیش جوغرافییادا ایسلام دینینین قبول ائدیلمهسی مسجید تیكینتیسینی زروری ائدیردی. بونو داها دا واجیب ائدن دؤولت باشچیلارینین، ایدارچلرین قورآنین بویروغونا جان آتمالاری ایدی. اوجا الله قورآندا بئله بویورور: «اللهین مسجیدلرینی یالنیز اللها و آخیرت گونونه ایمان گتیرن، ناماز قیلان و زكاتی اوركدن ایستهیهرك وئرن، اللهدان باشقا هئچ كسدن قورخمایانلار تمیر ائده (تیكدیره) بیلرلر. محض بئلهلری دوغرو یولدا اولماغی اومید ائده بیلرلر» («تؤوبه» سورهسی، 18). اللهین رسولو دا: «اللهین راضیلیغینی قازانماق اوچون مسجید تیكدیرنه الله جنّتده سارای بخش ائدر»، - بویوروب (بوخاری، "سالاه"، 65؛ موسلیم، "مئساجید"، 24-25). حتی قودسو فتح ائدن خلیفه زیبیللیك حالینا گتیریلن مسجیدول-اقصانین یئرینی موعیینلشدیرهرك اورادا 3000 نفرین بیرگه عبادت ائده بیلهجیی بؤیوك مسجید اینشا ائتدیرمیشدی. موسلمانلارین فتح ائتدیكلری یئرلرده یا اولكی مبدلر تامامیله، یاخود قیسمن مسجید حالینا گتیریلیر، یا دا مبدلر اولدوغو كیمی ساخلانیلاراق یئنی مسجیدلر تیكیلیردی. مسجیدلرین احاطه دایرهسی اوجا الله مسجیدلری نورونون آیدینلاتدیغی یئرلر اولدوغونو بویورور (باخ: «نور» سورهسی، 35-36)، حتی ایلك مبهدی «ائویم» دئیهرك شرفلندیریب («بقره» سورهسی، 125). حضرت پئیغمبر ده مسجیدلرین اللهین آدینین چكیلدیگی، قوللوق وظیفهسینین یئرینه یئتیریلدیگی یئرلر اولدوغونا گؤره اللهین ان سئویملی مكانلاری اولدوغونو بیلدیریب (موسلیم، «مساجید»، 288). بونا گؤره ده مسجیدلری تمیز ساخلاماق و تمیزلنهرك گئتمك لازیمدیر. اوجا الله قورآندا «ائی آدم اوغوللاری! هر مسجیده گئدركن گؤزل لیباسلارینیزی گئیین!» («اراف» سورهسی، 7/31)، - بویوروب. مسجیدلر اینشا ائدیلركن تكجه ناماز قیلماق اوچون نظرده توتولماشدی. بو تیكیلیلر هم تحصیل اوجاغی، ایقامتگاه، اینفورماسییا آگئنتلیگی، هم ده محكمه زالی كیمی فعالیت گؤستریردیلر. حتی حضرت پئیغمبر بیر دفعه مسجیده داخیل اولاندا جاماعتین بیر حیصهسینین دعا و زیكیرله، بزیلرینین ده علمله مشغول اولدوغونو گؤروب «من معلم كیمی گؤندریلمیشم»، - دئیهرك علمله مشغول اولانلارین یانیندا اوتورماسی مسجیدین تعلیم-تربییهنین وئریلدیگی یئر كیمی فونكسییاسینین اولدوغو گؤسترمهسی باخیمیندان چوخ واجیب عاملدیر (ابن ماجه، "موقددیمه"، 17). حتی بونو ایسلامدان اولكی مبدلره ده مخصوص اولدوغونو دا «آلی-عمران» سورهسینده ده گؤره بیلریك (باخ: «آلی-عمران» سورهسی، 35-37). مسجیدده سیغیناجاق تاپان و اؤزلرینی علمه حصر ائدن، بضا سایی 400-ه چاتان سوففه اهلی واختلارینی بورادا علمله «اؤلدوروردولر». مسجید قادینلارین دا فعال ایشتیراك ائتدیگی مكانلار ایدی. قادینلار حتی سونراكی دؤورلرده سرتلیگی ایله تانینان خلیفه عمردن (ر) چكینمهدن مسجیدده اعتراض ائتمك جسارتینی گؤسترمیشدیلر. حتی خلیفه مئهر مسئلهسی ایله باغلی محدودلاشدیرما قرارینی مسجیددهكی بیر قادینین اعتراضیندان سونرا لغو ائتمیشدی. مسجیدلر تكجه دینی تحصیل یئرلری دئییلدی. هیجری تقویمین ایلك دؤورلریندن اعتباراً ادبیات دا بو درسلرین مؤوضولارینی تشكیل ائدیردی. حتی مسجیدلردهكی درس حلقهلرینده نظری طیببی معلوماتلار دا وئریلیردی. بوندان باشقا، مسجیدلرین دیوارلاریندا كیتابلار اوچون یئرلر حاضرلانیردی. بو دا گؤستریر كی، مسجیدلر كیتابخانا رولونو دا ایفا ائدیردی. دینین تبلیغچیسی اولماقلا یاناشی، دؤولت باشچیسی اولان حضرت محمّدین (س) ائوی الوئریشلی اولمادیغی اوچون مسجیدی ایقامتگاه كیمی ایستیفاده ائدیب. حضرت پئیغمبرین دؤولت ایدارهچیلیگی ایله باغلی مسئلهلری مسجیدده موزاكیره ائدیر و آلینان قرارلاری دا خالقا مسجیدده اعلان ائدیردی. دیپلوماتیك گؤروشلر ده مسجیدده حیاتا كئچیریلیردی. رسولوللاه ان گؤزل پالتارلارینی گئیینهرك اجنبی ائلچیلری مسجیدده قبول ائدیردی. اونون ائلچیلری قبول ائتدیگی یئر هله ده «صفیرلر سوتونو» (اوستووانتول ووفود) اولاراق آدلاندیریلیر. بو عنعنه الله رسولونون وفاتیندان سونرا دا موعیین مدت داوام ائتدیریلیب. بؤلگهلره تعیین ائدیلن ایدارهچیلرین ده خالقین آراسیندا اولماسی، اونلارلا یاخین موناسیبت قورماسی اوچون مسجید ان الوئریشلی مكان اولاراق قبول ائدیلمیشدی. مسجیدلر همیشه هر سویهدن اینسانین بیرلیكده عبادت ائتدیگی یئرلر اولدوغو اوچون ایداره ائدنله ایداره اولونانلاری بیر یئره ییغیر. هر جور مسئلهلرین حل ائدیلدیگی یئرلر ایدی. موسلمانلار حضرت پئیغمبره، ایلك خلیفهلره و دیگر رهبرلره نامازدان اول و سونرا آرزولارینی، شیكایتلرینی آسانلیقلا چاتدیرا بیلیردیلر. حتی بیر بؤلگهنین رهبری حاقیندا مركزه شیكایت اولارسا، موفتتیشلرین تحقیقات آپاراجاغی ایلك یئرلر مسجیدلر اولاردی. مسجیدلر سفربرلیك اوچون، احوال-روحیهنین ایستیقامتلندیریلمهسی اوچون عوضسیز یئرلر اولوب. حضرت پئیغمبر بورادان حربی قرارگاه كیمی ده ایستیفاده ائدیب. مسجیدلر اوردونون معنویاتینی دؤیوشه حاضر حالا گتیریلمهسینده عوضسیز یئرلر اولوب. مسجیدلر دونیاسینی دیَیشن اینسانلارین یولا سالیندیغی یئرلر اولدوغو كیمی، عائله حیاتی قورماق اوچون كبین كسدیرنلرین ده مراجعت مكانلاری رولونو اویناییب. قئید ائدك كی، بوتون مسجیدلرده قیبله كبه ایستیقامتینده اولور. مسجیدلرین یانیندا موطلق دستماز آلماق اوچون یئر اولور. مسجیدلرده جومه گونو جومه نامازیندان اول خوطبه، باشقا واختلاردا وزلر اوخونور. مسجیدلرین ایلك فونكسییاسی ناماز اوچوندور. دیگر فعالیتلر ایسه صرورتدن آسیلی اولوب. بونا گؤره ده ایسلامین ایلكین دؤورلرینده ایدارهچیلیك، تعلیم-تربییه مركزی و سایر مقصدلر اوچون ایستیفاده ائدیلمهسینه باخمایاراق اونون اصل فونكسییاسی مبد اولماسیدیر. آیهلرده قئید ائدیلن «اللهین آدی چكیلن، سحر-آخشام اونو تقدیس ائدیب شنینه تعریفلر دئییلیب ناماز قیلینان ائولر» («نور» سورهسی، 24/36)، «ایلك گوندن بیناسی تقوا اوزرینده قورولموش مسجید ناماز قیلماغینا داها لاییقدیر» («تؤوبه» سورهسی، 108)، «اگر الله اینسانلارین بیر قیسمینی دیگر قیسمی ایله دف ائت-مسیدی، سؤزسوز كی، ایچریسینده اللهین آدی چوخ ذكر اولونان سومهلر (راهیبلرین یاشادیغی موناس-تیرلار)، كیلسهلر، مبدلر (یهودی مبدلری) و مسجیدلر اوچولوب داغیلمیشدی» («حج» سورهسی، 40) كیمی آیهلر بونا دلالت ائدیر. حضرت پئیغمبرین «یئر اوزو منه تمیز و مسجید ائدیلدی» سؤزونون اساس آلانلار دونیانی عومومی معنادا مسجید قبول ائتمكله یاناشی، نامازلارین جاماعتلا مسجیدده قیلینماسینی هم ثاواب، هم ده اجتماعی باخیمدان اهمیت كسب ائدیر. مسجیدلر همچینین فردلر آراسینداكی سوسیال ستاتوسو، اوچورومو آرادان قالدیران رئابیلیتاسییا مركزلریدیر. مسجید تكجه فردلری جمع ائدیب جمعیت حالینا گتیرن بیر سجده ائدیلن یئر دئییل، همچینین اؤز دینینی پارچالاییب فیرقه-فیرقه اولانلارین، اؤز فیرقهسینین حاق اولدوغونا سئویننلرین («روم» سورهسی، 30/32) «هامینین بیر یئرده اللهین ایپیندن یاپیشاجاغی، بیر-بیریندن آیریلما-یاجاغی...» («آلی-عمران» سورهسی، 103) مكانلاردیر. مسجیدلرین تكجه یئر توتان، آنجاق ناماز قیلینیب چیخیلان یئرلر اولماقدان چیخارماق اوچون مسجیدلرین فعالیت ساحهلری گئنیشلندیریلمهلیدیر. بیرینجی نؤوبهده كیتابخاناسی، ایستیفادهچیلر اوچون اینتئرنئته باغلی اولان كامپیوترلری اولمالیدیر. تجیلی یاردیم اوچون چانتالارین، حتی ایمكان داخیلینده حكیمین اولماسی داها گؤزل اولاردی. حتی «گئیینمهدیگینی گتیر، گئیه بیلمهینلر گئیینسین» شوارلارینین اولدوغو اوتاقلار اولا بیلر كی، اوردا ییغیلانلاری ایمكانسیزلارا پایلاماق اولار. آیاقیولو حامام كیمی ایستیفاده اولونا بیلهجك طرزده حاضرلانمالیدیر. حتی معاریفلندیرمه ایشلرینین آپاریلماسی اوچون ایشین اهلی اولان آداملارین موعیین واختلاردا پروقرام حاضرلامالاری داها مقصده اویغون حساب ائدیلمهلیدیر. مسجیدلرده اینسانلاری ناراحات ائدن هر جور داورانیشدان اوزاقلاشماق لازیمدیر. سوغان، ساریمساق، سیقارئت، چیركیلی جورابلارلا مسجیده گلمك مسجیدین ادبلریندن دئییل، عكسینه قاداغاندیر. بوندان باشقا، مسجیدلرده تیجارتله مشغول اولماق، حتی بو حاقدا صؤحبت ائتمك دوغرو دئییل. مسجیدله یاناشی، مسجیدده فعالیت گؤسترن ایمام، آخوند مسئلهسی ده مسجید قدر واجیبدیر. مسجیددهكی وظیفهلی شخص سؤز و داورانیشلاری ایله اینسانلاری دیندن سویودا، مسجیددن اوزاقلاشدیرا، مذهب قارشیدورماسی سالا بیلهجیی كیمی، عكسینی ده ائده بیلر، نینكی مذهبلر، حتی موختلیف دینلره منسوب اولان اینسانلار آراسیندا دا تولئرانتلیغین جارچیسی اولا بیلر. مسجیدلرین باغلی اولدو ایداره ایلین ایمامی، آخوندو، ایلین مسجیدی كیمی یاریشلار تشكیل ائدهرك گؤزل رقابت شرایطی تشكیل ائده بیلر. ناماز واختلاریندان علاوه مسجیدلرین باغلانماسی آنجاق ایچریدهكی اشیالارا ضرر گلمهسیندن احتیاط ائدیلرسه، ایجازه وئریلیب، عكس تقدیرده مكروه حساب ائدیلیب. خاتیرلاداق كی، نسیللری دیندن كنارلاشدیرماق مومكون دئییل، چونكی دین اینسانین طبیعتینده مؤوجوددور. دینسیزلشدیریلن نسیللر اؤزلرینه موطلق یئنی دین، اینام یئری آختارارلار... تاپدیقلارینین نتیجهلری ایسه موختلیف اولا بیلر. «اللهین مسجیدلرینده اونون آدینین چكیلمهسینه مانعچیلیك تؤرهدنلردن و اونلارین خاراب ائدیلمهسینه چالیشانلاردان داها ظالم كیم اولا بیلر؟ حالبوكی اونلار اورایا (مسجیدلره) آن-جاق قورخا-قورخا گیرمهلی ایدیلر. اونلاری دونیادا روسوایچیلیق، آخیرتده ایسه بؤیوك عذاب گؤزلهییر!» («بقره» سورهسی، 2/114) آیهسینی ده «اللهین دینینه موخالیف اولاندان داها ظالم كیم اولا بیلر» كیمی باشا دوشوله بیلهجهیینی بیلدیریرلر. مئهمئت عاكیف ائرسوی «دیَمهسین مبهدیمین كؤكسونه نامحرم الی، بو آذانلار كی شهادتلری دینین تمهلی»، - دئیهرك مبهده وئریلن اهمیتی ان گؤزل طرزده ایفاده ائدیب.
تكببورلوك مۆسلمانا خاس دئییل الله حضرت آدمدن اول ملكلری و جینلری یاراتمیشدی. اوْنلار اللهی وصف و مدح ائتمكله تسبیح ائدیردیلر. الله سوْنرا ایلك اینسان اوْلان هز.آدمی یاراتدی و ملكلره اوْنا سجده ائتمهلرینی امر ائتدی. ملكلر اللهین امرینه قلبن اطاعت ائدهرك هز.آدهمه سجده ائتدیلر. لاكین ملكلر آراسیندا یئر آلان و جینلردن اوْلان ایبلیس اللهین بۇ امرینه قارشی چێخاراق اوْنا عصیان ائتدی. چۆنكی ایبلیس اؤزونون هز.آدمدن داها اۆستون اوْلدوغونا اینانیردی. ایبلیس بۇ تكببورونه گؤره اوْندان «ائی ایبلیس! سنه منیم اؤز الیمله یاراتدیغیما سجده ائتمهیه نه مانع اوْلدو؟ تكببور گؤستردین، یوْخسا اؤزونو یۇخاری تۇتدون؟» («سد» سۇرهسی، 75) سوْروشان اللها بئله جاواب وئرمیشدی: «من اوْندان داها خئییرلییم. چۆنكی سن منی اوْددان، اوْنو ایسه پالچیقدان یاراتمیسان!» («سد» سۇرهسی، 76). اللهین امری قارشیسیندا بئله اطاعتسیزلییه جۆرت ائدن ایبلیس الله طرفیندن لعنتلنمیش و اوْ، ابدی جهنم عذابینا لاییق گؤرولموشدور. ایبلیسین اللها قارشی چێخماسینا سبب اوْلان عامل اوْنون «تكببورو» و یا باشقا سؤزله دئسك، «اؤزونو اۆستون حساب ائتمهسی» ایدی. ایبلیسین همین لوْوغالیغینی اوْرتایا چێخاران ان بؤیوك سبب اوْنون نفسینده گیزلهدیگی بیر خۆصوصیت ایدی - «انانیی-یت»، «تكببور»... عرب دیلیندهكی «انانیت» تئرمینی «من» معناسیندا اوْلان «انه» سؤزوندن عمله گل-میشدیر. بیر اینسانین اؤزونه سربست شكیلده منلیك حیسسی وئرمهسی، هم اؤزونون، هم ده اطرافیندا اوْلانلارین وارلیغینین اللهدان هئچ بیر آسیلیلیغینین اوْلماماسینی ادعا ائتمهسی اوْنون اؤز حركت و داورانیشلارینی، باخیشلارینی و فیكیرلرینی همین دۆشونجه اساسیندا فوْرمالاشدیریب تنزیملهمهسی دئ-مكدیر. تكببور ده انانیتین تظاهورلریندن بیریدیر. اگر بیر اینسان حیاتدا بیرجه دفعه ده اوْلسا اؤزونو مۆهوم شخص كیمی حیسس ائدرسه، همین اینسان اللهین اوْنا وئردیگی ایمكان و خۆصوصیی-یتلر سایهسینده قێسا مدت عرضینده تكببورلولوك پسیخوْلوْگییاسینا دۆشر. بئله بیر اینسان اؤزونو هر زامان اؤن پلاندا، ان یۆكسك مؤوقئده گؤرمهیه و گؤسترمهیه باشلایار. قۇرانین ایفادهسی ایله دئسك، بئله آزغین وضعیتده اوْلان اینسان اؤزونه تانریلیق خۆصوصیتی وئرمیش اوْلور. بۇ سببدن ده انانیت و بۇنونلا باغلی اوْلان تكببورلولوك و لوْوغالیق اللها شریك قوْشماقلا و كۆفر ائتمكله عینی تۇتولموشدور. بئله كی، ایبلیسین بۇ خۆصوصیتی قۇراندا «سد» سۇ-رسینین 74-جۆ آیهسی ایله بیلدیریلمیشدیر: «...تكببور گؤستردی و كافیرلردن اوْلدو» («سد» سۇ-رسی، 74). ایبلیسین هز.آدهمه سجده ائتمك امری آلان زامان اوْرتایا چێخان تكببورو اوْنون ابدی ازا-با دۆچار اوْلماسینا سبب اوْلموشدور. بۇ حال لوْوغالیق و تكببورلولویون همین كیمسه اۆچون نئجه بؤیوك بیر تهلوكه اوْلدوغونو گؤسترمهیه كیفایت ائدیر. تكببورلولوك و لوْوغالیق شیطانین كاراكتئرینین ان باشلیجا خۆصوصیتیدیر. بۇ سببدن ده «انانیت» حیسسی و بۇندان دوْغان تكببورلولوك بۆتون آزغینلیقلارین اساس قایناغی و تمه-لیدیر. همین خۆصوصیتلر میلیوْنلارلا اینسانی تاریخ بوْیونجا سوْنسوز جهنم اوْدونا سالدیغی كی-می بۇ گۆن ده سایسیز-حسابسیز اینسانین منلیك حیسسینی تهلوكه آلتیندا قوْیور و اوْنلاری ایبلیسین یوْلونا چكیر. تكببورلو و لوْوغا اوْلان، یعنی اؤزونه خۆصوصی بیر منلیك حیسسی وئرهرك اللها قارشی حاقسیز اوْلاراق تكببورلولوك گؤسترن، اوْنون قارشیسیندا نه قدر عاجیز اوْلدوغونو بیلمهین، اوْنون آیله-ریندن اۆز دؤندرن هر بیر اینسان شیطانین بۇ حیلهسینه دۆشمهیه محكومدور. الینیزده اوْلان كی-تابین اساس مقصدی ده تكببورلولویو و تكببورلولوك حیسسینه تۇتولانلارین خۆصوصیتلرینی قۇراندا بیلدیریلن شكیلده هر باخیمدان اۆزه چێخارماق، لوْوغالیغین و تكببورلولویون اؤز تأثیری آلتینا سالماغا چالیشدیغی هر بیر اینسانی بۇ منفی تأثیردن تمیزلنمهیه و چكینمهیه دعوت ائت-مكدیر. بۇ سببله ده لوْوغا و تكببورلو اینسانلارین بۆتون كیتاب بوْیونجا آیهلرده قئید اوْلونان حاللاری اوْنلارین ان اساس خۆصوصیتی اوْلان «انانیت» آنلاییشی چرچیوهسینده اینجلهنیب نظردن كئچیریلهجك.
اللهین وعدی الله مؤمین اوْلاراق حۆضورونا گلهجك بندهلرین ابدی اوْلاراق قالاجاقلاری یئرین جنّت اوْلاجاغینی ود ائتمیشدیر. اللهین ودی ایسه شۆبههسیز كی، دیَیشمزدیر. بئله بیر وعده اینانانلار بۇ ودین گئرچكلشهجهییندن اصلا شۆبههیه دۆشمز و مؤمین اوْلاراق جانلارینی تسلیم ائتدیكلری تقدیرده گۆناهلارینین باغیشلاناراق جنّته قبول ائدیلهجكلرینی اۇمارلار. بیر آیهده بئله دئییلیر: “رهمانین (اللهین) اؤز بندهلرینه ود ائتدیگی و اوْنلارین گؤرمهدیگی ادن جنّتلرینه. اوْنون ودی مۆطلق یئرینه یئتهجكدیر” (“مریم” سۇرهسی، 61). اللهین اوْنلارا جنّتی ود ائتمهسی مؤمینلری عوضوْلونماز سئوینج و جوْشغویا سؤوق ائدر. اوْنلار اللهین صالح بندهلری اۆچون جنّتی ایستهدیگینی و اوْنلاری بۇرا واریث ائتدیگینی بیلیرلر. اللهین جنّتی ود ائتمهسی ایله باغلی باشقا بیر آیه ایسه بئلهدیر: “مگر وئردیگیمیز گؤزل بیر وعده (جنّته قوْووشان كیمسه) اولجه فانی دۆنیا مالی بخش ائتدیگیمیز، سوْنرا دا قییامت گۆنو (جهنم اوْدونا) گتیریلهجك كیمسه ایله عینی اوْلا بیلرمی؟” (“قساس” سۇرهسی، 61). بۇ آیهدن ده آچیقجا گؤروندویو كیمی، اللهین بیر ودی وئرمهسی بۇ وعده قوْووشماق اۆچون یئترلیدیر. الله كیملره جنّت ود ائتمیشسه، اوْنلار اللهین ایزنی ایله سوْنسوز نعمتلره قوْووشاجاقلار. مؤمینلر ده جنّته داخیل اوْلان زامان بۇ وضعیتی تسدیق ائدهرك اللها بئله شۆكر ائدهجكلر: “وْنلار دا: “بیزه وئردیگی ودینی یئرینه یئتیرمیش و بیزی بۇ یئره واریث ائتمیش اللها حمد اوْلسون. بیز جنّتین ایستهدیگی یئرینده ساكین اوْلوروق. دۆنیادا یاخشی عمل ائدنلرین یئری نئجه ده گؤزلدیر” دئیهجكلر” (“زومر” سۇرهسی، 74). دۆنیا حیاتیندا دفعهلرله مۆژدلنن و اللهین جنّت ود ائتدیگی مؤمینلر اۆمید ائتدیكلرینه حیاتلارینین سوْنوندا قوْووشاجاقلار. گؤزلنن اوْ آن ان سوْندا گلیر. بیر مؤمینین حیاتی بوْیونجا دۆشوندویو، قوْووشماق اۆچون دۇعا ائتدیگی و لاییق اوْلماق اۆچون وار گۆجو ایله چالیشدیغی یئر قالاجاقلاری یئرلرین ان خئییرلیسی و الله درگاهیندا ان گؤزل یئر اوْلان جنّتدیر. بۇ قۆسورسوز مكان مؤمینلر اۆچون حاضیرلانمیش و قاپیلاری اوْنلار اۆچون آچیلمیشدیر. بۇ بنزرسیز منظره مؤمینلرین جنّته قوْووشماسی ایله باغلی آیهلرده بئله تعریف ائدیلیر: “ؤزلرینین، همچینین عملیسالئه آتالارینین، اؤورتلرینین و اؤولادلارینین داخیل اوْلاجاقلاری ادن جنّتی گؤزلهییر. ملكلر ده هر بیر قاتدان جنّت قاپیلاریندان داخیل اوْلوب اوْنلارا “دونیادا الله یوْلوندا بۆتون چتینلیكلره صبر ائتدیگینیزه گؤره سیزه سلام اوْلسون. آخیرت یۇردونون سیزه نصیب اوْلان (عاقیبتی) جنّت نه گؤزلدیر” دئیهجكلر” (“رد” سۇرهسی، 23-24). اوْنلار جنّتده “ئهتیراملا، سلاملا” (“فورقان” سۇرهسی، 75) قارشیلاناجاق و “وْرا ساغ-سلامات (ساغلیقلا) و امین-آمانلیقلا داخیل اوْلون” دئییلهجكدیر (“هیجر” سۇرهسی، 46). اساس وظیفه مؤمینلر اۆچون حاضیرلانمیش و هر جۆر نعمتلره بزهدیلمیش ابدی یۇردون گؤزللیكلرینی سادهجه اوْلاراق كشف ائتمكدیر.
ایسلامدا فالین حرام اوْلماسی مۆسلمان جمعیتلری فال و سئهر كیمی مؤوزولاردا اجنبی مدنیتلرین و اینانجلارین تأثیره آلتینا دۆشموش، بۇ حاللار گئت-گئده آرتمیشدیر. شۆبههسیز كی، بۇرادا اینسانین گیزلی اوْلانا، بیلینمهینه قارشی حیسس ائتدیگی ماراغین و گلهجكده اؤزو و اطرافی حاقیندا بیلینمهینلری بیلمك ایستیینین بؤیوك روْلو واردیر. بئله ایشلرله مشغول اوْلان اینسانلارین اطرافیندا علم آداملارینین و جمعیتده مۆعیین سویهیه گلنلرین اوْلماسی چوْخ ماراقلیدیر. دوْلاییسی ایله بئله حادثهلر بیلیگین آزلیغیندان دئییل، حقیقی دینی معلومات و دۆشونجه آزلیغیندان ایرهلی گلیر. بۇنلاری اؤیرنمهیین یوْلو ایسه ایسلام دینینین اؤیرهنیلمهسی و اؤیرهدیلمهسیدیر. ایسلامدا قئیب عاغیل و حیسسلر واسطهسیله بیلینمهین وارلیق عالمی كیمی گؤستریلیر. مۆطلق قئیبی بیلمك ایسه یالنیز اللها مخصوصدور. اوْندان باشقاسی قئیبی بیلمهدیگی كیمی هز.پئیغمبر (س) ده قئیبی یالنیز اللهین بیلدیرمهسیله بیلمیشدیر («اراف» سۇرهسی، 7/188؛ «انام» سۇرهسی، 6/59). ملكلرین بیلیب اینسانلارین بیلمهدیگی، اینسانلاردان بیرینین بیلیب دیگرلرینین بیلمهدیگی مسئلهلر كیمی نیسبی قئیب عالمی ایسه اللهین ایزنی ایله اینسانلار طرفیندن بیلینیر. قئیب عالمیندن خبر وئرن اینسانلار حاقیندا حدیسلرده آغیر و خبردارئدیجی ایفادهلر ایشلهدیلیر (مۇسلیم، “سالام”، 125). گلهجك حاقیندا اؤیرنمك، بخت و قیسمتی بیلمك مقصدیله كارت، قهوه فینجانی و نوْخوددان ایستیفاده ائدهرك، عینی زاماندا اوْووجا باخاراق گلهجیی بیلدیرمهیه فال، همین ایشلرله مشغول اوْلانا فالچی، كاهین و یا مئدیوم (گۇیا رۇحلارلا علاقه یارادان) دئییلیر. ایسلام دینینده جاهیلیه عادتلریندن حساب ائدیلن فال اوْخلاری ایله قیسمت آختارماق قاداغان ائدیلمیش («مایده» سۇرهسی، 5/3)، كاهینلیك و فالچیلیغین بۆتون نؤولری حرام بۇیورولموشدور (ابن ماجه، “تاهارت”، 122). بعضی حدیسلرده (بۇخاری، “تیبب”، 42؛ مۇسلیم، “سالام”، 110-119) مۆعیین دلیللره اساسلاناراق مۆسبت شرحلرین اۇیغون قبول ائدیلمهسینه باخمایاراق، اۆمید¬سیز¬لیك و اۇغورسوزلوق حیسسلرینه قاپیلماق دوْغرو حساب ائدیلمهمیشدیر. عاغیل و ایرادهسینین كؤمیی ایله اینسانی بۇ سببلره باغلی اوْلماقدان اۇزاقلاشدیران بئله آنلاییشلار ایسلام دینینه ضدیر. بۇنلاری كنارلاشدیران فال و فالچیلیق - دۇز فالی، قهوه فالی، قۇرغوشون اریتمك، اوْووج فالی، قۇران و كیتاب فالی دینیمیز طرفیندن قاداغان ائدیلمیشدیر. فالین نؤولریندن بیری ده اۇلدوز و بۆرج فاللاریدیر. ایسلامدا آستروْنوْمییا علمینه اهمیت وئریلمیش، لاكین سما جیسملرینین حركتلرینه باخاراق بۇنلاردان دۆنیاداكی حادثهلرین و اینسانلارین گلهجیی ایله باغلی نتیجهلر چێخارماقلا مشغول اوْلان آستروْلوْگییایا ایسه مۆسبت یاناشیلمامیشدیر. چۆنكی اۇلدوز و بۆرج فالی هم ایسلام دینینین تؤوهید اینانجینا، هم ده “موتلق قئیبی یالنیز الله بیلیر” كیمی اساس پرینسیپه ضدیر. ایسلام دینینده سوْنرادان اوْلاجاق حادثهلر حاقیندا “خبر وئرمك” معناسیندا اوْلان كهانت ده همین سببلرله قاداغان ائدیلیر، بۇنو ائدن اینسانلار (كاهینلر) و اوْنلارین دئدیكلرینه اینانانلار حاقیندا جنّته گیرمهمك (“موسند”، اێێی. 14) و عبادتلرین ثاوابینی قازانماماق كیمی (مۇسلیم “سلام”، 33) آغیر و قێنانان ایفادهلر ایشلهدیلیر. جیندارلیق دا قئیبدن خبر وئرمهیین بیر نؤوعدور. جین اینسانین حیسس اوْرقانلاری ایله بیلینمهین، شعور و ایرادهیه صاحب اوْلان، ایلاهی امرلرله حركت ائدن وارلیقدیر. اینسانلار كیمی اللها عبادت ائتمك اۆچون یارادیلان جینلر اینسانلارلا مۆقاییسهده فرقلی خۆصوصیتلره مالیك اوْلسالار دا، قئیب عالمینی بیلمیرلر («انام» سۇرهسی، 6/100، 116؛ «هیجر» سۇرهسی، 15/27). حدیسلرده ده جینلرله باغلی تفسیلاتلی معلومات وئریلمیر. بیلمك لازیمدیر كی، جینلر حاقیندا آیه و حدیسلرده بیلدیریلنلر خاریجیندهكی معلوماتلار قدیم ایران، تۆرك و هیند مدنیتلریندن كئچمیشدیر. مؤمین اللهین ایجازهسی اوْلمادان جین ده داخیل اوْلماقلا، هئچ بیر وارلیغین ضرر وئره بیلمهیهجهیینه اینانمالی، جین و دیگر وارلیقلاردان گلمه احتیمالی اوْلان ضررلردن اللها سێغینمالی، قۇران اوْخومالی، ایسلاما تام عمل ائتمهلیدیر. بئله كی، هز.پئیغمبریمیز (س) جینلرین اینسانا تأثیرینه قارشی «آیتول-كۆرسی»نی و «مۇاوویزتئین» آدلانان «فلق» و «ناس» سۇرهلرینی اوْخوماقلا بۇ مسئلهده اینسانلارا نۆمونه گؤسترمیشدیر. دیلیمیزده باشدا سئهر، گؤزمونجوغو (دۇعا كیمی شئیلر) تاخماق و جیندارلیق كیمی مادی-معنوی واسطهلردن منفی یؤنده ایستیفاده ائدهرك بعضی مقصدلری حیاتا كئچیرمك سیی اوْلاراق قییمتلندیریلن سئهر، عرب دیلینده ایسه “سیهر” سؤزو ایله ایفاده ائدیلیر. سئهر ایسه ماگییا و حیله یوْلو ایله اینسانلاری تأثیره سالاراق طبیعت قانونلارینا ضد حادثهلر گؤسترمهیه چالیشماق و اینسانلاری آلداتماق صنعتی كیمی بیلدیریلیر. قۇراندا پئیغمبره گؤندریلن وحیین حاق اوْلدوغو، سئهرله هئچ بیر علاقهسینین اوْلمادیغی، پئیغمبرلرین ده سئهرباز حساب ائدیلمهیهجیی بیلدیریلمیش، سئهیربازلارین یالانچی اوْلدوقلاری قئید ائدیلمیشدیر («اراف» سۇرهسی، 7/116؛ «یۇنوس» سۇرهسی، 10/76-77، «تاها» سۇرهسی، 20/69؛ «زۇخروف» سۇرهسی، 43/30؛ «زارییات» سۇرهسی، 51/52). سئهر یئددی بؤیوك گۆناهدان بیریدیر (مۇسلیم “یمان”، 144). سئهرین حقیقی اوْلماسی و تأثیر درجهسی ایله باغلی مۆزاكیرهلر بیر كنارا، ایسلام عالیملرینین فیكرینجه، اللهین دیلهمهسی خاریجینده بۇ هئچ كیمه ضرر وئره بیلمز. مۆسلمانین سئهرله مشغول اوْلماسی و یا سئهر ائتدیرمهسی حرامدیر. سئهرین تأثیریندن خلاص اوْلماق اۆچون اللها سێغینماق، عبادت و دۇعا ائتمك، یوْخسوللارا صدقه وئرمك لازیمدیر.
دۇعا پسیخوْلوْگییاسی هر اینسانی اللها دۇعا ائتمهیه یؤنلندیرن خۆصوصی سببلر واردیر. همچینین هر دۇعا ائدهنین طلبی و اۆمیدی مۆختلیفدیر. لاكین اینانج، اۆمید و اللها گۆونمك، دۇعا ائتمك داورانیشینین دیَیشمهین اساسینی گؤستریر. دۇعا رۇحون بئله وضعیتینده مۆناسیبته شرایط یاراتدیغی قدر اینسان بیر چوْخ معنوی دستك و حادثهلرین اؤهدهسیندن گلمك قۇوهسی الده ائدیر. دۇعا ایله اینانان اینسان حؤرمت، تعریف، تشككور و اۇجالتما حیسسلری ایله اللها یؤنهلیر، اوْنو خاتیرلاییر، اوْنونلا علاقه یارادیر، بعضی مادی و معنوی ایستكلرینی بیلدیریر. اینسان سوْنسوز گۆج و بیلیك صاحبی، بۆتون وارلیقلارین یئگانه حاكمی اوْلان اللها سێغیناراق، گۆونهرك، اوْنا اۆمید ائتدیگینی بۆروزه وئریر. مۆسلمان دۇعا و طلبینین قارشیلیغینی آلاجاغینا قطعی شكیلده اینانمالیدیر. چۆنكی دۇعا ائدن و دیلهین اینسانا قارشیلیق وئرمهیین ("مۇمین" سۇرهسی، 40/60)، اوْنو خاتیرلایان اینسانی خاتیرلاماغین ("بقره" سۇرهسی، 2/152) ایلاهلیغین شنیندن اوْلدوغو آچیق شكیلده بیلدیریلمیشدیر. اینسان اللهی گؤرمسه ده اللهین اینسانین یانیندا، اوْنا شاه داماریندان داها یاخین اوْلدوغونو ("قاف" سۇرهسی، 50/16)، دۇعا ائدهنین دۇعاسینی ائشیتدیگینی دۆشونمهلی و قبول ائتمهلیدیر. هز.پئیغمبر حدیسلریندن بیرینده بۇیورور: “دوا ائدن اینسانا، اوْنون ایستهدیگی یا بۇ دۆنیادا درهال وئریلیر، یا آخیرته ساخلانیر، یا دا اوْنون اۆزریندن ایستهدیگی یاخشیلیق قدر بیر پیسلیك آرادان قالدیریلیر” (ابن هنبل، اێێی، 18). بیر سؤزله، عوضی اوْلمایان دۇعا یوْخدور. مۆسلمان بۇ دۆنیادا و یا آخیرتده ائتدیگی دۇعاسیندا مۆعیین شكیلده قطعی قارشیلیق آلاجاغی اینانج و اۆمیدینی قوْرویور (بۇخاری، “داوا”، 22؛ مۇسلیم، “زیكر و دۇعا”، 27، 35، 48)، صمیمی اوْلاراق رببینه یؤنهلیر، دینی حیاتینا اهمیت وئریر و دقتله یاناشیر. “هم قوْرخو، هم ده اۆمیدله رببینه اۆز تۇتون” ("اراف" سۇرهسی، 7/56). دینی حیاتینا اهمیت وئریر و هسساسلیقلا یاناشیر... همچینین اللهین كؤمك و ایستهیینه گۆوهنیر، صمیمی باغلیلیقلا اوْنا اۆز تۇتور ("اراف" سۇرهسی، 7/29؛ "مۇمین" سۇرهسی، 40/14، 65). اینسانلار اللهی داها چوْخ چتینلیك و احتیاج آنلاریندا، عاجیز و چارهسیز قالدیقلاری وضعیتلرده خاتیرلاییرلار. آدی وضعیتلرده، ایشلری روان گئتدیگی زامان اللهلا مۆناسیبتلری اوْلمایان اینسانلار چتین آنلاریندا یالواریب كؤمك دیلهییرلر («یۇنوس» سۇرهسی، 10/22؛ «عنكبوت» سۇرهسی، 29/65؛ «رۇم» سۇرهسی، 30/33؛ «زۇمر» سۇرهسی، 39/8، 49). همین چتین وضعیت كئچدیكدن سوْنرا یئنیدن اللهلا اوْلان علاقهلرینی اۇنودورلار. البته، بئله اینسانلار اللهی یالنیز شخصی ایستك و احتیاجلارینی اؤدهمك، قوْرخولارینی آرادان قالدیرماقدا لازیم اوْلان گۆج كیمی قبول ائتمك سهوینه یوْل وئریرلر. بۇ اینسانلارین ائتدیكلری دۇعالار نتیجهسینده دۆشدوكلری اۆمیدسیزلیك و یا ایستكلرینه نایل اوْلدوقلاری زامان علاقهنی كسمهلری تئز-تئز راستلاشیلان وضعیتدیر («یۇنوس» سۇرهسی، 10/12، 22، 23؛ «ایسرا» سۇرهسی 17/67؛ «هجج» سۇرهسی، 22/11-13؛ «عنكبوت» سۇرهسی، 29/65؛ «رۇم» سۇرهسی، 30/33؛ «لوْغمان» سۇرهسی، 31/32؛ «زۇمر» سۇرهسی، 39/8-49). بۇ باخیمدان دۇعا، مۆعیین معنادا بیر اینسانین اللهلا یاراتدیغی مۆناسیبتدهكی صمیمیت و مؤحكملیگینی سێنایان نتیجهلره مالیكدیر. چتین و یا آدی، شن و یا كدرلی آنلاردا اللهلا اوْلان علاقه داوام ائتدیریلمهلیدیر. دۇعا ائتدیكدن سوْنرا سبیرله نتیجهنی گؤزلهمك، اللهین گۆج و خئییرخاهلیغینا ذره قدر شۆبهه ایله یاناشماماق، اۆمید و گۆونمه حیسسینی قوْرویوب ساخلاماق مۆسلمان پسیخوْلیگییاسینین اساسینی تشكیل ائتمهلیدیر.
ائتمهدیگینی دئمك ائتمهیهجكلری شئیلری دئمهلری قۇران اخلاقینا اۇیغون یاشامایان، قۇران اخلاقیندان خبرسیز اوْلان اینسانلارین اوْرتاق كاراكتئریك خۆصوصیتلریندندیر. بئله اینسانلار اؤزلرینی اوْلدوقلاریندان اۆستون و واجیب اینسان كیمی گؤسترمك، لوْوغالیق ائتمك كیمی مقصدلرله ائده بیلمهیهجكلرینی دئییر، اؤهدهسیندن گله بیلمهیهجكلری ایشلردن بحث ائدیرلر. مۆوققتی خئییر و منفتلر الده ائتمك اۆچون اصلینده ائتمهیه نیتلری اوْلمادیغی شئیلری ود ائدیرلر. بۇ قئیری-صمیمی داورانیش جمعیتده چوْخ دا اۇنودولما-یان و اهمیت وئریلمهین، وردیش ائدیلمیش ائهتیراسدیر. حالبوكی اینسانلارین ائده بیلمهیهجكلرینی دئ-ملری الله درگاهیندا سئویلمهین و گۆناه كیمی كاراكتئریزه ائدیلن بیر داورانیشدیر: "ائی ایمان گتیرنلر! ائتمهیهجهیینیز بیر شئیی نییه دئییرسینیز؟ ائتمهیهجهیینیز بیر شئیی دئمك الله یانیندا بؤیوك غضبه سبب اوْلار" ("صفف" سۇرهسی، 2-3). آیهلرده پیسلنن بیر چوْخ منفی خۆصوصیتلر - یالانچیلیق، ایكیوزلولوك و قئیری-صمیمیلیك كیمی جهتلر ده بۇ داورانیشا داخیلدیر. قۇراندا گؤستریلن گؤزل اخلاقا ان اۇیغون شكیلده یاشاماغی اؤزلرینه تعلیم كیمی قبول ائتمیش مؤمینلر الله دارگاهیندا پیسلنن بۇ داورانیشدان اۇزاق اوْلماغا چالیشیرلار.