بۆتون دؤورلرین پئیغمبری: حضرتی محمّد
اۇجا الله هر دؤورده اینسانلارا اؤز آرالاریندان سئچدیگی پئیغمبرلر گؤندریب. ایلك پئیغمبر حضرتی آدم، سوْنونجو پئیغمبر ایسه حضرتی محمّددیر. هر ایكی پئیغمبرین آراسیندا چوْخ سایدا ائلچیلر گلیب-كئچیب. اما سوْنونجو ائلچی اؤزوندن اولكیلرله مۆقاییسه‌ده فرقلی خۆصوصیتلره مالیك ایدی. اوْندان اؤنجه‌كی پئیغمبرلر مۆعیین بیر خالقا، میللته، حضرتی محمّد ایسه بۆتون بشره گؤندریلمیشدی. اوْنون پئیغمبرلیگی عۆمومبشری و اۇنیوئرسال ایدی. حضرتی محمّدین گتیردیگی پرینسیپلر اؤز دؤورو ایله یاناشی، اؤزوندن سوْنراكی قییامته قدر داوام ائده‌جك زامانی دا احاطه ائدیردی.
ایسلامدان اول دۆنیانین هئچ بیر طرفینده سعادت و امین-آمانلیق اوْلمادیغی كیمی، خئییر و فضیلتین آدینی آغزینا آلان بئله یوْخ ایدی.یالنیز گۆجو اوْلان حاقلی ایدی. شهرلر داغیدیلیر، یاشاییش یئرلری خارابازارا چئوریلیردی. دۆنیانین هر یئرینده ایغتیشاشلار باش وئریردی. اجتماعی و سییاسی حیات ایفلیج وضعیتده ایدی. هر یئرده ظالیملار ضعیفلری ازیردی. اینسانلار سینفی آیری-سئچكیلییه مروز قالیردی. اینسان بیزنئسی چیچكله‌نیردی، قادین اشیا كیمی بیر الدن باشقا اله اؤتورولوردو. عدالتسیزلیك، ظۆلم هر طرفی بۆروموشدو. دۆنیا بؤیوك بیر بۇرولغاندا ایدی. هئچ كیم هئچ كیمه اعتبار ائتمیردی. هر كس قوْرخو ایچینده یاشاییردی. اینسانلار قان گؤلونده دۆنیالارینی دیَیشیردیلر. بشر اوْنو بۇ چیركابلاردان خلاص ائده‌جك خلاصكارین یوْلونو گؤزله‌ییردی. دۆنیانین هر طرفینده اخلاقسیزلیغین اخلاقین اۆزرینه چؤكدویو بیر دؤورده، رزیللیگین یارادیلانلارین ان مۆكممه‌لی اوْلان اینسانلارین بیر نؤو حیات طرزینه چئوریلدیگی ارفه‌ده، تاریخچیلرین «جاهیلیه دؤورو» آدلاندیردیقلاری بیر زاماندا حضرتی پئیغمبر دۆنیایا گلدی.
حضرتی محمّد (س) بشریتین اۆفوقونه بیر گۆنش كیمی چێخدی. بشری قارانلیقدان نۇرا چێخاردی. هم ده 23 ایل كیمی قێسا واخت عرضینده بۇنلاری اللهین كؤمیی ایله باجاردی. حیاتا كئچیردیگی بؤیوك ایسلام اینقیلابی ایله 13 ایل مككه‌دن، 10 ایل ده مدینه‌دن بۆتون دۆنیایا تؤوهید، ایمان، سئوگی، حؤرمت و عدالت درسی كئچدی. اۆلوو حیسسلری و عۆمومبشری پرینسیپلری تلقین ائتدی. اینسانلارین اۆركلرینده گئرچكلشدیردیگی اینقیلابلا اوْنلارین بئیینلرینده‌كی خۇرافات و مؤوهومات سیستملرینی آلت-اۆست ائده‌رك، یئرینی ایمان و تؤوهیدله پاكلاشدیردی.
اجتماعی حیاتداكی رئاللاشدیردیغی اینقیلابلا نسیل-نجابت، رنگ، دیل، جینس، مقام، وظیفه و یئرلیبازلیق ایمتییازلارینی آرادان قالدیراراق، بۆتون اینانان اینسانلاری قارداش اعلان ائتدی. ضعیفین الیندن تۇتاراق ازنله عینی سویه‌یه یۆكسلتدی. شهوت و ایلنجه آلتی كیمی ایستیفاده ائدیلن قادینی عائله حیاتی‌نین سۇلطانی، جمعیتین اساس عضوونه چئویردی.
اقتصادی ساحه‌ده‌كی ایجرااتلاری ایله اوْغورلوق و فایز كیمی حاقسیز قازانج یوْللارینی امك، سرمایه و قازانج سیستمی ایله عوضله‌دی.
اخلاق ساحه‌سینده‌كی اینقیلابلا قۇمار، ایچكی، پوْزغونچولوق، یالان، قئیبت و ظۆلم كیمی بۆتون ایبتیدای داورانیشلاری قاداغان ائتدی. بۇنلارین یئرینه ایسه آزادلیق و ایففت اۇنیفوْرماسی اوْلان حجابی، سئوگینی، جوْمردلیگی، یاردیملاشماغی، گۆلروزلولویو، شیرین دیللیلیگی، جدیلیگی گتیردی.
حضرتی محمّد (س) اینسانلارا تقدیم ائتدیگی بۆتون بۇ گؤزل خۆصوصیتلری ان مۆكممل شكیلده اؤز حیاتیندا یاشادی. حیات یوْلداشی حضرتی پئیغمبرین اخلاقینی، تربییه‌سینی سوْروشانلارا: «اوْنون اخلاقی قۇران اخلاقی ایدی»، - جاوابینی وئرمیشدی. اوْنو گؤندرن الله دا پئیغمبری‌نین اخلاقلی اوْلدوغونو بیلدیریب: «دوْغرودان دا، سن بؤیوك بیر اخلاق صاحبیسن!» («قلم» سۇره‌سی، 4).
اینسانلار بۇ ایلاهی نۇردان اۇزاقلاشدیقجا اولكی جاهیلیه دؤورونه خاس اوْلان عادت-عنعنه‌لره داها دا یاخینلاشدی. علم و تئخنوْلوْگییانین اینكیشاف ائتمه‌سینه باخمایاراق، تأسفلر اوْلسون كی، بشرین اخلاق باخیمیندان گلدیگی نتیجه اۆركاچان دئییل. هر جۆر ریفاهین یاشاندیغی تئخنوْلوْگییا عصری‌نین اینسانلاری هر شئیدن چوْخ شیكایت ائتدیگی یئنه ده سترئسس، و معنوی بؤحراندیر.
یئنه ده گۆجو اوْلانین حاقلی اوْلدوغو بیر دؤورو یاشاییریق. اینسانا وظیفه‌سینه، پۇلونا، شؤهرتینه، گۆجونه گؤره دیَر وئریلدیگی، اینسان حاقلاری‌نین گۆجلولره شامیل ائدیلدیگی بیر زاماندا حیاتیمیزی یاشاییریق. بس نه ائتمه‌لی؟ اللهین گؤندردیگینه ایكیللی ساریلمالی، اوْنو اؤزوموزه رهبر، پروْژئكتوْر، كوْمپاس قبول ائتمه‌لیگیك.
حضرتی پئیغمبرین بیزه گتیردیگی جاهانشومول مئساژ اوْلان قۇرانی-كریمه نظر سالاندا اللهین بیزه ان گؤزل نۆمونه كیمی حضرتی محمّدی گؤستردیگینی گؤروروك. اۇجا الله دا قۇراندا اینسانلارا حضرتی پئیغمبری مثال چكیر: «حقیقتن، اللهین رسولو اللها، قییامت گۆنونه اۆمید بسله‌ینلر و اللهی چوْخ ذكر ائدنلر اۆچون گؤزل نۆمونه‌دیر!» («احزاب» سۇره‌سی، 21). اللهین رسولو قۇرو نۆمونه دئییل، هر امری یئرینه یئتیریلمه‌لی، حیاتا عكس ائتدیریلمه‌لی بیر رهبردیر. بۇنون اۆچوندور كی، اۇجا الله قۇراندا: «پئیغمبر سیزه نه وئریرسه، اوْنو گؤتورون؛ نَیی قاداغان ائدیرسه، اوْندان ال چكین» («هشر» سۇره‌سی، 7)، «اوْ، كئفی ایسته‌یه‌نی (هاوادان) دانیشمیر. بۇ، آنجاق اللهدان نازیل اوْلان بیر وحیدیر» («نجم» سۇره‌سی، 3-4)، - دئیه، بۇیورور.
بۇنا گؤره ده، اللهین بیزه تقدیم ائتدیگی بۇ بؤیوك شخصیتی، بۇ بؤیوك اینسانی یاخشی تانیمالی و اوْنو باشا دۆشمه‌لی، اؤیرنمه‌لی و اؤیرتمه‌لیگیك. اگر بۇ عصرده اوْنو اؤزوموزه نۆمونه گؤتوره بیلسك، اوْ رهبر مۆطلق بیزی حقیقی قۇرتولوشا چاتدیراجاقدیر.
حضرتی محمّدین گتیردیكلری عۆمومبشری پرینسیپلردیر. بۇ پرینسیپلر هر یئرده، همیشه تطبیق ائدیله‌جك خۆصوصیتلردیر. اللهین رسولو بیر حدیسینده بئله بۇیورور: «حقیقی مۆسلمان الیندن، دیلیندن باشقا مۆسلمانلارین ضرر گؤرمه‌دیگی شخصدیر. حقیقی مۆهاجیر ده اللهین قاداغالاریندان اۇزاقلاشاندیر» (بۇخاری، «ایمان»، 4). حضرتی محمّد بۇ سؤزو ایله بیزه ایدئال، حقیقی مؤمینین نئجه اوْلمالی اوْلدوغونو بیلدیریر. حقیقی مۆسلمان، اعتبار ائدیلن اینساندیر. بۆتون مۆسلمانلارین ذره قدر شۆبهلنمه‌دن گۆونه بیلدیگی بیر شخصدیر. هامی بیلیر كی، همین آدامدان هئچ كیمه ضرر دیَمز. حضرتی پئیغمبرین هر ایفاده‌سینده اوْلدوغو كیمی، بۇ حدیسینده ده ایشلتدیگی هر سؤزو دقتله سئچیب. بۇرادا الدن و دیلدن بحث ائدیر. اینسانین بدن عضولریندن داها چوْخ بۇ ایكی اوْرقانی قئید ائتمه‌سی چوْخ مۆهوم عاملدیر. اینسان باشقاسینا ایكی جۆر ضرر یئتیره بیلر. بۇ یا اۆز-اۆزه، یا دا قییابی، یعنی آرخاسینجا اوْلور. اۆز-اۆزه ضرر وئرمیی ال، آرخادان یئتیریلن زیانی ایسه دیل تمسیل ائدیر. اینسان قارشیسینداكینا یا شخصاً توْخوناراق حۆقوقونو تاپدایار، یا دا آرخاسینجا، اوْنون حاقیندا دانیشاراق، اوْنون حاقیندا بؤهتان آتاراق حاقینی قسب ائدر. حضرتی پئیغمبرین سؤزلریندن ده آیدین اوْلور كی، هر ایكی منفی داورانیش دا مۆسلمان طرفیندن ائدیلمه‌مه‌لیدیر. چۆنكی مۆسلمان هم قارشیسینداكینا، هم ده یانیندا اوْلمایان اینسانلارا قارشی همیشه خوْش نیتله داورانان اینساندیر. اللهین رسولو بۇ قێسا و مظمونلو سؤزونده دیلی الدن اول قئید ائدیب. چۆنكی الله ائدیله‌جك ضرره قارشی طرفین درهال جاواب وئرمه احتیمالی وار. اما هر هانسی شخصین آرخاسینجا ائدیلن قئیبت و یا آتیلان بؤهتان اكثریت اعتباریله جاوابسیز قالیر. دوْلاییسی ایله بۇ جۆر حركت فردلری، جمعیتلری حتی خالقلاری بیر-بیرینه دۆشمن ائده بیلر. دیلله وۇرولان ضررلرین آرادان قالدیریلماسی، الله ائدیلنه نیسبتن داها چتیندیر. بۇنا گؤره ده رسولوللاه (س) دیلی الدن اول قئید ائدیب. همچی‌نین حضرتی پئیغمبرین بۇ حدیسینده مۆسلمانین اللهین یانینداكی دیَرینه و قییمتینه ده توْخونولوب. مۆسلمان اوْلماغین اللهین یانیندا ائله بیر دیَر و قییمتی وار كی، هر بیر مۆسلمان باشقاسینا قارشی همیشه دیلینه و الینه نظارت ائتمیی باجارمالیدیر. اللهین رسولونون قئید ائتدیگی حدیسینی بۇ جۆر قێسا ایضاح ائدندن سوْنرا، چێخاریلان نتیجه‌نی بئله یئكونلاشدیرا بیلریك:
و حقیقی مۆسلمان دۆنیا سۆلهونون ان اعتبارلی نۇماینده‌سیدیر.
