حضرت رسولوللاه (س) هز. آیشه ایله عائله‌ صؤحبتی‌نین بیرینده حضرت خدیجه‌نی یاد ائده‌رك، اۇزون-اۇزون اوْندان بحث ائده‌رك، اؤتن گۆنلری خاتیرلامیشدی. هز. آیشه اوْندان سوْروشموشدو:

- یا رسولوللاه، ایللر اول وفات ائتمیش یاشلی بیر قادینی بۇ قدر خاتیرلاماغین نه فایداسی وار؟ الله سنه اوْندان داها گنج و داها گؤزه‌لینی بخش ائدیب. آغزیندا دیشی بئله قالمامیش قوْجا قادی‌نین عوضینه گنج بیر قادین بخش ائدیب.

هز. رسولوللاه (س) هز.آیشه‌یه بۆتون خانیملارا عیبرت اوْلا بیله‌جك بۇ سؤزلرله جاواب وئریب:

- یا آیشه، ایللر اؤتدویو حالدا خدیجه‌نی اۇنوتماماغیمین سببی اوْنون خاریجی گؤزللیگیندن دئییل. هر كس منی اینكار ائتدیكده، خدیجه منه ایناندی، منی تسدیق ائتدی. اطرافیمداكیلار منه یالانچی دئدیكده، خدیجه منه دوْغرو سؤزلو اوْلدوغومو، مقصدیمدن ال چكمه‌مه‌ییمی سؤیله‌دی. اینسانلار مندن قپیك اسیرگه‌دیكده، خدیجه بۆتون ثروتینی منیم ایختییاریما وئردی. دۆنیادا یالنیز قالدیغیمدا خدیجه اصلا منی ترك ائتمه‌دی، بۇنلارین هامیسی‌نین مۆوققتی چتینلیكلر اوْلدوغونو دئدی. باخ، بۇ سببلردن، اوْنون فداكارلیغینا گؤره خدیجه‌نی اۇنوتمورام.

اۇجا الله هر دؤورده اینسانلارا اؤز آرالاریندان سئچدیگی پئیغمبرلر گؤندریب. ایلك پئیغمبر حضرتی آدم، سوْنونجو پئیغمبر ایسه حضرتی محمّددیر. هر ایكی پئیغمبرین آراسیندا چوْخ سایدا ائلچیلر گلیب-كئچیب. اما سوْنونجو ائلچی اؤزوندن اولكیلرله مۆقاییسه‌ده فرقلی خۆصوصیتلره مالیك ایدی. اوْندان اؤنجه‌كی پئیغمبرلر مۆعیین بیر خالقا، میللته، حضرتی محمّد ایسه بۆتون بشره گؤندریلمیشدی. اوْنون پئیغمبرلیگی عۆمومبشری و اۇنیوئرسال ایدی. حضرتی محمّدین گتیردیگی پرینسیپلر اؤز دؤورو ایله یاناشی، اؤزوندن سوْنراكی قییامته قدر داوام ائده‌جك زامانی دا احاطه‌ ائدیردی.

ایسلامدان اول دۆنیانین هئچ بیر طرفینده سعادت و امین-آمانلیق اوْلمادیغی كیمی، خئییر و فضیلتین آدینی آغزینا آلان بئله یوْخ ایدی.یالنیز گۆجو اوْلان حاقلی ایدی. شهرلر داغیدیلیر، یاشاییش یئرلری خارابازارا چئوریلیردی. دۆنیانین هر یئرینده ایغتیشاشلار باش وئریردی. اجتماعی و سییاسی حیات ایفلیج وضعیتده ایدی. هر یئرده ظالیملار ضعیفلری ازیردی. اینسانلار سینفی آیری-سئچكیلییه مروز قالیردی. اینسان بیزنئسی چیچكله‌نیردی، قادین اشیا كیمی بیر الدن باشقا اله اؤتورولوردو. عدالتسیزلیك، ظۆلم هر طرفی بۆروموشدو. دۆنیا بؤیوك بیر بۇرولغاندا ایدی. هئچ كیم هئچ كیمه اعتبار ائتمیردی. هر كس قوْرخو ایچینده یاشاییردی. اینسانلار قان گؤلونده دۆنیالارینی دیَیشیردیلر. بشر اوْنو بۇ چیركابلاردان خلاص ائده‌جك خلاصكارین یوْلونو گؤزله‌ییردی. دۆنیانین هر طرفینده اخلاقسیزلیغین اخلاقین اۆزرینه چؤكدویو بیر دؤورده، رزیللیگین یارادیلانلارین ان مۆكممه‌لی اوْلان اینسانلارین بیر نؤو حیات طرزینه چئوریلدیگی ارفه‌ده، تاریخچیلرین «جاهیلیه دؤورو» آدلاندیردیقلاری بیر زاماندا حضرتی پئیغمبر دۆنیایا گلدی.

حضرتی محمّد (س) بشریتین اۆفوقونه بیر گۆنش كیمی چێخدی. بشری قارانلیقدان نۇرا چێخاردی. هم ده 23 ایل كیمی قێسا واخت عرضینده بۇنلاری اللهین كؤمیی ایله باجاردی. حیاتا كئچیردیگی بؤیوك ایسلام اینقیلابی ایله 13 ایل مككه‌دن، 10 ایل ده مدینه‌دن بۆتون دۆنیایا تؤوهید، ایمان، سئوگی، حؤرمت و عدالت درسی كئچدی. اۆلوو حیسسلری و عۆمومبشری پرینسیپلری تلقین ائتدی. اینسانلارین اۆركلرینده گئرچكلشدیردیگی اینقیلابلا اوْنلارین بئیینلرینده‌كی خۇرافات و مؤوهومات سیستملرینی آلت-اۆست ائده‌رك، یئرینی ایمان و تؤوهیدله پاكلاشدیردی.

اجتماعی حیاتداكی رئاللاشدیردیغی اینقیلابلا نسیل-نجابت، رنگ، دیل، جینس، مقام، وظیفه‌ و یئرلیبازلیق ایمتییازلارینی آرادان قالدیراراق، بۆتون اینانان اینسانلاری قارداش اعلان ائتدی. ضعیفین الیندن تۇتاراق ازنله عینی سویه‌یه یۆكسلتدی. شهوت و ایلنجه آلتی كیمی ایستیفاده ائدیلن قادینی عائله‌ حیاتی‌نین سۇلطانی، جمعیتین اساس عضوونه چئویردی.

اقتصادی ساحه‌ده‌كی ایجرااتلاری ایله اوْغورلوق و فایز كیمی حاقسیز قازانج یوْللارینی امك، سرمایه و قازانج سیستمی ایله عوضله‌دی.

اخلاق ساحه‌سینده‌كی اینقیلابلا قۇمار، ایچكی، پوْزغونچولوق، یالان، قئیبت و ظۆلم كیمی بۆتون ایبتیدای داورانیشلاری قاداغان ائتدی. بۇنلارین یئرینه ایسه آزادلیق و ایففت اۇنیفوْرماسی اوْلان حجابی، سئوگینی، جوْمردلیگی، یاردیملاشماغی، گۆلروزلولویو، شیرین دیللیلیگی، جدیلیگی گتیردی.

حضرتی محمّد (س) اینسانلارا تقدیم ائتدیگی بۆتون بۇ گؤزل خۆصوصیتلری ان مۆكممل شكیلده اؤز حیاتیندا یاشادی. حیات یوْلداشی حضرتی پئیغمبرین اخلاقینی، تربییه‌سینی سوْروشانلارا: «اوْنون اخلاقی قۇران اخلاقی ایدی»، - جاوابینی وئرمیشدی. اوْنو گؤندرن الله دا پئیغمبری‌نین اخلاقلی اوْلدوغونو بیلدیریب: «دوْغرودان دا، سن بؤیوك بیر اخلاق صاحبیسن!» («قلم» سۇره‌سی، 4).

اینسانلار بۇ ایلاهی نۇردان اۇزاقلاشدیقجا اولكی جاهیلیه دؤورونه خاس اوْلان عادت-عنعنه‌لره داها دا یاخینلاشدی. علم و تئخنوْلوْگییانین اینكیشاف ائتمه‌سینه باخمایاراق، تأسفلر اوْلسون كی، بشرین اخلاق باخیمیندان گلدیگی نتیجه اۆركاچان دئییل. هر جۆر ریفاهین یاشاندیغی تئخنوْلوْگییا عصری‌نین اینسانلاری هر شئیدن چوْخ شیكایت ائتدیگی یئنه ده سترئسس، و معنوی بؤحراندیر.

یئنه ده گۆجو اوْلانین حاقلی اوْلدوغو بیر دؤورو یاشاییریق. اینسانا وظیفه‌سینه، پۇلونا، شؤهرتینه، گۆجونه گؤره دیَر وئریلدیگی، اینسان حاقلاری‌نین گۆجلولره شامیل ائدیلدیگی بیر زاماندا حیاتیمیزی یاشاییریق. بس نه ائتمه‌لی؟ اللهین گؤندردیگینه ایكیللی ساریلمالی، اوْنو اؤزوموزه رهبر، پروْژئكتوْر، كوْمپاس قبول ائتمه‌لیگیك.

حضرتی پئیغمبرین بیزه گتیردیگی جاهانشومول مئساژ اوْلان قۇرانی-كریمه نظر سالاندا اللهین بیزه ان گؤزل نۆمونه كیمی حضرتی محمّدی گؤستردیگینی گؤروروك. اۇجا الله دا قۇراندا اینسانلارا حضرتی پئیغمبری مثال چكیر: «حقیقتن، اللهین رسولو اللها، قییامت گۆنونه اۆمید بسله‌ینلر و اللهی چوْخ ذكر ائدنلر اۆچون گؤزل نۆمونه‌دیر!» («احزاب» سۇره‌سی، 21). اللهین رسولو قۇرو نۆمونه دئییل، هر امری یئرینه یئتیریلمه‌لی، حیاتا عكس ائتدیریلمه‌لی بیر رهبردیر. بۇنون اۆچوندور كی، اۇجا الله قۇراندا: «پئیغمبر سیزه نه وئریرسه، اوْنو گؤتورون؛ نَیی قاداغان ائدیرسه، اوْندان ال چكین» («هشر» سۇره‌سی، 7)، «اوْ، كئفی ایسته‌یه‌نی (هاوادان) دانیشمیر. بۇ، آنجاق اللهدان نازیل اوْلان بیر وحیدیر» («نجم» سۇره‌سی، 3-4)، - دئیه، بۇیورور.

بۇنا گؤره ده، اللهین بیزه تقدیم ائتدیگی بۇ بؤیوك شخصیتی، بۇ بؤیوك اینسانی یاخشی تانیمالی و اوْنو باشا دۆشمه‌لی، اؤیرنمه‌لی و اؤیرتمه‌لیگیك. اگر بۇ عصرده اوْنو اؤزوموزه نۆمونه گؤتوره بیلسك، اوْ رهبر مۆطلق بیزی حقیقی قۇرتولوشا چاتدیراجاقدیر.

حضرتی محمّدین گتیردیكلری عۆمومبشری پرینسیپلردیر. بۇ پرینسیپلر هر یئرده، همیشه تطبیق ائدیله‌جك خۆصوصیتلردیر. اللهین رسولو بیر حدیسینده بئله بۇیورور: «حقیقی مۆسلمان الیندن، دیلیندن باشقا مۆسلمانلارین ضرر گؤرمه‌دیگی شخصدیر. حقیقی مۆهاجیر ده اللهین قاداغالاریندان اۇزاقلاشاندیر» (بۇخاری، «ایمان»، 4). حضرتی محمّد بۇ سؤزو ایله بیزه ایدئال، حقیقی مؤمینین نئجه اوْلمالی اوْلدوغونو بیلدیریر. حقیقی مۆسلمان، اعتبار ائدیلن اینساندیر. بۆتون مۆسلمانلارین ذره‌ قدر شۆبهلنمه‌دن گۆونه بیلدیگی بیر شخصدیر. هامی بیلیر كی، همین آدامدان هئچ كیمه ضرر دیَمز. حضرتی پئیغمبرین هر ایفاده‌سینده اوْلدوغو كیمی، بۇ حدیسینده ده ایشلتدیگی هر سؤزو دقتله سئچیب. بۇرادا الدن و دیلدن بحث ائدیر. اینسانین بدن عضولریندن داها چوْخ بۇ ایكی اوْرقانی قئید ائتمه‌سی چوْخ مۆهوم عاملدیر. اینسان باشقاسینا ایكی جۆر ضرر یئتیره بیلر. بۇ یا اۆز-اۆزه، یا دا قییابی، یعنی آرخاسینجا اوْلور. اۆز-اۆزه ضرر وئرمیی ال، آرخادان یئتیریلن زیانی ایسه دیل تمسیل ائدیر. اینسان قارشیسینداكینا یا شخصاً توْخوناراق حۆقوقونو تاپدایار، یا دا آرخاسینجا، اوْنون حاقیندا دانیشاراق، اوْنون حاقیندا بؤهتان آتاراق حاقینی قسب ائدر. حضرتی پئیغمبرین سؤزلریندن ده آیدین اوْلور كی، هر ایكی منفی داورانیش دا مۆسلمان طرفیندن ائدیلمه‌مه‌لیدیر. چۆنكی مۆسلمان هم قارشیسینداكینا، هم ده یانیندا اوْلمایان اینسانلارا قارشی همیشه خوْش نیتله داورانان اینساندیر. اللهین رسولو بۇ قێسا و مظمونلو سؤزونده دیلی الدن اول قئید ائدیب. چۆنكی الله ائدیله‌جك ضرره قارشی طرفین درهال جاواب وئرمه احتیمالی وار. اما هر هانسی شخصین آرخاسینجا ائدیلن قئیبت و یا آتیلان بؤهتان اكثریت اعتباریله جاوابسیز قالیر. دوْلاییسی ایله بۇ جۆر حركت فردلری، جمعیتلری حتی خالقلاری بیر-بیرینه دۆشمن ائده بیلر. دیلله وۇرولان ضررلرین آرادان قالدیریلماسی، الله ائدیلنه نیسبتن داها چتیندیر. بۇنا گؤره ده رسولوللاه (س) دیلی الدن اول قئید ائدیب. همچی‌نین حضرتی پئیغمبرین بۇ حدیسینده مۆسلمانین اللهین یانینداكی دیَرینه و قییمتینه ده توْخونولوب. مۆسلمان اوْلماغین اللهین یانیندا ائله بیر دیَر و قییمتی وار كی، هر بیر مۆسلمان باشقاسینا قارشی همیشه دیلینه و الینه نظارت ائتمیی باجارمالیدیر. اللهین رسولونون قئید ائتدیگی حدیسینی بۇ جۆر قێسا ایضاح ائدندن سوْنرا، چێخاریلان نتیجه‌نی بئله یئكونلاشدیرا بیلریك:

و حقیقی مۆسلمان دۆنیا سۆلهونون ان اعتبارلی نۇماینده‌سیدیر.

و اوْ، هئچ كیمه ضرر یئتیرمز، عكسینه هر یئرده امین-آمانلیغین تمسیلچیسی كیمی تانینار.

باشقا بیر حدیسده حضرتی پئیغمبر اینانان اینسانی بئله تصویر ائدیر: «سیزدن بیری اؤزو اۆچون آرزولادیغینی (دین) قارداشی اۆچون ده ایسته‌مسه (كامیل) ایمان گتیرمیش ساییلماز» (بۇخاری، «ایمان»، 9؛ مۆسلیم، «ایمان»، 71، 72؛ تیرمیزی، «قییامت»، 59)، «بیر-بیرینی سئومكده، بیر-بیرینه مرحمت گؤسترمكده، بیر-بیرینه شفقت ائتمكده مؤمینلرین مثالی بیر بدن كیمیدیر. همین بدنین بیر عضوو ناراحات اوْلسا، دیگر عضولر ده هرارتلنه‌رك اوْنونلا بیرلیكده یۇخوسوز قالارلار» (بۇخاری، «ادب»، 27؛ مۆسلیم، «بیرر»، 66). الله رسولو مۆسلمانلاری بۇ حدیسینده بیر و برابر اوْلمالارینی چوْخ گؤزل مثاللا ایضاح ائدیب. مؤمینلرین هر بیری عینی بدنین اوْرقانلاری كیمیدیر. بدنده بیر اوْرقان، مثلا، بارماق آغریسا، بدن باشدان آیاغا ناراحات اوْلار، یۇخوسوز قالار، عینی ایله مؤمین ده جمعیتده‌كی پروْسئسلره قارشی ائتیناسیز یاناشا بیلمز. مۆسلمان جمعیته شفقت و مرحمت حیسسلری ایله باغلیدیر. بۇنلار اینسانلیغیمیز، خۆصوصیله ده ایمانیمیزا اۇیغون اوْلاراق هر مؤمینده اوْلمالی اوْلان حیسسلردیر. دوْلاییسی ایله جمعیتده‌كی بیر قارداشیمیزین باشینا گلن هر هانسی حادثه‌دن تأثیرله‌نیب اوْنا هر جۆر كؤمكلیگی گؤسترمه‌لیگیك.

الله رسولونون بیزه میراث قوْیدوغو پرینسیپلردن بیری ده بۇ حدیسده بیلدیردیگی عامللردیر: «بئش شئی گلمه‌میشدن اول بئش شئیین دیَرینی یاخشی بیلین! اؤلوم گلمه‌میشدن حیاتین، خسته‌لیك گلمه‌میشدن ساغلاملیغین، مشغولیت گلمه‌میشدن بوْش واختین، یاشلیلیق گلمه‌میشدن جاوانلیغین، كاسیبلیق گلمه‌میشدن زنگینلیگین قییمتینی بیلین».

بۇرادا قێسا شكیلده حضرتی محمّدین بشره میراث قوْیدوغو و دیَرینی قییامته كیمی ایتیرمه‌یه‌جك اساسلاردان و پرینسیپلردن بیر-ایكیسینی قئید ائتمه‌یه چالیشدیق. عجبا، بۇ قئید ائتدیگیمیز پرینسیپلردن هانسینی گۆنوموزه شامیل ائتمك اوْلماز، هانسی بۇ دؤورده اعتبارلی ساییلمیر؟

ایچینده یاشادیغی سێخینتیلی بۇرولغاندان قۇرتولوب، آزادلیق، سۆله، امین-آمانلیق و سئوگی دۆنیاسیندا یاشاماق هوسی ایله آختاریش ایچینده اوْلان مۆعاصیر تئخنوْلوْگییا عصری‌نین اینسانی، حضرتی محمّدی (س) و اوْنون بشر اۆچون گتیردیگی جاهانشومول مئساژ اوْلان قۇرانی تكرار كشف ائتمك یوْلوندا آددیملامالیدیر كی، خلاص اوْلسون.

اینسانلار حضرتی محمّدی و اوْنون اللهدان گتیردیگی جاهانشومول پرینسیپلری ائهتیوا ائدن قۇرانی حیاتلاری‌نین آمالینا چئویردیگی گۆن حسرتینده اوْلدوغو امین-آمانلیق شرایطینی، معنوی راحتلیغی الده ائده‌جكدیر. چۆنكی قۇران و حضرتی محمّد (س) آنجاق و آنجاق اینسانلارین سعادتی، خوْشبختلیگی اۆچون گؤندریلیب.

انس ابن مالیك (ر.آ.): "رسولوللاه (س.ه.و.) اۇشاقلارا قارشی اینسانلارین ان شفقتلیسی ایدی" - دئییر. عبدالله ابن عؤمر (ر.آ.) رسولوللاهین نوه‌لری حسن و حسین اۆچون "دۆنیاداكی ایكی ریحانیم منیم" دئدیگینی؛ انس ابن مالیك (ر.آ.) ده رسولوللاهین اوْنلاری قوْخولاییب باغرینا باسدیغینی و دۇعا ائتدیگینی بیلدیریر. اۇسامه ابن زئید (ر.آ.) ایسه "رسولوللاه منی بیر دیزی اۆستونه، حسن ابن الینی ده اوْ بیری دیزی اۆستونده اوْتوردار، سوْنرا ایكیمیزی بیردن باغرینا باسار و "ائی رببیم، بۇنلارا رحم ائت، من بۇنلارا قارشی چوْخ مرحمتلییم"، - بۇیوردوغونو دئیه‌رك، رسولوللاهین سئوگیسی‌نین یالنیز اؤز نوه‌لرینه قارشی اوْلمادیغینی بیلدیریر.

"كیچیكلریمیزه قارشی شفقت گؤسترمه‌ین بیزدن دئییلدیر" (ابو داوود، ادب، 58) - بۇیوران سئویملی پئیغمبریمیز

قێز-اوْغلان فرقی قوْیمادان اۇشاقلارا اوْلان سئوگی و شفقتینی مۆختلیف جۆر، هر بیر وضعیتده ان اینجه طرزده گؤسترمیشدیر. آتا-آنالاری و بؤیوكلری ده هر زامان اۇشاقلارا قارشی آنلاییشلی اوْلماغا چاغیرمیش و تشویق ائتمیشدیر.

سهابه‌لرین بیلدیردیگینه گؤره، رسولوللاه (س.ه.و.) اۇشاقلاری قۇجاقلایار، اۇیغون گؤردویو یئرلریندن اؤپر، میندیگی حئیوانین تركینه گؤتورر، سلام وئرر، حال-احوال تۇتار، خستلندیكلری زامان اوْنلاری زیارت ائدر، زارافاتلاشار، اوْنلاری ایلندیرر، چیگینلرینه و بئلینه اوْتوردار، اصلا اوْنلاری دانلامازدی. حتی عزیزله‌یه‌رك قۇجاغینا آلدیغی زامان، پالتارینی ایسلاتسایدیلار بئله عصبیلشمز، باشقالاری‌نین دا بۇنا مۆداخیله ائتمه‌سینه ایزن وئرمزدی.

سهابه‌لرین بۇ مسئله‌ ایله باغلی مۆشاهیده‌لریندن بعضیلری بۇنلاردیر:

یۇسوف ابن عبدالله ابن سلام بئله نقل ائدیر: "رسولوللاه (س.ه.و.) منی "یۇسوف" دئیه آدلاندیردی، قۇجاغینا گؤتوردو و باشیمی سێغاللادی". عبدالله ابن بۇسر رسولوللاها (س.ه.و.) یئمك ایكرام ائتدیكلرینی، یئمكدن سوْنرا عادتی عۆذره همین ائوین اینسانلارینا دۇعا ائتدیگینی، داها سوْنرا دا باشینی سێغاللایاراق؛ "بۇ اۇشاق بیر عصر یاشایاجاق" دئدیگینی بیلدیریر.

عبدالله ابن جافر (ر.آ.): "رسولوللاه (س.ه.و.) صفردن قاییداركن من حسن و حسین ایله اوْنو قارشیلاماغا چێخاردیق. اوْ دا ایره‌لیده گلنی قۇجاغینا گؤتورور، ایكیمیزی ده آرخاسینا میندیریر، مدینه‌یه قدر ائله گتیریردی" - دئییر.

انس ابن مالیك (ر.آ.) رسولوللاهین (س.ه.و.) اۇشاقلارا "اس-سلمو آلئیكوم، یا سێبیان - یعنی، سلام اوْلسون سیزه، ائی اۇشاقلار" دئیه سلام وئردیگینی؛ چوْخ سئودیگی كیچیك قۇشو اؤلموش اوْ بیری قارداشینا ایسه "ائی عبا اۇمئیر، كیچیك قۇشون نئجه اوْلدو؟" - دئیه حال-احوال تۇتدوغونو، اوْنو میوس گؤردویو زامان دا تسللی وئردیگینی نقل ائدیر.

محمود ابن ربی اؤزونون بئش یاشیندا اوْلدوغو زامان حضرتی پئیغمبرین بیر وئدره‌دن آغزینا سۇ آلاراق اۆستونه پۆسكورتدویونو دئییر. بۇ، رسولوللاهین اۇشاقلارلا زارافاتلاشماسی‌نین بیر اؤرنییدیر. یالا ابن مۇرره‌نین ده نقل ائتدیگینه گؤره، رسولوللاه دعوت ائدیلن بیر یئره گئتدیگی زامان اۇشاقلارلا اوْینایان نوه‌سی حسینی ده اؤزو ایله آپارماق ایسته‌ییردی، لاكین حسین باباسینی گؤرن كیمی قاچماغا باشلاییر، رسولوللاه دا اۇشاق كیمی اوْنون آرخاسینجا ساغا-سوْلا قاچیردی (ابن ماجه، "مۇقددیمه"، 11).

ابو هۇرئیره‌نین (ر.آ.) نقل ائتدیگینه گؤره، آقابه ابن هابیس نوه‌لریندن بیرینی اؤپن حضرتی پئیغمبره: "منیم اوْن اؤولادیم وار، هله هئچ بیرینی اؤپمه‌میشم" - دئدی. رسولوللاه (س.ه.و.) دا اوْنا: "مرحمت گؤسترمه‌ینه مرحمت ائدیلمز!" -دئمیشدیر. عینی حال ایله قارشیلاشان مدینه‌لی بیر شخص رسولوللاها: "منیم بیر اوْغلوم وار، حددی بۆلوغا چاتیب، من ایسه اوْنو هله بیر دفعه‌ ده اؤپمه‌میشم" - دئدیگی زامان رسولوللاه (س.ه.و.) بئله جاواب وئردی: "اگر الله اوْ مرحمتی سنین قلبیندن سیلمیشسه، من نه ائده بیله‌رم؟"

بۇندان باشقا، حضرتی پئیغمبر اۇشاقلارینا دقت گؤسترن آتا-آنالاری دا مدح ائتمیش و قییمتلندیرمیشدیر.

مدینه‌یه گئجه دۆشموش، قارانلیق هر طرفی اؤرتموش، لاكین رسولوللاهین (س.ه.و.) هر طرفی نامازلا ایشیقلیدیر، اوْ، اللهی خاتیرلاییر، گئجه‌نی تهججودله كئچیریر، گؤیلرین و یئرین رببینه اۆز تۇتور، بۆتون ایشلرین آچاری الینده اوْلانا دۇعا ائدیر. بۇنو یئرینه یئتیرركن ده اوْنو یوْخدان یارادانین امرینه تابع اوْلور: "ائی (لیباسینا) بۆرونموش پئیغمبر! گئجه - آز بیر حیصه‌سی استثنا اوْلماقلا - قالخیب ناماز قێل! گئجه‌نین یاریسینا قدر، یاخود بیر قدر اوْندان آز و یا بیر قدر اوْندان چوْخ! هم ده آراملا، آغیر-آغیر قۇران اوْخو!" ("مۇززممیل" سۇره‌سی،1-4).

ابو هۇرئیره‌نین -رادییاللاهو آنه- بئله دئدیگی روایت ائدیلیر: "رسولوللاه (س.ه.و.) آیاقلاری شیشنه قدر ناماز قێلیردی.

اوْنا: "ائی اللهین رسولو، الله سنین بۆتون كئچمیش و گله‌جك گۆناهلارینی باغیشلادیغی حالدا نه اۆچون بئله ائدیرسن"، - دئیه سۇال وئردیكده، اوْ، "من شۆكور ائدن بیر قۇل اوْلماییممی؟"، - دئیه جاواب وئردی" (ابن ماجه).

ال-اسود ابن یزیدین بئله دئدیگی روایت ائدیلیر: "آیشه‌یه -رادییاللاهو آنهه- پئیغمبرین (س.ه.و.) گئجه ناماز قێلماسینا عاید بیر سۇال وئردیم. اوْ، بئله دئدی: "اوْ، گئجه‌نین ایلك ساعتلاریندا یاتار، سوْنرا قالخاردی. آزانی ائشیدن كیمی قالخیردی. جۆنوب اوْلوردوسا، دۇروب اۆزرینه سۇ تؤكوب قۆسل آلار و نامازا دۇراردی"" (بۇخاری).

رسولوللاهین (س.ه.و.) گئجه نامازیندا حئیرتامیز جهتلری وار ایدی. بیز همین نامازین اۇزون قێلینماسی حاقیندا یاخشی دۆشونمه‌لی و اوْ طرزده ناماز قێلماغی اؤزوموزه نۆمونه اوْلاراق قبول ائتمه‌لیگیك.

ابو عبدالله هۆزئیفه ابن ال-یمانین -رادییاللاهو آنه- بئله دئدیگی روایت ائدیلمیشدیر: "بیر گئجه پئیغمبرله -سللاللاهو آلئیهی و سللم- بیرلیكده ناماز قێلدیم. "بقره" سۇره‌سینی اوْخوماغا باشلادی. اؤز-اؤزومه دئدیم كی، یۆز آیه اوْخودوقدان سوْنرا رۆكویا گئدر، لاكین داوام ائتدی. دئدیم، بیر رۆكتده بۆتون سۇره‌نی اوْخویار، یئنه داوام ائتدی. "آلی-عمران" سۇره‌سینه باشلادی، اوْنو دا آخیرا قدر اوْخودو. بۇ سۇره‌نی بیتیردیكدن سوْنرا رۆكویا گئدر دئدیم، سوْنرا "نیسا" سۇره‌سینه باشلاییب اوْنو دا آخیرا قدر اوْخودو. اوْ، آغیر-آغیر و سؤزلری آیدین تلفّوظ ائده‌رك اوْخویوردو. تسبیح ائهتیوا ائدن بیر آیه اوْخودوغو زامان تسبیح گتیریر، دۇعا ائهتیوا ائدن آیه اوْخودوقدا دۇعا ائدیر، اللها سێغینماغی ائهتیوا ائدن آیه اوْخودوغو زامان ایسه اللها سێغینیردی. سوْنرا رۆكویا گئتدی، رۆكودا "سۇبهانه راببییل آزیم"، - دئمه‌یه باشلادی. رۆكوسو قییاما یاخین اوْلدو. سوْنرا "سمیاللاهو لیمن حامیده راببنه لكل هامد" دئدی. و بۇرادا رۆكویا یاخین بیر مدتده دایاندی، سوْنرا سجده‌یه گئدیب "سۇبهانه راببییل آله" دئدی. سجده‌سی ده (اۇزونلوق اعتباریله) قییاما یاخین ایدی" (مۆسلیم).

اوْسمان نۇری توْپباش

حضرتی پئیغمبر جهالت ایچینده قالمیش عربلرین اعتیمادینی اوْ درجه‌ده قازانمیشدی كی، آمانسیز دۆشمنی اوْلان ابو جهل دخی گۆنون بیرینده اوْنا دئمیشدیر:

– یا محمّد، من سنه “یالانچیسان” دئیه بیلمه‌رم، فقط بۇ گتیردیگین دعوتینی ایستمیرم!..

ان قددار دۆشمنلری ده بئله‌جه اوْنا اینانیر، گتیردیگی دینین حاق اوْلدوغونا شۆبهه ائتمیردیلر؛ ساده‌جه صیرف نفسانیتلری باخیمیندان ایناد گؤستریردیلر.

آیه‌ده اوْنون دعوتینی رد ائدنلرین بۇ آجیناجاقلی حالینا چوْخ گؤزل آیدینلیق گتیریلیر:

“وْنلارین سؤیله‌دیكلری‌نین، حقیقتن، سنی اینجیتمكده اوْلدوغونو بیلیریك. اصلینده، اوْنلار سنی یالانلامیرلار. فقط اوْ ظالیملار، آچیق-آشكار شكیلده اللهین (گؤندردیگی) آیه‌لری اینكار ائدیرلر” («انام» سۇره‌سی، 33).

628-جی ایلده پئرسلری (فارسلاری) مغلوب ائدن بیزانس ایمپئراتوْرو هئراكل مۆزففر قۆرورلا سۇرییادا اوْلدوغو زامان حضرتی پئیغمبرین (س) اوْنو ایسلاما دعوت ائدن مكتوبونو آلیر. ظفر پاریلتیلاری گؤزونو قاماشدیرمیش ایمپئراتوْر بۇ دعوته عصبیلشمیر، عكسینه، یئنی دینین نه اوْلدوغونو اؤیرنمك اۆچون پئیغمبرین همشریلریندن یانینا اینسانلار گتیریلمه‌سینی امر ائدیر. حضرتی پئیغمبرین (س) ان قددار دۆشمنی ابو سۆفیان دا بۇ زامان سۇرییایا تیجارته گلن مككه‌لیلرین آراسیندا ایدی. هیجرتین 6-جێ ایلی ایدی. بۇ زامان حضرتی پئیغمبرله قۇرئیش سۆله حالیندا ایدی.

مككه‌لی تاجیرلر هئراكلین آداملارینا هوسله قوْشولوب سارایا گئتدیلر. ایمپئراتوْر و آداملاری ایلیادا (بئیتول-مۆقدس) اوْنلاری گؤزله‌ییردیلر. احاطه‌سینده رۇمون آغساققاللاری دا اوْلان بیر مجلیسده هئراكل مككه‌لی تاجیرلری قبول ائتدی. بیر ترجومان چاغیرتدیردی. ترجومچی ایمپئراتوْرون سوْرغوسونو اوْنلارا چاتدیردی:

– “پئیغمبه‌رم” دئین اوْ ذاتا نسب جهتدن ان یاخین اوْلانینیز هانسینیزدیر؟

ابو سۆفیان:

– ان یاخینی منم! – دئدی.

هئراكل:

– اوْنو و یوْلداشلارینی یانیما گتیرین! من آنجاق اوْنونلا دانیشاجاغام، اما یوْلداشلاری یانیندا ایشتیراك ائتسینلر.

سوْنرا ترجومچییه دئدی:

– بۇنلارا سؤیله: اوْ شخصین باره‌سینده ابو سۆفیاندان بعضی شئیلر سوْروشاجاغام، هانسی نؤقطه‌ده یالان دئسه، درهال اعتراضلارینی بیلدیرسینلر.

ابو سۆفیان سوْنرالار كراللا آرالاریندا اوْلان سوْرغو و جاوابلاندیرمالاری بۇ شكیلده نقل ائتمیشدیر:

– ایچینیزده اوْنون نسبی نئجه‌دیر؟ – دئیه ایمپئراتوْر سوْروشور.

ابو سۆفیان:

– چوْخ بؤیوكدور!

– اجدادی ایچینده هئچ ملیك اوْلان اوْلموشدومو؟

– خئیر!

– سیزلردن هر هانسی بیرینیزین اوْندان اول پئیغمبرلیك ادعانیز واردیمی؟

– یوْخدو!

– اوْنا تابع اوْلانلار خالقین قاباقجیل كۆتله‌سیمی، یوْخسا آشاغی طبقه‌نین آداملاریدیر؟

– آشاغی طبقه‌نین اینسانلاری.

– اوْنا تابع اوْلانلارین سایی گئتدیكجه آرتیر، یوْخسا آزالیر؟

– آرتیر!

– اوْنا تابع اوْلوب دینینی قبول ائدن، لاكین سوْنرادان بَینمه‌ییب دؤننلر وارمی؟

– اصلا!

– بۇ دیَرلندیرمه‌نیزدن اول اوْنو هئچ یالانچیلیقدا اتهام ائتمیشدینیزمی؟

– خئیر!

– سؤزونه خیلاف اوْلدوغونو هئچ ائشیتدینیزمی؟

– خئیر! وئردیگی سؤزو تۇتار! آنجاق بیز ایندی اوْنونلا بیر مدتلیك آنلاشمیشیق. بۇ مدت ایچریسینده نه ائده‌جه‌یینی بری باشدان بیلمیریك. (ابو سۆفیان حضرتی پئیغمبره بۇندان باشقا اعتیمادسیزلیق گؤستره بیلمه‌یه‌جه‌یینی اوْرتایا قوْیدو).

– اوْنونلا هئچ ساواشدینیزمی؟

– بلی!

– بۇ ساواشلار نئجه نتیجلندی؟

– بضا اوْ بیزی مغلوب ائدیر. بضا ده بیز اوْنو.

– یاخشی، سیزه نه كیمی امرلر وئریر؟

بیزه: “یالنیز اللها (ج.ج.) عبادت ائدین، هئچ بیر شئیی اوْنا شریك قوْشمایین! آتالارینیزین عبادت ائتدیكلری بۆتلری ترك ائدین!” - دئییر. بیزه نامازی، دوْغرولوغو، ایففتی و ناموسلو اوْلماغی و قوْهوم-اقربایا باش چكمه‌ییمیزی امر ائدیر.

سوْنرالار ابو سۆفیان قئید ائدیردی كی: واللاه، شاهیدلریمین اوْردا-بۇردا یالان سؤیله‌دیگیمی یایمایاجاقلارینا امین اوْلسایدیم، اوْنون حاقیندا یالان دانیشاردیم.

بۇ سوْرغو-سۇالدان سوْنرا هئراكل ترجومچییه دئییر:

– اوْنا سؤیله: اوْنون نسبینی سوْروشدوم، آرانیزدا سوْیونون چوْخ الا اوْلدوغونو سؤیله‌دین. پئیغمبرلر ده قؤوملری‌نین سوْیلولاری ایچیندن سئچیلیب گؤندریلیر.

ایچینیزده اوْندان اول بۇ ادعادا اوْلان باشقا بیری واردیرمی، دئدیم. خئیر! – دئدین. اوْندان اول بیری خاطیره گلسیدی، فیكیرلشردیم كی، تبلیغلرینی اوْندان نۆمونه گؤتوره‌رك حاضیر گؤتورور.

اجدادی ایچریسینده هئچ ملیك واردیرمی؟ – دئیه سوْروشدوم. یوْخدور! – دئدین. اگر اجدادیندان ملیك اوْلان بیریسی اوْلسایدی، آتاسی‌نین مۆلكونو گئری آلماغا چالیشدیغینی دۆشونردیم.

بۇ ادعایا دۆشمزدن اول اوْنون یالان دانیشدیغینی گؤردونوزمو، دئیه سوْروشدوم. اوْنا دا “خئیر!” دئدین. من بیلیرم كی، اینسانلارا قارشی یالان سؤیله‌مه‌ین بیر آدام الله (ج.ج.) حاقیندا دا یالان سؤیله‌مز!

اوْ بیری سۇاللارین جاوابلاری دا منه چوْخ مطلبلردن خبر وئردی: همیشه پئیغمبرلره اولجه تابع اوْلانلار آشاغی طبقه‌نین اینسانلاری اوْلور... حاق دینلرین بیر خۆصوصیتی ده تبلیغ كمالا چاتانا قدر طرفدارلاری‌نین آرتماسیدیر. دئدی كی، اوْنون دینینی بَیننلر سوْنرادان پئشمان اوْلوب، یوْلوندان دؤنمز!.. ایمان سایه‌سینده اینسان اوْغلو ایدئالیندان دؤنمور... پئیغمبرلر، سؤیله‌دیگی كیمی، سؤزلریندن دؤنمه‌ین اینسانلاردیر... بۇ و داها سوْنرا سؤیله‌دیكلری دوْغرودورسا، همین شخص، باخ، ایندی من آیاغیمی باسدیغیم یئرلره تئزلیكله حاكم اوْلاجاقدیر. من بۇ پئیغمبرین ظۆحور ائده‌جه‌یینی بیلیردیم، فقط سیزدن اوْلاجاغینی تخمین ائتمزدیم. اوْنون یانینا گئده بیلسیدیم، اوْنونلا گؤروشه بیلمك اۆچون هر جۆر زحمته قاتلاناردیم. یانیندا اوْلسایدیم، آیاقلارینی یۇیاردیم!..

اوْندان سوْنرا هئراكل دیخیئ واسطه‌سی ایله بسرا امیرینه گؤندریلن و اؤزونه چاتاسی مكتوبو ایسته‌دی.

مكتوبدا بۇنلار یازیلمیشدی:

“بیسمیللاهیر رحمانیر راهیم!

“اللاهین قۇلو و رسولو محمّددن روْمالیلارین بؤیویو هئراكله. هیدایته تابع اوْلانلارا سلام اوْلسون! من سنی ایسلاما دعوت ائدیرم. ایسلاما داخیل اوْل كی، امین-آمانلیق تاپاسان! الله دا بۇنون عوضینده اجرینی ایكیقات وئرسین! اگر قبول ائتمه‌سن، رعیتین اوْلان اكینچیلرین گۆناهی سنین بوْیونا!”

ائی كیتاب اهلی! سیزینله بیزیم آرامیزدا مشترك اوْلان بیر سؤزه گلین! اللهدان باشقاسینا سجده ائتمه‌یك! اوْنا شریك قوْشمایاق! اللهی گؤرمه‌یه‌رك بیر-بیریمیزی ایلاهلاشدیرمایاق. اگر اوْنلار یئنه ده اۆز چئویررلرسه، اوْ زامان “شاهید اوْلون كی، بیز مۆسلمانلاردانیق” دئیین” («آلی-عمران» سۇره‌سی، 64).

روْما ایمپئراتوْرو هئراكلین ایسلام دینی باره‌ده اؤیرندیكلریندن ریققتلنه‌رك اینصافلی داورانیشی، زننیمیزجه، صیرف اؤز فضیلتیندن قایناقلانمامیشدیر.

بۆتونلوكله حاقین گؤندردیگی بیر دین اوْلاراق و طبیعتی اعتباریله وحدانیت (تكاللاهلیق) اساسلارینا دایانان بیر اینانج سیستمینه صاحب اوْلان خریستینالیقداكی پوْزولما اوْ زامانلاردا تزه‌جه باشلامیشدی. تقریباً ایكی یۆز ایل سۆرن و تاریخده “یكوْنالار قوْوغاسی” آدلانان مۆناقیشه‌لر نهایته چاتمیش و كیلسه‌لر رسم و هئیكللرله دوْلموشدو. خریستیانلیق وحدانیتدن اۇزاقلاشدیریلاراق تسلیس دئییلن اۆچلو تانری سیستمینه قئید-شرطسیز رام اوْلموش و بیر حاق دینی بئله‌جه اصلیندن اۇزاق دۆشموشدو. حاق دینینین یئنیلشمه‌سی اینسانلیق اۆچون یئنیدن سعادت یوْلو آچاردی. ایسلام بئله بیر شرایطده گؤندریلدی. بۇ وضعیتده هله اسكی وحدانیت اینانجینی مۆحافیظه‌ ائدنلرین مؤوجودلوغو دا تاریخی بیر گئرچكدیر. نئجه كی، مۆشریكلرین سوْنسوز تضییقلرینه دؤزمه‌یه‌رك هبشیستانا هیجرت ائتمیش سهابه‌لرین اوْرادا دؤولت ریسی صیفتی ایله صؤحبته گیریشدیكلری كرال نجاشی ده بئله اینصافلی داورانیش نۆماییش ائتدیرمیش، حتی الینده‌كی اساسی ایله یئره بیر خطت چكرك دئمیشدیر:

– بۇ، سیزین آنلاتدیقلارینیزلا منیم اینانجیم آراسیندا بۇ خطت قدر فرق یوْخدور.

چۆنكی كرال دا خریستیانلیغین وحدانیت اینانجینی مۆحافیظه‌ ائدن “ارییوْس” مذهبینه منسوبدو.

هئراكلین ده بئله بیر اینانج داشیدیغی احتیمال اوْلونور. آنجاق ایسلاما ایمان گتیردیگینه دایر الیمیزده تاریخی بیر سند و یا دلیل یوْخدور. بۇ بیر گئرچكدیر كی، ایمان بیر قیسمت مسئله‌سیدیر، باشقا سؤزله، بیر فۆرصتین اثریدیر.

دیگر طرفدن، هئراكلا باغلی اوْلان بۇ مسئله‌ گؤستریر كی، رسولوللاهین (س) پئیغمبرلیگینی تسدیق ائتمه‌ینلر بئله اوْنون دۆروستلویونو و یئتكین شخصیتینی تسدیق ائدیردیلر. پئیغمبر (س) مدینه‌یه هیجرت ائتدیگی زامان یانیندا مۆشریكلرین بعضی امانتلری واردی: اوْنلاری صاحبلرینه تسلیم ائتمه‌سی اۆچون حضرتی الینی مككه‌ده قوْیموش، اوْنو اؤزونون وكیلی كیمی وظیفه‌لندیرمیشدی.

رببیمیز، بیزی اوْنون محبتینه لاییق بیر اۆممت ائله‌سین! چۆنكی، اوْ گئتدیكجه گئنیشلنن بیر مرحمت و شفقت نۆمونه‌سی ایدی!..

هارون یهیا

پئیغمبریمیزین (س) ان بؤیوك معجزه‌سی قۇرانی-كریمدیر. الله 14 عصر بۇندان اول اینسانلارا یوْلگؤسترن بیر كیتاب اوْلان قۇرانی-كریمی گؤندرمیش و بۆتون بشری اوْنا تابع اوْلاراق خلاص اوْلماغا دعوت ائتمیشدیر. رببیمیز قۇران حاقیندا: «حالبوكی بۇ قۇران عالملره آنجاق بیر اؤیود-نصیحتدیر!» («قلم» سۇره‌سی، 52)، - دئیه بۇیورموشدور.

قۇران گؤندریلدیگی گۆندن بۇ گۆنه كیمی هر دؤورده یاشایان هر بیر اینسان قروپونون باشا دۆشه بیله‌جیی آسان و آنلاشیقلی بیر دیله مالیكدیر. الله قۇرانین بۇ اۆسلوبونو «آند اوْلسون كی، بیز قۇرانی عیبرت آلماق اۆچون بئله آسانلاشدیردیق...» («قمر» سۇره‌سی، 22) آیه‌سی ایله خبر وئرمیشدیر. همچی‌نین قۇرانین ادبی دیلی‌نین مۆكممللیگی، بنزرسیز اۆسلوب خۆصوصیتلری و اؤزونده ائهتیوا ائتدیگی اۆستون حیكمت ده اوْنون اللهین سؤزو اوْلماسی‌نین دلیللریندندیر.

قۇرانین بۇ خۆصوصیتلری ایله یاناشی، اوْنون اللهین سؤزو اوْلدوغونو تسدیق ائدن چوْخسایلی معجزه‌وی طرفلری ده وار. بۇ خۆصوصیتلردن بیری بیزیم آنجاق خخ و خخی عصرلرین تئخنوْلوْگییاسی ایله چاتدیغیمیز بعضی علمی حقیقتلرین تخمینن 1400 ایل اول قۇراندا بیلدیریلمه‌سیدیر. قۇرانین مۆختلیف آیه‌لرینده چوْخ آیدین و حیكمتلی اۆسلوبلا قئید ائدیلن بعضی علمی حقیقتلر آنجاق سوْن دؤورلرین تئخنوْلوْگییاسی ایله كشف ائدیلمیشدیر. قۇرانین گؤندریلدیگی دؤورده علمی شكیلده الده ائدیلمه‌سی مۆمكون اوْلمایان بۇ بیلگیلر قۇرانین اللهین سؤزو اوْلدوغونو بیر داها تسدیق ائدیر.

قۇرانین نازیل ائدیلدیگی وێی عصرده عرب جمعیتی علمی مسئله‌لر باره‌ده سایسیز خۇرافاتا و باتیل ائتیقادا مالیك ایدی. كایناتی و طبیعتی تدقیق ائده‌جك تئخنوْلوْگییایا مالیك اوْلمایان عربلر نسیلدن-نسله اؤتورولن افسانه‌لره اینانیردیلار. مثلا، اوْنلار گؤیون داغلارین سایه‌سینده دایاندیغینی گۆمان ائدیردیلر. بۇ اینانجا گؤره، دۆنیا دۆزدور و هر ایكی طرفده‌كی هۆندور داغلار سۆتون كیمی گؤی قۆببه‌سینی ساخلاییر. آنجاق عرب جمعیتی‌نین بۆتون بۇ باتیل اینانجلاری قۇرانین گۆجو ایله آرادان قالدیریلدی. مثلا، «گؤیلری، گؤردویونوز كیمی، دایاقسیز اوْلاراق یۆكسلدن محض اللهدیر...» («رد» سۇره‌سی، 2) آیه‌سی گؤیون داغلارین سایه‌سینده یۆكسلدیگی اینانجینی آلت-اۆست ائتدی. بۇنون كیمی داها بیر چوْخ مسئله‌ده همین دؤورده بیلینمه‌ین مۆهوم معلوماتلار قۇراندا اینسانلارا خبر وئریلدی. اینسانلارین آستروْنوْمییا، فیزیكا، بیوْلوْگییا و س. علملر حاقیندا چوْخ آز معلوماتلاری‌نین اوْلدوغو بیر دؤورده گؤندریلن قۇران اؤزونده كایناتین یارادیلیشیندان اینسانین یارادیلماسینا، آتموْسفئرین قۇرولوشوندان یئر اۆزونده‌كی سیستملره قدر بیر چوْخ مسئله‌لر باره‌ده چوْخ واجیب معلوماتلاری ائهتیوا ائدیر (اطرافلی معلومات اۆچون هارون یهیانین ائلشاد میری طرفیندن آذربایجان دیلینه ترجومه ائدیلمیش «قۇران معجزه‌لری» آدلی كیتابینا مۇراجعت ائده بیلرسینیز).

قۇران بۆتون كایناتی یوْخدان یارادان، هر شئیین ان دوْغروسونو بیلن اللهین سؤزودور. اوْ، هر بیر اینسانین باشا دۆشه‌جیی، ساده و آنلاشیقلی بیر اۆسلوبا و بنزرسیز حیكمته مالیكدیر. الله قۇرانی اینسانلارین اوْخویوب باشا دۆشمه‌لری، اوْرادا یازیلانلاری اؤیرنمه‌لری، بۆتون كایناتی یوْخدان یارادان رببیمیزی تانیمالاری، اوْنا نئجه قۇللوق ائده‌جكلرینی بیلیب چكینمه‌لری اۆچون گؤندرمیش، فرقلی مثاللارلا آیه‌لرینی بیر-بیر و مۆختلیف شكیللرده آچیقلامیشدیر. اللهین «...بیز كیتابدا هئچ بیر شئیی نظردن قاچیرمادیق...» («انام» سۇره‌سی، 38) آیه‌سینده ده بیلدیردیگی كیمی، قۇران قۆسورسوزدور. هم دۆنیا حیاتی، هم ده آخیرت حیاتی ایله باغلی بیر چوْخ تفررواتلار قۇراندا چوْخ حیكمتلی شكیلده آچیقلانمیشدیر. الله «حقیقتن سیزه ائله بیر كیتاب نازیل ائتدیك كی، اوْ، سیزدن اؤترو بیر شرفدیر. مگر درك ائتمیرسینیزمی؟» («انبییا» سۇره‌سی، 10) آیه‌سی ایله ده بۇ حقیقتی بیلدیریر.

قۇرانین ان مۆهوم خۆصوصیتلریندن بیری ده اوْنون گۆنوموزه قدر هئچ بیر دیَیشیكلییه مروز قالمادان، پئیغمبریمیزه (س) وحی ائدیلدیگی شكیلده بیزه گلیب چاتماسیدیر. الله بۇ حقیقتی قۇراندا «شۆبهه‌سیز كی، قۇرانی بیز نازیل ائتدیك و سؤزسوز كی، بیز ده اوْنو قوْرویوب ساخلایاجاغیق!» («هیجر» سۇره‌سی، 9) آیه‌سی ایله خبر وئرمیشدیر.

معلوم اوْلدوغو كیمی، قۇراندان اولكی حاق كیتابلار گؤندریلدیگی وضعیتده قالمامیش، قوْرونمامیش و تحریف ائدیلمیشدیر. بۇ كیتابلارا اینسانلار طرفیندن مۆختلیف علاوه‌لر ائدیلمیش، بعضی یئرلری یا دیَیشدیریلمیش، یا دا تامامیله چێخاریلمیشدیر. پئیغمبریمیزه (س) ایسه هر دفعه‌ وحی گلنده همین وحیلر رببیمیزین بیر معجزه‌سی شكلینده اوْنا ازبرله‌دیلمیشدیر. پئیغمبریمیز (س) ایسه وحیدن درهال سوْنرا سهابه‌لرین آراسیندا «وحی كاتیبلری» دئییلن شخصلره قۇرانی یازدیرمیشدیر. بئله‌لیكله، قۇران یازیلی صۇرتده قوْرونوب-ساخلانمیشدیر. هز.ابو بكیرین دؤورونده قۇران تك بیر نۆسخه حالینا سالینمیش، هز.اوْسمانین دؤورونده ایسه قۇران نۆسخه‌لری چوْخالدیلاراق مۆهوم ایسلام شهرلرینه گؤندریلمیشدیر.

حضرتی محمّد

ائلشاد میری

دۆنیا دینلراراسی دیالوْق و مدنیتلرین قارشیدورماسیندان دانیشیر، بیز ایسه مۆختلیف مذهبلردن. بَینمه‌دیگیمیز قربین گۆندمینده قلوْباللاشما وار، بیزیم گۆندمیمیزده ایسه هانسی مذهبین دوْغرو اوْلماسی. خوْشلامادیغیمیز، سهو یوْلدا اوْلدوغونا ایناندیغیمیز اینسانلار كوْسموْسا گئدیر، بیز نامازدا آیاقلارین آراسی‌نین نئچه بارماق اوْلدوغونو مۆزاكیره ائدیریك. اللها اینانمایانلار پیلوْتسوز تییاره‌لرله كؤرپه‌لری بوْمباردمان ائدیر، بیز ایسه هله ده هانسیسا جانلی‌نین هاراسینداسا الله سؤزونون یازیلدیغینی آختاریریق. دۆنیا كوْسموْسدا ستانسییالار قۇرماقدان دانیشیر، بیزلر ایسه هله ده مذهبلراراسی تسسوبكئشلیگی نئجه آرادان قالدیراجاغیمیزدان.

باشقا خالقلار نۆوه سلاحینا صاحب اوْلور، بیز هله ده خلیفه‌لردن هانسی‌نین داها فضیلتلی اوْلدوغو حاقدا مۆباهیسه ائدیریك. مۆسلمانلار اوللر بۆتون دۆنیایا حاكم اوْلدوغو حالدا، ایندی باشقالاری‌نین بۇیروقلارینی یئرینه یئتیرمك اۆچون بیر-بیریلری ایله یاریشیرلار. بۆتون بۇنلارین نتیجه‌سیدیر كی، دۆنیادا باش وئرن هر جۆر منفی حادثه‌ده مۆسلمانلارین آدی حاللاندیریلیر، بۆتون منفی داورانیشلار مۆسلمانلارا شامیل ائدیلیر.

مۆسلمانلارین بۇگونكو وضعیتی‌نین باشلیجا سببلریندن بیری اوْنلارین آراسیندا بیرلیگین اوْلماماسیدیر، اوْنلارین مۆختلیف مذهبلری دین كیمی قبول ائده‌رك، باشقا مذهبلره دۆشمن نظری ایله مۆناسیبت بسله‌مه‌سیدیر.

ایسلام دینی بیرلیك و برابرلیك دینیدیر. ایسلام قارداشلیق دینیدیر. بیزی یارادان هر بیریمیزین بیر یئرده اوْلماغیمیزی و اوْنون دینیندن مؤحكم تۇتماغیمیزی ایسته‌ییر. اۇجا الله قۇرانی-كریمده بئله بۇیورور: «هامینیز بیر یئرده اللهین ایپیندن (دینیندن مؤحكم) یاپیشین، بیر-بیرینیزدن آیریلمایین! اللهین سیزه وئردیگی نعمتینی خاتیرلایین كی، سیز بیر-بیرینیزه دۆشمن ایكن اوْ سیزین قلبلرینیزی (ایسلام ایله) بیرلشدیردی و اوْنون نعمتی سایه‌سینده بیر-بیرینیزله قارداش اوْلدونوز. سیز اوْددان اوْلان بیر اۇچورومون كناریندا ایكن اوْ سیزی اوْرادان خلاص ائتدی. الله اؤز آیه‌لرینی سیزین اۆچون بۇ شكیلده آیدینلاشدیریر كی، حاق یوْلا یؤنلمیش اوْلاسینیز!» («آلی-عمران» سۇره‌سی، 103). رببیمیز بیزی بیر-بیریمیزه قارشی منفی مۆناسیبتدن ال چكمه‌ییمیزی، بیر-بیریمیزه قارشی پیس زننه، بدگومانا قاپیلماقدان چكینمه‌ییمیزی امر ائدیر: «ائی ایمان گتیرنلر! چوْخ زننه-گۆمانا قاپیلماقدان چكی‌نین. شۆبهه‌سیز كی، زننین بعضیسی (هئچ بیر اساسی اوْلمایان زنن) گۆناهدیر. (بیر-بیرینیزین عیبینی، سیررینی) آراییب آختارمایین، بیر-بیرینیزین قئیبتینی قێرمایین! سیزدن بیرینیز اؤلموش قارداشی‌نین اتینی یئمه‌یه راضی اوْلارمی؟! بۇ سیزده ایكراه حیسسی اوْیادار (قئیبت ده بئله‌دیر). اللهدان قوْرخون. حقیقتن، الله تؤوبه‌لری قبول ائدندیر، رحملیدیر!» («هۇجورات» سۇره‌سی، 12). همچی‌نین اۇجا یارادان اینسانلارا سسلنه‌رك، پیس نتیجه‌یه سبب اوْلاجاق بیر-بیریمیزه لاغ ائتمه‌ییمیزی ده قاداغان ائده‌رك بئله بۇیورور: «ائی ایمان گتیرنلر! بیر قؤوم دیگرینی لاغا قوْیماسین. اوْلا بیلسین كی، لاغا قوْیولانلار لاغا قوْیانلاردان الله یانیندا داها یاخشی اوْلسونلار» («هۇجورات» سۇره‌سی، 11).

اللهین اینسانلارا رحمت اوْلاراق گؤندردیگی حضرتی محمّد اللهین بۇ امرلرینی هم سؤیله‌یه‌رك، هم ده یاشایاراق ایجرا ائدیب. بئله كی، مۆسلمانلار مككه‌دن مدینه‌یه كؤچمك (هیجرت ائتمك) مجبوریتینده قالاندا آرتیق اوْنلار تانیمادیقلاری، حتی بعضیلرینی ایلك دفعه‌ گؤره‌جكلری اینسانلارین ائلینه-اوْباسینا پناه آپاریردیلار. اللهین رسولو هیجرتدن سوْنرا مدینه‌لی مۆسلمانلارلا (انصار) مككه‌دن گلن مۆسلمانلار (مۆهاجیر) آراسیندا قارداشلیق اعلان ائتدی. بۇ قارداشلیق حادثه‌سی معنا و ماهیتی اعتباری ایله بشر تاریخینده آنالوْقو اوْلمایان نادیر بیر ایجراات ایدی. اللهین رسولو بۆتون مۆسلمانلاری منسوب اوْلدوغو سینفی طبقه‌یه، میللته، طایفهیا، دریسینه، رنگینه فیكیر وئرمه‌دن عۆمومبشری قارداش اعلان ائتدی. اۇجا الله دا قۇرانی-كریمده اینانانلارین بیر-بیریلری‌نین قارداشی اوْلدوغونو اعلان ائدیر: «حقیقتن، مؤمینلر قارداشدیرلار» («هۇجورات» سۇره‌سی، 10). آیه‌دن ده آیدین اوْلدوغو كیمی، هارادا یاشاماسیندان، هانسی دیلده دانیشماسیندان، هانسی طایفهدان، دریسی‌نین رنگیندن آسیلی اوْلمایاراق، بۆتون اینانانلار بیر-بیریلری‌نین قارداشلاریدیر.

دینیمیز دین قارداشلیغینی قان قارداشلیغیندان داها مۆهوم و اۆستون ساییر. چۆنكی دین قارداشلیغیندا منفت یوْخدور. بۇ قارداشلیغین اساس مقصدینی ایدئال بیر جمعیت فوْرمالاشدیرماق و ابدی سعادته چاتماق تشكیل ائدیر. اللهین راضیلیغی، امر و قاداغالارینا باغلیلیق هر شئیین اۆستونده بیر دیَره مالیكدیر. بۇ قارداشلیق، بئله بیر اۆستون مقصدی حیاتا كئچیرمك اۆچون تسیس ائدیلیب.

حضرتی پئیغمبر (س.ه.و.): «هر كیم اؤزو اۆچون آرزو ائتدیگینی قارداشی اۆچون ده ایسته‌مسه، حقیقی ایمان گتیرمیش ساییلماز» (بۇخاری، «ایمان»، 7)، - بۇیوروب. حضرتی الی (ر) بئله دئییب: «سنین حقیقی قارداشین سنه خئیری دیَسین دئیه، اؤزونه ضرر گلمه‌سینه راضی اوْلاندیر».

حضرتی پئیغمبر باشقا بیر حدیسینده مۆسلمانلارین قارداشلیغی حاقیندا: «مۆسلمان مۆسلمانین قارداشیدیر. مۆسلمان اوْنا خیانت ائتمز، یالان دانیشماز و كؤمه‌یینی اسیرگه‌مز. هر مۆسلمانین باشقا مۆسلمانا ناموسو، مالی و قانی حرامدیر. تقوا بۇرادادیر. بیر مۆسلمانا شر اوْلاراق مۆسلمان قارداشینی آلچالدیجی گؤرمه‌سی كیفایتدیر»، - بۇیوروب (تیرمیزی، «بیرر»، 18).

مؤمینلرین قارداش اوْلدوغو حقیقتی ایسلامین گتیردیگی اساس پرینسیپلردن بیریدیر. انصارلا مۆهاجیرلر آراسیندا جریان ائدن قارداشلیقدا سوْنراكی نسیللره چوْخ نۆمونه اوْلا بیله‌جك خۆصوصیتلر وار. ایندی قئید ائده‌جه‌ییم بیر حادثه‌ اوْلا بیلسین كی، مۆختلیف شكیللرده باشا دۆشوله بیلر. اما بیر مقامی اۇنوتمامالیییق كی، بۇ، هله ایسلامین اساسلاری‌نین تزه-تزه سیستملشدیریلدیگی مدینه دؤورونون ایلك ایللرینده جریان ائتمیشدی.

حضرتی پئیغمبر آبدوررهمان بین اوفی مدینه‌لی سد بین رابی ایله قارداش اعلان ائدندن سوْنرا همین انصار تزه قارداشینی ائوینه آپاردی. بۆتون مالینی-مۆلكونو گؤستره‌رك اوْنا بئله دئدی: «ائی قارداشیم، منیم بۆتون ثروتیم بۇنلاردیر، یاریسینی سنه وئریرم. همچی‌نین منیم ایكی آروادیم وار. سنین سئچه‌جه‌یین بیرینی بوْشاییم و سن اوْنونلا ائولن». بؤیوك آلیجنابلیق، هئچ نه ایله عوض ائدیله بیلمه‌یه‌جك صمیمی حیسسلرله دئییلن بۇ تكلیفه آبدوررهمانین جاوابی بئله اوْلدو: «الله مالینی-مۆلكونو ده، عائله‌نی ده سنه مۆبارك ائتسین. رببیمیز سنین بۇ داورانیشی‌نین مۆكافاتینی وئرسین. سن منه بازارین یوْلونو گؤستر، بۇ منه كیفایت ائدر». آبدوررهمان بین اوف تیجارتله مشغول اوْلان قۇرئیشین ایچینده یاشادیغی و تجروبه‌سی اوْلدوغو اۆچون بۇ ایشی یاخشی باجاریردی. بازارین یوْلونو تۇتان آبدوررهمان آلدیغی بوْرجلا تیجارته باشلادی. الله اوْنا بركت وئردی. بیر مدت سوْنرا ایسه آرتیق اوْ، مدینه‌نین وارلیلاریندان بیری ایدی.

بۇ قارداشلیق مۆسلمانلاردا اوْ درجه‌ مۆسبت تأثیر اوْیاندیرمیشدی كی، اوْنلار بیر-بیریلری‌نین جانبیر یوْلداشلاری اوْلموشدولار. آرتیق بیری‌نین دردی اوْ بیری‌نین ده دردی ایدی. حضرتی پئیغمبر بیر حدیسینده بئله دئییب: «مؤمینلرین آرالارینداكی مۆناسیبت بیر بدنین اوْرقانلاری كیمیدیر. بدنین بیر یئری آغریسا، دیگر حیصه‌لری ده همین اوْرقان اۆچون سانكی بیر-بیرینی چاغیرار».

اللهین رسولونون معنوی آتموْسفئرینده یئتیشن سهابه‌لر ده پئیغمبرین سؤزلرینه عمل ائده‌رك قارداشلارینی اؤزلریندن اۆستون تۇتور و اللریندن گلنی بۇ یوْلدا ائتمه‌یه چالیشیردیلار. مثال اوْلاراق ایكی حادثه‌نی قئید ائتمك اوْلار: سهابه‌لردن بیری ائوده یئمك یئمه‌یه حاضیرلاشیردی. بۇ اسنادا مۆسلمان قارداشی اوْنون ائوینه گلیر و آج اوْلدوغونو بیلدیریر. بۇ سهابه مۆسلمان قارداشی‌نین قارنی‌نین دوْیماسی اۆچون ائوده‌كی آخیرینجی یئمیی قوْناغا وئریر. دین قارداشی‌نین بۇنو گؤرمه‌مه‌سی اۆچون ائوده‌كی شامی سؤندورور و اؤز قاشیغینی بوْش قابا آپاریر. سحریسی گۆن اللهین رسولو همین سهابه‌نین بۇ داورانیشیندان اللهین راضی اوْلدوغونو بیلدیریر. باشقا بیر مثال:

دؤیوشدن سوْنرا ایدی. آغیر یارالیلار واردی. سهابه‌لردن بیری اؤلومله اللشیردی، قۇروموش دوْداقلاری بیر اۇدوملوق سۇیون حسرتی ایله تیتره‌یركن، آغزینا قدر گلن سۇیو، یانینداكی قارداشی «سۇ» دئدیگی اۆچون باشی ایله اوْنا آپارماسینی ایسته‌ییر. سهابه‌لر اؤزلری چوْخ مؤهتاج اوْلماسینا باخمایاراق، قارداشلارینی اؤزلریندن اۆستون تۇتان نۆمونوی اینسانلاردی.

اوْنلاری بۇ جۆر یئتیشدیرن الله رسولو باشقا بیر حدیسینده بئله بۇیوروب: «مؤمینین مؤمینه باغلیلیغی، حیصه‌لری بیر-بیرینه بیرلشدیرن بینا كیمیدیر». حدیسی روایت ائدن سهابه بۇرادا دئییلن مثلای باشا سالماق اۆچون بارماقلارینی بیر-بیرینه كئچیره‌رك حدیسین داها آیدین باشا دۆشولمه‌سینه چالیشیب. (بۇخاری، «سالاه»، 88؛ «مزالیم»، «بیرر»، 65؛ تیرمیزی، «بیرر»، 18؛ نسای، «زكات»، 67).

حضرتی محمّد مۆسلمانلارین آراسیندا همیشه بیرلیك و برابرلیگین قوْرونماسینا، قارداشلیغین تسیس ائدیلمه‌سینه، آرالاریندا سئوگی حیسسلری‌نین داها دا درینلشمه‌سینه چالیشیب. پئیغمبر باشقا دینین منسوبو اوْلان اینسانلارا دا حؤرمت گؤستردیگی حالدا، بۇ گۆن مۆسلمان قارداشلارین مۆختلیف دینی دۆنیاگؤروشونه گؤره خوْشاگلمز لقبلر قوْیماق، چیركین آدلارلا آدلاندیرماق نه درجه‌ دوْغرودور؟ رسولوللاه (س) رببیندن آلدیغی تربییه ایله مۆسلمان، خریستیان و یهودی دئمه‌دن هر اینسانا دیَر وئریب. حضرتی محمّد (س) بیر گۆن یوْلدان یهودی جنازه‌سی آپاریلاركن آیاغا قالخیر. همین اسنادا پئیغمبرین یانیندا اوْلان سهابه “ئی اللهین رسولو، اوْ یهودیدیر”، - دئییر. حضرتی محمّد حالینی، میمیكاسینی دیَیشدیرمه‌دن یانینداكی سهابه‌یه: “امما اوْ، بیر اینساندیر!”، - جاوابینی وئریر... اگر بیز همین سؤزون صاحبی پئیغمبرین اۆممتیگیكسه، اوْندان فرقلی فیكیرلشمه‌مه‌لی، اوْندان فرقلی حركت ائتمه‌مه‌لیگیك. مۆسلمانلارین آراسیندا باش وئرن هر هانسی نارازیلیغی آرادان قالدیرماغا چالیشمالی، دۆشونجه مۆختلیفلیگینی تسسوبكئشلییه قدر آپاریب چێخارمامالیییق. قۇراندا اۇجا الله بئله بۇیورور: «...بۇنا گؤره ده (آرالاریندا بیر مۆباهیسه دۆشسه) ایكی قارداشینیزین آراسینی دۆزلدین و اللهدان قوْرخون كی، بلكه، رحم اوْلوناسینیز!» («هۇجورات» سۇره‌سی، 10). اللهین رسولو دا حدیسلرینده: «شیطان قیبله‌یه اۆزونو چئویرن مؤمینلرین آرتیق اوْنا قۇللوق ائتمه‌سیندن اۆمیدینی كسر، اما اوْنلاری بیر-بیرینه دۆشمن ائتمك اۆچون هله ده اۆمیدلیدیر» (تیرمیزی، «بیرر»، 25؛ مۆسلیم، «مۆنافیقون»، 65)، - بۇیورور. بۇندان باشقا، رسولوللاه: «ائی اللهین بنده‌لری، بیر-بیرینیزه كین بسله‌مه‌یین، بیر-بیرینیزدن اۆز دؤندرمه‌یین. قارداش اوْلون...» (بۇخاری، «ادب»، 57، «فرایض»، 2؛ مۆسلیم، «بیرر»، 23؛ تیرمیزی، «بیرر»، 24)، «بیر آداما مۆسلمان قارداشینی تحقیر ائتمه‌سی پیسلیك اوْلاراق اوْنا بس ائدر» (مۆسلیم، اێ، 32)، - دئیه‌رك مۆسلمانلاری بیر-بیریلری ایله نئجه مۆناسیبت قۇرمالارینی قئید ائدیب. پئیغمبر (س.ه.و.) قارداشلاری‌نین ناموسونو، شرف و لیاقتینی قوْرویان اینسانلارا مۆژده وئره‌رك بۇنلاری ایفاده ائدیب: "كیم قئیبتی ائدیلن قارداشی‌نین شرف و لیاقتینی قوْرویارسا، الله دا همین اینسانی جهنم اوْدوندان قوْرویار" (احمد).

اۇجا الله دا قۇراندا مۆسلمانلارین بیر-بیریلرینه بئله دۇعا ائتدیكلرینی قئید ائدیر: «اوْنلاردان (مۆهاجیرلردن و انصاردان) سوْنرا گلنلر بئله دئییرلر: "ائی رببیمیز! بیزی و بیزدن اول ایمان گتیرمیش قارداشلاریمیزی باغیشلا. بیزیم قلبلریمیزده ایمان گتیرنلره قارشی كینه (حسده) یئر وئرمه. ائی رببیمیز! سن، حقیقتن، شفقتلیسن، مرحمتلیسن!» («هشر» سۇره‌سی، 10).

ایسلام قارداشلیغی چوْخ مۆسبت تأثیره مالیك اوْلان عامللردن بیریدیر. مۆسلمان قارداشلیغی بیر-بیری‌نین یاخشی جهتلری ایله فخر ائتمك و همین خۆصوصیتلری اؤزونونكو كیمی قبول ائتمكدیر. بۇ قارداشلیق، اؤزو سێخینتیلی و چتین وضعیتده اوْلاركن بئله قارداشینی اؤزوندن اۆستون تۇتماق فداكارلیغیدیر.

اللهیمیز بیر، قۇرانیمیز بیر، پئیغمبریمیز بیر، دینیمیز بیر، قیبلمیز بیر، وطنیمیز بیر، دؤولتیمیز بیر، بایراغیمیز، حتی دۆشمنیمیز ده بیر. بۆتون بۇنلاری نظره آلاراق، اللهین بۇیوردوقلاریندان ایكیللی مؤحكم تۇتساق، پئیغمبرین دئدیكلرینی یئرینه یئتیرسك، بیز باشقالاری‌نین دئدیكلرینی یئرینه یئتیرن دئییل، باشقالارینا دئدیكلریمیزی یئرینه یئتیردیرمیی باجاران اینكیشاف ائتمیش جمعیت اوْلاریق.

ابو طالبین وفاتیندان اۆچ گۆن اؤتموشدو. الله رسولو (ساللاللاهو آلیهی و سللم) اوْنون هئچ اوْلماسا دۆنیا ایله ویدالاشاركن بیر اۆنوان قوْیوب گئتمه‌سی اۆچون چوْخ جهد ائتمیش، اما دوْداقلاریندان بۇ اۆنوانی گؤسترن بیر جۆمله‌ ائشیتمه‌میشدی. اوْنون یوْخلوغونو دا فۆرصت بیلن قۇرئیش داها ازازیلجه‌سینه اۆستونه دۆشه‌جك و رسولوللاه بۇ قددارلیغین قارشیسیندا عمیسی‌نین یوْخلوغونو داها آغریلی شكیلده حیسس ائده‌جكدی. چوْخ قۆسسه‌لی ایدی، اوْنا ان چوْخ آرخا دۇران، اوْنو حمایه‌ ائدن عمیسی ابو طالبی ایمانینا شاهید اوْلمادان، دۆنیاداكی ایستیقانلیلیغی‌نین عوضینه ابدی سعادتی قازانماق یوْلونا گیردیگینی ایفاده ائده‌جك بیرجه كلمه ائشیتمه‌دن توْرپاغا باسدیرماغین كدری ایچینده ایدی.

قارانلیغین ظۆلمته بۆروندویو آنلار ایدی. خسته یاتاغیندا قوْیدوغو حیات یوْلداشی‌نین وضعیتینی فیكیرلشیردی و تلاشلا چادیرینا طرف گئتدی... چۆنكی باشقا كؤمكچیسی هز.خدیجه ده خسته‌لیكدن قێوریلیردی. الله رسولو (ساللاللاهو آلیهی و سللم) قێزدیرما ایچینده اوْلان حیات یوْلداشینا اوْنون سوْن و ابدی صفریندن اول باش چكمه‌یه گئدیردی. ایشین سوْنوندا ابو طالب كیمی بیر آرخا-دایاقدان مهروم اوْلماق دردی ایله یاناشی جان دوْستوندان و ان صادق یاریندان دا مهروم قالماق عذابی وار ایدی...

یاخینلاشدی و یاواشجا چادیرین پرده‌سینی آرالادی... خسته‌لیكدن اذیت چكن هز.خدیجه‌نین وضعیتی اۆرك آغریدیردی. بۇ اینیلتیلردن آیریلیق حیسس ائدیلیردی... هز.خدیجه مككه‌نین ان وارلی قادینی اوْلدوغو حالدا بۇ گۆن آجیندان و سێخینتیدان ایكی بۆكولموشدو، سۆرگون حیاتی‌نین عذابوئریجی شرطلری ایله چارپیشاراق قالانلارا "الویدا" دئییب گئدیردی.

اوْنون كدرینده الله رسولونو قێزلاری ایله بیرلیكده تك قوْیوب گئتمه‌یین ناراحاتچیلیغی گیزله‌نیردی. گئدیردی، اما اۆرگی حمایه‌سیز قالان ارینده، سۇلطانلار سۇلطانینا و مرحمتلی رببینه امانت ائتدیگی یئتیملرینده قالیردی. تئز آنادان اوْلموشدو، حاقین قارشیسیندا تئز اوْیانمیشدی و ایندی ده اؤز اللری ایله امانت وئردیگی ایكی بالاسیندان سوْنرا اوْنلارا قوْووشماق اۆچون هامیدان اول گئدیردی.

اۆزونده دۆنیادان كؤچمه‌میشدن اول شیرین بیر تبسسوم گؤروندو، آیدین ایدی كی، آرتیق جیبریلین مۇشتولوغونو گتیردیگی جنّت یاماجلاری گؤزلری‌نین قاباغیندا آچیلمیشدی... آنجاق بۇ شیرین تبسسوم ده شفقت و مرحمتله دوْلو بۇلودلار كیمی چادیرین آغزیندا اوْنو گؤزله‌ین حیات یوْلداشینی گؤرنده كدرله عوضلنمیش و درین قم-قۆسسه‌یه چئوریلمیشدی. هر ایكیسی بیر-بیری‌نین وضعیتینی فیكیرلشه‌رك هۆزنلنمیشدیلر.

بۇ، شفقت و مرحمت سۇلطانی‌نین اۆرگینه درین یارا وۇران بیر منظره ایدی... گؤز ببكلریندن آخیب یاناقلاریندان سۆزولن یاش دامجیلاری ساققالینی ایسلاتمیشدی، دالبادال هێچقیریقلار، قهر دۆیونله‌نیردی بوْغازیندا...

الله رسولو (ساللاللاهو آلیهی و سللم) میننتدارلیق دۇیغوسو ایله خانیمینا یاخینلاشدی و ایفاده ائتمكده كلمه‌لرین ده گۆجسوز قالدیغی بۇ معنا یۆكلو جۆمله‌لری تیترك دوْداقلاری ایله سێرالاماغا باشلادی:

- ائی خدیجه! منه گؤره سن بۇ چتینلیكلره دؤزمك مجبوریتینده قالدین و مؤوقئیین اۇجباتیندان بیر حیاتدان مهروم یاشادین. اصلینده سن بۇنلارا لاییق قادین دئییلدین. جوْمردلیگی‌نین عوضینده كرم و سخاوتله قبول ائدیلمه‌لی اوْلدوغون حالدا سن چیله اۆستونه چیله، مؤهنت و اذیت گؤردون،- دئمك ایسته‌ییردی. سوْنرا سؤزلرینه بئله داوام ائتدی:

- آنجاق اۇنوتما كی، الله هر سێخینتی و چتینلیگین آردینجا مۆطلق چوْخلو خئییر بخش ائتمیشدیر...

آرتیق ابو طالبدن سوْنرا ایكینجی اساس آرخا-دایاق دا داها یاشامیردی. آلتمیش بئش یاشیندا ایكن دۆنیایا و دۆنیاداكی بۆتون چتینلیكلره ویدا ائده‌رك ایچینده نه بیر های-كۆی، نه ده بیر یوْرغونلوق اوْلان، اینجی دنه‌لری ایله هؤرولموش ابدی مكانینا كؤچموشدو هز.خدیجه (رادییاللاهو آنها).

بئله‌لیكله، اوْ، هیرادا چێخان گۆنشین آردینجا بیر قدیر گئجه‌سینده باشلادیغی یئنی حیاتینا یئنه بیر قدیر گئجه‌سینده نؤقطه‌ قوْیموشدو. اوْنو ابدی یۇردون ایلك قاپیسی اوْلان هاجون قبریستانلیغینداكی مكانینا شخصاً الله رسولونون (ساللاللاهو آلیهی و سللم) اؤزو مزارا ائنمكله یئرلشدیردی و اۆستونو ده توْرپاقلا یئنه اوْ، دوْلدوروب دۆزلتدی.

مۆسیبتلر آرتیق لئیسان كیمی یاغماغا باشلامیشدی. چۆنكی یانیندا هر چتینلیكده یانینا سێغینیب دا ساكیتلیك تاپدیغی بیر دستك، فلاكت اوْلوب اۆستونه گلن مئتئوْریتلرین آتموْسفئرینه دیَه‌رك پارچالاناجاغی بیر قوْرویوجو تاوان و ایللرین تجروبه‌سی ایله باش وئرنلره صبرله سینه گرمكده اعتبارلی كؤمكچیسی یوْخ ایدی الله رسولونون (ساللاللاهو آلیهی و سللم).

الله رسولو اۆچون مرحمتلی بیر آتادان، اعتبارلی مۆحافیظه‌دن و كؤنلو توْخ بیر عمیدن سوْنرا صادق یار، الیاچیق حیات یوْلداشی و شفقتلی بیر آرخا-دایاق دا آرتیق یاشامیردی. قۇرئیشلیلر بۇ اۆزدن داها دا جسارتلی اوْلموشدولار. اوْنلار رسولوللاهین (ساللاللاهو آلیهی و سللم) اۆستونه ایندی داها چوْخ یئریگیردیلر. اؤزونو صفئه ایشه حصر ائدنلردن بیری بیر دفعه‌ اللهین سئویملی بنده‌سی‌نین اۆستونه توْز-توْرپاق آتمیشدی. الله رسولو (ساللاللاهو آلیهی و سللم) دا اۆست-باشی بۇ حالدا ایكن باشیاشاغی ائوینه گلدی. قێزلاریندان بیری آتالارینی بۇ وضعیتده گؤروب چوْخ كدرلنمیشدی. بیر طرفدن آتاسی‌نین اۆست-باشینی تمیزله‌ییر، دیگر طرفدن ده قم-كدرینی آغلایا-آغلایا ایفاده ائدیردی. بۇ یاشلی گؤزلری گؤرن الله رسولو (ساللاللاهو آلیهی و سللم) بئله بۇیوردو:

- قێزیم، آغلاما و كدرلنمه! الله سنین آتانی حدر ائتمه‌یه‌جكدیر!

بیر-بیری‌نین آردینجا یاشانان بۇ كدرلی حادثه‌لرله دوْلو اوْلان بۇ ایله "كدر ایلی" دئییلمیشدیر. چۆنكی بۇ واختلار بیر یاندان مۆشریكلرین حاقسیز ظۆلم و اذیتلری حددینی آشمیش و نظارتدن چێخمیشدی، دیگر طرفدن ده رئیغمبریمیزین یانینداكی ایكی بؤیوك دایاق ابدی عالمه كؤچموشدو. بۆتون بۇنلار قملی پئیغمبری كدرلندیرن حادثه‌لر ایدی و بۇندان سوْنرا آرخادا قالان بیر ایل بئله آدلاندیریلمیشدی.

هارون یهیا

حضرت محمّد (س.آ.و.) اللهین ان سوْن حاق كیتابینی وحی ائتدیگی، گؤزل اخلاق و ایمانی ایله بۆتون اینسانلارا نۆمونه گؤندردیگی مۆبارك اینساندیر. مۆبارك پئیغمبریمیز صاحب اوْلدوغو گۆجلو ایمانی ایله اللهین اوْنا وئردیگی مسئولیتی ان گؤزل شكیلده یئرینه یئتیردی. اینسانلاری اللهین یوْلونا، هیدایته دعوت ائتدی. گؤزل اخلاقی ایله بۆتون اینانانلارا یوْلگؤسترن اوْلدو. دؤوروموزده ده پئیغمبریمیزین بۇ میثیلسیز اخلاقی و پروْبلئملر قارشیسینداكی عاغیللی داورانیشی عۆمومبشریلیگینی قوْرویور و اینسانلارا یوْل گؤستریر. مۆسلمانلارین وظیفه‌سی ایسه رسولوللاهین بۇ اۆستون خۆصوصیتلرینی بیلمك، اوْندان نۆمونه گؤتورمك و بۆتون بشریته چاتدیرماق، عینی زاماندا اوْنا بنزه‌مك، آخیرتده

اوْنونلا یاخین دوْست اوْلماق اۆچون هر جۆر سی گؤسترمكدیر.

پئیغمبریمیزین (س.آ.و.) گؤزل اخلاقی

پئیغمبریمیز (س.آ.و.) بۆتون عالملره نۆمونه اوْلان اوْلدوقجا گؤزل اخلاقا صاحب ایدی. اوْ، اطرافینداكیلاری دا بۇنا اساساً تربییلندیریر، اللهین راضی اوْلدوغونو بیلدیردیگی داورانیش طرزلرینی اوْنلارا خاتیرلادیر، قاداغان اوْلونانلاری دا نظرلرینه چاتدیریردی.

الله هز.محمّدین (س.آ.و.) نه قدر اۆستون بیر اخلاقا صاحب اوْلدوغونو آیه‌لرده بئله خبر وئریر:

«نۇن! آند اوْلسون قله‌مه و یازدیقلارینا كی، سن رببی‌نین نعمتی سایه‌سینده دیوانه دئییلسن! حقیقتن، سنی میننتسیز مۆكافات گؤزله‌ییر! شۆبهه‌سیز كی، سن بؤیوك بیر اخلاق اۆزرینده‌سن!» («قلم» سۇره‌سی، 68/1-4).

پئیغمبریمیز اؤزونون اۆستون اخلاقینی مۆسلمانلارا دا تؤوصیه‌ ائتمیشدیر. بۇ تؤوصیه‌لردن بعضیلرینی حدیسلرینده بئله بیلدیریر:

"سنه ظۆلم ائده‌نی باغیشلا. سندن كۆسه‌نین یانینا گئت، سنه پیسلیك ائدنه سن یاخشیلیق ائت، علئیهینه ده اوْلسا حاقی دئ" (كۆتوبی-سیتتئ، مۇهتاساری تئرجومئ و شرحی، پروْف. در. ایبراهیم جانان، 16-جێ جیلد، آكچاغ نشرلری، آنكارا، سه. 317).

"رببیم منه دوْققوز شئیی امر ائتدی: گیزلی حالدا دا، آچیق حالدا دا اللهدان قوْرخماغیمی؛ غضب و راضی اوْلدوغوم حاللاردا عدالتلی سؤز دئمه‌ییمی؛ یوْخسول اوْلدوقدا دا، وارلی اوْلدوقدا دا قناعت ائتمه‌ییمی؛ مندن آیریلان اینسانلا یاخین اوْلماغیمی؛ مندن اسیرگه‌ینه اسیرگه‌مه‌مه‌ییمی؛ منه ظۆلم ائده‌نی باغیشلاماغیمی؛ سۇسما حالیمین دۆشونمه اوْلماسینی، دانیشماغیمین ایسه ذكر اوْلماسینی؛ باخیشیمین عیبرت اوْلماسینی؛ دوْغرو و گؤزل اوْلانی امر ائتمه‌ییمی..." (كۆتوب-سیتتئ، مۇهتاساری تئرجومئ و شعرهی، پروْف. در. ایبراهیم جانان، 16-جێ جیلد، آكچاغ نشرلری، آنكارا، سه. 317).