اللهین وارلیغی‌نین ریاضی اثباتی

پروف. شاهلار عسگروو
امكدار علم خادیمی

اللهین وارلیغینی اثباتا احتیاجی یوخدور. ایمانلیلار اونون وارلیغینی هر زامان هر یئرده گؤرورلر. مثال اوچون ائوده ائلئكتریك لامپاسی یانیرسا، دئمه‌لی الله وار. چونكی الله مئتاللاردا نیزاملی قورولوش یاراتماسایدی و بو قورولوشون نتیجه‌سی كیمی مئتال ائلئكترونلاری بیر ایستیقامتده نیزاملی حركت ائدیب جریان یاراتماسایدی، هئچ لامپا دا یانمازدی. بونونلا برابر، آتئیستلرین وارلیغی دا اینكار ائدیلمزدیر. اونلاری دا الله یولونا دعوت ائتمك اوچون ریاضی اثباتا احتیاج واردیر.
بیلیگین قییمتلندیریلمه‌سی‌نین خطتی مودئلینه گؤره بئش باللی قییمتلندیرمه شكالاسی بئش برابر حیصه‌‌یه بؤلونور و اویغون رقملرله ایشاره اولونور. هر اؤیرنجی اوچون بو شكالا “بیلیر” و “بیلمیر” آدلان ایكی یئره بؤلمك اولار. مثال اوچون 4 (دؤرد) قییمتی ایله تحصیل آلان

طلبه‌‌ اوچون “4” رقه‌میندن سولداكی پارچا “بیلیر”، ساغداكی پارچانی ایسه “بیلمیر” آدلاندیراق و بو پارچالارین اوزونلوغونو اویغون اولاراق لی و لم ایشاره ائدك. “بیلیر” پارچاسی‌نین “بیلمیر” پارچاسینا نیسبتینی، (یعنی لی : لم كمیتینی) ك حرفی ایله ایشاره ائدك و بونو كئیفیت فاكتورو آدلاندیراق.

شكیلده “بیلیر” پارچاسی‌نین لی اوزونلوغونون كئیفیت فاكتورو ك –دان آسیلیلیغی گؤستریلمیشدی. شكیلدن گؤروندویو كیمی لی قییمتی 0 ایله 5 آراسیندا دیَیشر. بئش قییمتی بیلمه‌نین ان یوكسك - موطلق سویه‌سیدیر. 
ایری‌نین آ نقطه‌‌سینه اویغون گلن منیمسه‌مه، كلاسسیك “3” قییمتینه اویغون گلن منیمسه‌مه‌دی. بو نقطه‌‌ اوچون بیلیر” پارچاسی‌نین اوزونلوغو 3، “بیلمیر” پارچاسی‌نین اوزونلوغو 5-3 = 2 – دیر. اوندا بو ضعیف منیمسه‌مه‌یه اویغون گلن ك فاكتورون قییمتی ك = لی : لم =3/2 =1.5 اولار. 
ب نقطه‌‌سی اوچون منیمسه‌مه‌سی 80 % -دیر. یعنی متخصص زروری بیلیگین 80 % - نی بیلیر، 20 % -نی ایسه بیلمیر. كلاسسیك قییمتلندیرمه سیستمینده بو سویه 4 قییمتینه اویغوندور. بو نقطه‌‌ اوچون “بیلیر” پارچاسی‌نین لی اوزونلوغو 4، “بیلمیر” پارچاسی‌نین اوزونلوغو ل م (5-4 ) =1 –دیر. بو نقطه‌‌یه اویغون گلن كئیفیت فاكتورو ك -نین قییمتی 4: 1 = 4 اولار.
اگر “بیلیر” پارچاسی لی اوزونلوغو 4.75، “بیلمیر” پارچاسی‌نین لم اوزونلوغو ایسه 0.25 اولارسا، بو حالدا ك = 19 اولار. بو سویه، آرزو اولونان بیلیك سویه‌سیدیر. آلی تحصیل اوجاقلاریندا بئله بیلیك نوماییش ائتدیرن طلبه‌‌لره فرقلنمه دیپلوم وئریرلر. 
“بیلیر” پارچاسی‌نین اوزونلوغو 4.9 اولدوغو حالدا، بیلمیر پارچاسی‌نین اوزونلوغو 0.1 اولار. بو حالدا ك - نین قییمتی 49 برابر اولار. حساب ائتمك اولار كی، بو بیلیك سویه‌سی عالیملیك (علملر نامیزه‌دی) سویه‌سینه اویغون گلن بیلیك سویه‌سیدیر. 
اگر “بیلیر” پارچاسی‌نین اوزونلوغو 4.95، “بیلمیر” پارچاسی‌نین اوزونلوغو ایسه 0،05 اولارسا، اوندا كئیفیت فاكتورو 4.95: 0.05 = 99 اولار. یقین كی، بو سویه علملر دوكتورو و یا پروفسور سویه‌سینه اویغون گلر. 
مثاللاردان گؤروندویو كیمی كئیفیت فاكتورو ك آرتدیقجا، “بیلیر” پارچاسی‌نین اوزونلوغو آرتیر، “بیلمیر” پارچاسی‌نین اوزونلوغو ایسه آزالیر. آیدیندیر كی، داهی عالیملر و فؤوقلبشر اینسانلار اوچون ك –نین قییمتی داها گئنیش ---- اینتئروالدا دیَیشه بیلر. 
بو دئییلنلردن بشری و اجتماعی اهمیتی بؤیوك اولان بیر سوالا دا جاواب تاپماق مومكوندور. یوخاریدا قئید ائدیلدی كی، ك فاكتورو لی : لم نیسبتی ایله تعیین اولونور. لی -- 5 قییمتینه یاخینلاشدیقجا لم (كسرین مخرجی) صیفیرا یاخینلاشیر. بو حالدا كسرین قییمتی سونسوزلوغا یاخینلاشار. بس اوندا ك= ¥ اویغون گلن بیلییه كیم مالیكدیر؟ هانسی ذاتین بیلیگینده قوسور یوخدور؟ كیم موطلق بیلییه (لی = 5 ) و تام قوسورسوزلوغا (ل م =0 ) مالیكدیر؟ هر شئیی بیلن، هر شئیی گؤرن كیمدیر؟
شوبهه ائتمه‌دن سؤیله‌مك اولار كی، بو موطلق بیلیك سویه‌سی یارادانین، جناب حاقین، باشقا سؤزله اللهین مالیك اولدوغو بیلیك سویه‌دیر. شوبهه‌سیز، پئیغمبرلرین مالیك اولدوغو سویه، فؤوقلبشرلر ایله بؤیوك اللهین مالیك اولدوغو سویه‌لر آراسیندا اولا بیلر. بو سویه‌یه اویغون گلن ك قییمتی، چوخ احتیمال كی، 1000 ترتیبینده اولا بیلر.
ك – فاكتورونون باشقا بیر جهتینی ده قئید ائتمك اهمیتلیدیر. اینسان اؤولادی هر گون چوخسایلی قرارلار قبول ائدیر. آسانلیقلا گؤسترمك اولار كی، ك آرتدیقجا قبول اولونان قرارلارین خطاسی دا آزالیر. بو نتیجه‌نین هم فرد، هم ده اجتماعیت اوچون اهمیتی بؤیوكدور. بو حاقدا “دوشونجه طرزی” (باكی، 2008) كیتابیمین 228- جی صحیفه‌‌سینده یازیلمیش بیر فیكیردن ایستیفاده ائده‌رك، معلوماتا نقطه‌‌ قویماق اولار:
“ایسته‌نیلن حادثه‌‌ ایله باغلی قبول ائدیله‌جك قرارین خطاسی، همین حادثه‌‌ ایله باغلی توپلانان اینفورماسییانین هجمیندن آسیلیدیر. معلومات چوخ اولارسا، خطا آز اولار. ریاضی اولاراق بو دئدیكلریمیزی بئله ایفاده ائتمك اولار: قرارین خطاسی معلوماتین خطاسی ایله موتناسیبدیر. موطلق دوزگون قرار قبول ائتمك، جناب حاقا مخصوصدور. پئیغمبرلر ده مین ایللرین سیناغیندان چیخمیش دوزگون قرارلار قبول ائتمیشلر. فؤوقل اینسانلار دا اوزون زامان اوچون دوغرو اولان قرارلار قبول ائده بیلیبلر. مودریك اینسانلارین قراری‌نین خطاسی آز، جاهیل اینسانلارین قبول ائتدیكلری قرارلارین خطاسی چوخ اولار”.
الله بیزی جاهیل اینسانلارین خطاسیندان قوروسون.