سوننتده اخلاق قورآنین نوزول مدتینده اخلاقی داورانیشین هر زامان اؤن پلاندا اولماسی سببسیز دئییل. چونكی قورآن ایلك موخاتابی اولان الله رسولونو اینشا ائدیر. حضرتی آیشهدن رسولوللاهین اخلاقی سوروشولدوقدا “سیز هئچ قورآن اوخومادینیزمی؟ اونون اخلاقی قورآندی” جاوابینی وئرمهسی چوخ ماراقلیدیر. بو جاواب قورآنین مقصدینین اخلاق اولدوغونو گؤستریر. بئله كی قورآن ایلك موخاتابی اولان حضرتی پئیغمبره “اخلاقی داورانیش سیستمی” اؤیرتمیشدیر. اولجهدن اوندا اولان مؤهتشم اخلاقی اساسلاری داها دا مؤحكملندیرمیشدیر. یقین ائله اونا گؤره ده رسولوللاه پئیغمبر اولاراق گؤندریلمهسینین سببینی بئله آچیقلاییر: “من سادهجه گؤزل اخلاقی تاماملاماق اوچون گؤندریلدیم”. (ابن هانبل، ایكی ، 381). باشقا بیر روایتده قورآنین اونا قازاندیردیغی اخلاق سیستمینی نظرده توتاراق “رببیم منی ادبلندیردی، نئجه ده گؤزل ادبلندیردی” بویورموشدور. الله رسولو، یوخاریدا دا وورغولادیغیمیز كیمی ایمانین قییمت اؤلچوسو اولاراق “اخلاقی” اساس گؤتورموشدور. “ایمانی ان گؤزل اولان، اخلاقی ان گؤزل اولاندیر” (بوخاری، ادب 39) اونوتمایاق كی، مككه دؤنمینین حقوقو اخلاق، اونو حیاتا كئچیرن گوجو ایسه ویجدان ایدی. عكس حالدا الله رسولونون الینده خیانت ائدهنی جزالاندیراجاق بیر ایمكان یوخ ایدی. جاهیلیه عرب مدنیتینده “اخلاق” كلمهسی عوضینه ایستیفاده اولونوان ایفاده موروت (موروووت) ایدی. موروت، ایگیدلیگین كامیل حالیدیر. “اینسان، كیشی” معناسینا گلن “مر” كؤكوندن گلیر كی، “قادین” عوضینه عربجهده ایستیفاده اولونان مره “دیشی اینسان” دئمكدیر. بو معناسی ایله موروت، اینسانین شخصیتینین كمالینا دلالت ائدر. ابن كوتئیبه حضرتی پئیغمبردن بونو نقل ائدیر: “بیری گلیب “یا رسولوللاه، قومومون ان یاخشیسی دئییلممی؟” دئیه سوال وئردی. الله رسولو جاواب وئردی كی: “اگر آغلین وارسا اردملیسن (لكه فادولون)، اگر اخلاقین وارسا اینسانلیغین (موروت) وار، اگر مالین وارسا خطرین (هاسب) وار، اگر مسئولیتین وارسا دینین وار” (3/295). محمّدی دعوت جاهیلیهنین قبیلهچی آغلینین عوضینه - شاقولی و اوفوقی،- ایكی باغ یاراتدی. بو باغلاردان بیری اینسانی اللها، دیگری اینسانلیغا باغلادی. شاقولی باغ اینسانی “ایمان” و “تقوا” ایله اللها باغلادی. اوفوقی باغ ایسه اینسانی “اخلاق” و “تربییهی” باغلادی. دین ساحهسینده تقوانین اؤلچوسو “بیرر” (یاخشیلیق – باخ: ال-بقره 177) و “صالح عمل” اولاراق آنلاشیلدی. ایسلام مدنیتینده اخلاق نظریهلری ابو هاییان ات-توهیدی، ال-ایمتا و-ل موانسه آدلی اثرینده ایننه-ل هولوق ابنو-ل حالق (اخلاق یارادیلیشین اوشاغیدیر) دئییر. (س.152) ابن سینا اولجه اخلاقی “یاخشی اخلاق” و “پیس اخلاق” دئیه ایكییه آییریر و یاخشی اخلاقی دوغولوشدان، پیس اخلاقی سونرادان قازانیلمیش اولاراق دیَرلندیریر. اونا گؤره فطری اولان یاخشیلیقدیر، پیسلیك عاریزیدیر (سونرادان اولان، كئچیجی) قاززالییه گؤره اخلاق، یاخشیلیق ائتمهیین، اینساندا عادت حالینا گلمهسیدیر. ماوردییه گؤره اخلاق ایكی نؤودور: 1. غاریزیه (اینستینكتیو اولاراق اینسانین طبیعتینه قویولان) 2. موقتسبه (سونرادان قازانیلان) ماورهدی قیدالانماق آلیشقانلیغی ایله اخلاق آراسیندا علاقه قورموشدو. او دئییر كی: “بعضیلرینه گؤره خاصیت و اخلاق بدنین كیمیاسال و بیولوژی قورولوشونا گؤره دیَیشیر. زهرلی اؤدو چوخ اولان حیرصلی اولار، آز اولانسا باجاریقسیز اولار. قانی چوخ اولانین جسارتی، هرارتی چوخ اولار، آز اولانینكی آز." بو یاناشما حالال تیكهنین فطرته صداقت و اخلاقا دستك اولدوغونو تسدیق ائدیر. ماورهدییه گؤره خاصیت و اخلاق آراسینداكی فرق وار: اینسانین طبیعتینده اولوب لاكین مئیدانا چیخمایان شئیه “خاصیت” دئییلیر، او مئیدانا چیخاندا ایسه آدی “اخلاق” اولور. كاراكتئر سونرادان قازانیلان وردیشلرله دیَیشدیریله بیلمز، لاكین اخلاق دیَیشدیریله بیلر. ماوردی، ایلك دفعه اخلاقی دوالیست بیر زمینده اله آلاراق "دونیا ادبی" (ادبو-د دونیا) و "دین ادبی" (ادبو-د دین) دئیه ایكییه آییردی. بو اصلینده قاززالی ایله دقته چارپان حالا گلن ائپیستئمولوژیك بؤلونمهنین، اخلاقی ساحهدكی قاباقجیلی ایدی. قاززالینین مشهور كیتابینین آدی، بو بؤلونمهنین بیر سنهدی كیمی قارشیمیزدادیر: ایهیاو اولومی-د دین (دین علملرینین ایهیاسی). بئله بیر یاناشما، علمی "اولومو-د دونیا" و "اولومو-د دین" اولاراق آییران بیر آغلین اثری ایدی. ابن میسكوئیهین بو دعالیست اخلاق تئورییاسی باشقا پارچالانمایا دا قاپی آجدی. بَیان اهلی ایله ایرفان اهلی آراسینداكی اخلاق تسووورونه باغلی قوتبلشمه اونا ایستیناد ائدیر. ایرفان مكتبلری نفس تربییهسی، زاهیدلیك، چیله و س. كیمی آنلاییشلارلا ایفاده اولونان "اخلاق ساحهسینی" اؤز تكللرینه آلدیلار. بو شكیلده ایسلام اخلاقی فقیهلرله صوفیلر آراسیندا پایلاشدیریلدی. بعضی صوفیلر "بیرر" و "تقوا"نی اجتماعی مظمونوندان تامامیله اوزاقلاشدیریلان بیر اخلاق آنلاییشینی شوار الده ائدركن، بیر قیسیم فقیهلر ده فردی تربییه، روح تربییهسی و نفس تزكییهسینی دقته آلمادان حالال-حرام فورمالیزمینه محكوم اولدولار. نتیجهده: "ایلاهی عدالت" ایله "بشری عدالت"این آراسی آچیلدی. عدالت یالنیز آخیرته حصر ائدیلهرك اینسانین عدالتلی بیر دونیا قورماق ادعاسی یوخ ائدیلدی. آرتیق او عدالتلی دونیا آخیرتده قورولاجاقدی. احمد ب. میسكئوئیه تهزیبوعل-اخلاقیندا بئله دئییر: "اخلاق تحصیلینده بو سنه یئتر: بیر-بیریندن آیری اوچ قوووت واردیر. خاصیت، وردیشلر و تربییهیه باغلی اولاراق اونلاردان بیرینی گوجلندیرر دیگرینی ضعیفلهده بیلرسن: 1. "ملهكیه" اولاراق بیلینن دانیشما قوووتی: آلت اولاراق بئینی ایستیفاده ائدیر. 2. "بهیمیه" اولاراق بیلینن شهوت قوووتی: آلت اولاراق جییری ایستیفاده ائدیر. 3. "سبوعیه" دئیه بیلینن حیرص و وحشیلیك قوووتی: آلت اولاراق اورگی ایستیفاده ائدیر. اینسانداكی فضیلتلرین میقداری، بو گوجلرین میقدارینا باغلیدیر." (19) ابن حالدین، ارازی و ایقلیمین اخلاق اوزرینده تأثیری اولدوغونو سؤیلهییر. سودانلیلارین رقص و ایلنجهیه دوشكون اولوشلارینی ایستی ایقلیمله آچیقلایار. ایهوانی صفا، رسایلین اثرینده اخلاق اوزرینده اولدوزلارین تأثیریندن دانیشیر. ابن سینا دا بنزر بیر قناعته مالیكدیر. ادب، كاراكتئر، فضیلت، شرف، حئیثیت، خاصیت، طبیعت، ایراده كیمی ایفادهلر ده اخلاقلا بالی اولاراق ایشلهدیلیر. فارس مدنیتینده عادتا اخلاق یئرینه ادب ایستیفاده اولونور. لاكین بو ایكیسی آراسیندا فرق وار. عبادتلرله باغلی “اخلاق” دئییل “ادب” ایفادهسی ایشلهدیلیر. “ناماز اخلاقی” دئییلمیر، “ناماز ادبی” دئییلیر. ایسلام فیلوسوفلاری یونان دوشونجهسینی ده منیمسهیهرك ایسلام اخلاق سیستمینی اوچ باشلیق آلتیندا تسنیف ائتمیشلر: 1. تدبیرو'ل-موتواههید: شخصییت آخلاقی. 2. تدبیرو'ل-منزیل: عائله آخلاقی. 3. تدبیرو'ل-مدینه: دؤولت آخلاقی. بیرینجیسی حاقیندا ان موكممل اثری بؤیوك فیلوسوف ابن باججه یازمیشدیر: "تدبیرو'ل-موتواههید". او شخصیتی موتواههید كلمهسی ایله قارشیلاشدیرمیشدی. اوچونجوسو بارهسینده فارابی موستقیل بیر اثر قلهمه آلمیشدیر: "ال-مدینتو'ل-فادیلا" (فضیلت دؤولتی). بو اوچونو بیر یئرده توپلایان اثر ایسه عثمانلی مؤلفی اولان خینالیزاده الی چلبییه عایددیر: "اخلاق-ای آلای."