او بیری دونیاداكیلارلا رابطه.. اونون بورجونو كیم قایتارسین؟ توتاق كی، بیر نفر رحمته گئدیر، آنجاق اونون كیمسه بورجو قالیر. بئله اولدوقدا اونون بورجونو كیم اؤدهمهلیدیر؟ دونیاسینی دیَیشن بیریسینین باشقالارینا بورجو اولدوغو تقدیرده اؤولادلار والیدئیندن قالان میراثی (وفات ائدهنین ائوی، مولكو، ماشینی، پولو، قیزیلی و س.) اؤز آرالاریندا بؤلمهمیشدن اول بورجلو اولدوغو میقداری بو میراثدان آییریب مرهومون بورجلو اولدوغو شخصه وئرمهلیدیرلر. اگر حتی والیدئیندن اؤولادلارا میراث قالمیرسا، معنوی باخیمدان اؤولادلارین ایمكان داخیلینده مرهومون بورجونو اؤدهمهسی توصیه اولونور. اگر سن آتانین خئییرینی گؤرورسنسه، اوندا زیانینی دا گؤر! دعا اوخوماق ائله چتیندیر؟ عادتا قبیروستونه چیخاندا دوغمامیزین روحونا قورآن اوخوتدوروروق. بعضیلری دئیه بیلر، اؤلویه نه دعا، تورپاغا باسدیریلیر، بدنی ده چورویوب گئدیر. آنجاق گلین اونوتمایاق كی، اینسانین فیزیكی ووجودو ایله یاناشی، روحو دا وار. معنویاتلی بیر اینسانین روحونا اوخونان قورآن آیهلری، دعالار اونون روحونو شاد ائدر. اؤزو ده بو آیهلری اؤزوموز ده چوخ راحتجا اوخویا بیلریك. و شخصاً اؤز دیلیمیزدن عزیزیمیزین روحونو شاد ائده بیلریك. مجبور دئییل كی، بو ایشی موطلق كیمسه باشقاسی گؤرسون. قبیروستونده “یاسین”، “جوم”، “فلق”، “ناس” و س. سورهلر، دعالار اوخونا بیلر. عمل دفتریمیزین بوش قالان صحیفهسی... اینسان بو دونیانی ترك ائدنده دولو بیر عمل دفتری ایله آخیرت حیاتینا قدم باسیر. بیر چوخ حدیثلرده قئید اولونور كی، اینسان وفات ائتدیكدن سونرا اونون عمل دفترینین بیر صحیفهسی بوش قالیر. گؤرهسن، بو صحیفهنی كیم و نه واخت دولدورا بیلر؟ آخی اینسان آرتیق دونیا حیاتیندا یاشامیر. سن دئمه، اینسان بو بوش صحیفهنی هله ده یا پیس، یا دا خئییرلی عمللرییله دولدورا بیلر! نئجه؟ مثلا سن اؤزوندن سونرا خئییرخاه بیر اؤولاد قویموسانسا و او، جمعیته فایدا وئریرسه، بونون ثاوابی سنین او بوش صحیفهنه یازیلیر. اگر سن ساغلیغیندا مسجید، كؤرپو، بولاق، خستخانا و س. فایدالی اوجاقلار یارادیبسانسا، او مدتده كی اینسانلار بو شئیلردن فایدالانیر، سنه دعاچی اولور، سنین بو بوش صحیفهن ثاواب ایشلرله دولماقدا داوام ائدهجك. اؤزوندن سونرا شر ایشلرین یاییلماسینا سبب اولارسانسا، اینسانلار سنین ساینده زیانا اوغرادیقلاری مدتده بوش صحیفهن ده پیس عمللرله دولماقدا داوام ائدهجك. وصییتی یئرینه یئتیرمك یوخسا اونوتماق؟ اینسان اؤلوموندن اول (اللهین بویوردوقلارینا ضد اولمایان) بیر ایشی یئرینه یئتیرمیی اؤولادلارینا تاپشیریرسا، اوشاقلاری بونو موطلق ائتمهلیدیرلر. بو واجیبدیر! البته، بو مسئلهده استثنا حاللار دا اولا بیلر؛ مثلا، اگر والیدئینین تاپشیردیغینی اؤولادین ائتمهیه مادی و معنوی ایمكانلاری چاتمیرسا، بیر سؤزله، بو ایشین ایجرا اولونماسی اونون اوچون پروبلئملر یارادیرسا، او بونو ائتمهیه ده بیلر. ساده بیر مثالا باخاق. بیر كیشی اؤلوموندن اول اوغلو و یا قیزینا تاپشیریر كی، من رحمته گئدنده، آپارین منی دوغولدوغوم یئرده باسدیرین. بو خاهیشی یئرینه یئتیرمك توصیه اولونور. آنجاق مثلا، اگر آتا اؤولادلارینا اونو ائوینین هیتینده باسدیرماغی تاپشیریرسا، بو، ائل آراسیندا یاییلمایان بیر عمل اولدوغوندان اؤولادلاری بو ایشی گؤرمهیه ده بیلرلر. و یا اولا بیلسین كی، مرهوم اؤلوموندن اؤنجه اونا مرمردن باشداشی قویماغی وصییت ائدیر. اگر اؤولادلارین بونا ایمكانلاری چاتمیرسا، بونون اوچون بورجا –خرجه دوشهجكلرسه، بو ایشی حیاتا كئچیرمهیه ده بیلرلر. فیكرینیزی بیلدیرین كی فیكیر بیلدیرنلردن اولاسینیز.
اللهین وارلیغینین ریاضی اثباتی
پروف. شاهلار عسگروو
امكدار علم خادیمی
اللهین وارلیغینی اثباتا احتیاجی یوخدور. ایمانلیلار اونون وارلیغینی هر زامان هر یئرده گؤرورلر. مثال اوچون ائوده ائلئكتریك لامپاسی یانیرسا، دئمهلی الله وار. چونكی الله مئتاللاردا نیزاملی قورولوش یاراتماسایدی و بو قورولوشون نتیجهسی كیمی مئتال ائلئكترونلاری بیر ایستیقامتده نیزاملی حركت ائدیب جریان یاراتماسایدی، هئچ لامپا دا یانمازدی. بونونلا برابر، آتئیستلرین وارلیغی دا اینكار ائدیلمزدیر. اونلاری دا الله یولونا دعوت ائتمك اوچون ریاضی اثباتا احتیاج واردیر.
بیلیگین قییمتلندیریلمهسینین خطتی مودئلینه گؤره بئش باللی قییمتلندیرمه شكالاسی بئش برابر حیصهیه بؤلونور و اویغون رقملرله ایشاره اولونور. هر اؤیرنجی اوچون بو شكالا “بیلیر” و “بیلمیر” آدلان ایكی یئره بؤلمك اولار. مثال اوچون 4 (دؤرد) قییمتی ایله تحصیل آلان
طلبه اوچون “4” رقهمیندن سولداكی پارچا “بیلیر”، ساغداكی پارچانی ایسه “بیلمیر” آدلاندیراق و بو پارچالارین اوزونلوغونو اویغون اولاراق لی و لم ایشاره ائدك. “بیلیر” پارچاسینین “بیلمیر” پارچاسینا نیسبتینی، (یعنی لی : لم كمیتینی) ك حرفی ایله ایشاره ائدك و بونو كئیفیت فاكتورو آدلاندیراق.
شكیلده “بیلیر” پارچاسینین لی اوزونلوغونون كئیفیت فاكتورو ك –دان آسیلیلیغی گؤستریلمیشدی. شكیلدن گؤروندویو كیمی لی قییمتی 0 ایله 5 آراسیندا دیَیشر. بئش قییمتی بیلمهنین ان یوكسك - موطلق سویهسیدیر.
ایرینین آ نقطهسینه اویغون گلن منیمسهمه، كلاسسیك “3” قییمتینه اویغون گلن منیمسهمهدی. بو نقطه اوچون بیلیر” پارچاسینین اوزونلوغو 3، “بیلمیر” پارچاسینین اوزونلوغو 5-3 = 2 – دیر. اوندا بو ضعیف منیمسهمهیه اویغون گلن ك فاكتورون قییمتی ك = لی : لم =3/2 =1.5 اولار.
ب نقطهسی اوچون منیمسهمهسی 80 % -دیر. یعنی متخصص زروری بیلیگین 80 % - نی بیلیر، 20 % -نی ایسه بیلمیر. كلاسسیك قییمتلندیرمه سیستمینده بو سویه 4 قییمتینه اویغوندور. بو نقطه اوچون “بیلیر” پارچاسینین لی اوزونلوغو 4، “بیلمیر” پارچاسینین اوزونلوغو ل م (5-4 ) =1 –دیر. بو نقطهیه اویغون گلن كئیفیت فاكتورو ك -نین قییمتی 4: 1 = 4 اولار.
اگر “بیلیر” پارچاسی لی اوزونلوغو 4.75، “بیلمیر” پارچاسینین لم اوزونلوغو ایسه 0.25 اولارسا، بو حالدا ك = 19 اولار. بو سویه، آرزو اولونان بیلیك سویهسیدیر. آلی تحصیل اوجاقلاریندا بئله بیلیك نوماییش ائتدیرن طلبهلره فرقلنمه دیپلوم وئریرلر.
“بیلیر” پارچاسینین اوزونلوغو 4.9 اولدوغو حالدا، بیلمیر پارچاسینین اوزونلوغو 0.1 اولار. بو حالدا ك - نین قییمتی 49 برابر اولار. حساب ائتمك اولار كی، بو بیلیك سویهسی عالیملیك (علملر نامیزهدی) سویهسینه اویغون گلن بیلیك سویهسیدیر.
اگر “بیلیر” پارچاسینین اوزونلوغو 4.95، “بیلمیر” پارچاسینین اوزونلوغو ایسه 0،05 اولارسا، اوندا كئیفیت فاكتورو 4.95: 0.05 = 99 اولار. یقین كی، بو سویه علملر دوكتورو و یا پروفسور سویهسینه اویغون گلر.
مثاللاردان گؤروندویو كیمی كئیفیت فاكتورو ك آرتدیقجا، “بیلیر” پارچاسینین اوزونلوغو آرتیر، “بیلمیر” پارچاسینین اوزونلوغو ایسه آزالیر. آیدیندیر كی، داهی عالیملر و فؤوقلبشر اینسانلار اوچون ك –نین قییمتی داها گئنیش ---- اینتئروالدا دیَیشه بیلر.
بو دئییلنلردن بشری و اجتماعی اهمیتی بؤیوك اولان بیر سوالا دا جاواب تاپماق مومكوندور. یوخاریدا قئید ائدیلدی كی، ك فاكتورو لی : لم نیسبتی ایله تعیین اولونور. لی -- 5 قییمتینه یاخینلاشدیقجا لم (كسرین مخرجی) صیفیرا یاخینلاشیر. بو حالدا كسرین قییمتی سونسوزلوغا یاخینلاشار. بس اوندا ك= ¥ اویغون گلن بیلییه كیم مالیكدیر؟ هانسی ذاتین بیلیگینده قوسور یوخدور؟ كیم موطلق بیلییه (لی = 5 ) و تام قوسورسوزلوغا (ل م =0 ) مالیكدیر؟ هر شئیی بیلن، هر شئیی گؤرن كیمدیر؟
شوبهه ائتمهدن سؤیلهمك اولار كی، بو موطلق بیلیك سویهسی یارادانین، جناب حاقین، باشقا سؤزله اللهین مالیك اولدوغو بیلیك سویهدیر. شوبههسیز، پئیغمبرلرین مالیك اولدوغو سویه، فؤوقلبشرلر ایله بؤیوك اللهین مالیك اولدوغو سویهلر آراسیندا اولا بیلر. بو سویهیه اویغون گلن ك قییمتی، چوخ احتیمال كی، 1000 ترتیبینده اولا بیلر.
ك – فاكتورونون باشقا بیر جهتینی ده قئید ائتمك اهمیتلیدیر. اینسان اؤولادی هر گون چوخسایلی قرارلار قبول ائدیر. آسانلیقلا گؤسترمك اولار كی، ك آرتدیقجا قبول اولونان قرارلارین خطاسی دا آزالیر. بو نتیجهنین هم فرد، هم ده اجتماعیت اوچون اهمیتی بؤیوكدور. بو حاقدا “دوشونجه طرزی” (باكی، 2008) كیتابیمین 228- جی صحیفهسینده یازیلمیش بیر فیكیردن ایستیفاده ائدهرك، معلوماتا نقطه قویماق اولار:
“ایستهنیلن حادثه ایله باغلی قبول ائدیلهجك قرارین خطاسی، همین حادثه ایله باغلی توپلانان اینفورماسییانین هجمیندن آسیلیدیر. معلومات چوخ اولارسا، خطا آز اولار. ریاضی اولاراق بو دئدیكلریمیزی بئله ایفاده ائتمك اولار: قرارین خطاسی معلوماتین خطاسی ایله موتناسیبدیر. موطلق دوزگون قرار قبول ائتمك، جناب حاقا مخصوصدور. پئیغمبرلر ده مین ایللرین سیناغیندان چیخمیش دوزگون قرارلار قبول ائتمیشلر. فؤوقل اینسانلار دا اوزون زامان اوچون دوغرو اولان قرارلار قبول ائده بیلیبلر. مودریك اینسانلارین قرارینین خطاسی آز، جاهیل اینسانلارین قبول ائتدیكلری قرارلارین خطاسی چوخ اولار”.
الله بیزی جاهیل اینسانلارین خطاسیندان قوروسون.
یالان نه دیر
حاق-عدالت، دوغرولوق اللها مخصوصدور. فیتنه-فساد، یالان شیطانا مخصوصدور. هر كیم الله-تعالینین حاق-عدالت خاصیتیندن ایستیفاده ائدیب، دوغرو دانشیب، دوروست داورانارسا، حیات اؤزو اونا یاخشیلیقلار بخش ائدر، چتین ایشلرینی آسانلاشدیرار. چونكی ایشلرینی حاقلا مایالاندیریب. عكس حالدا كیم دوغرو سؤزونو و ایشینی ساختا یالانا چئویریب، شیطانین فیتنه-فساد خاصیتیندن ایستیفاده ائدیب، یالان دانیشارسا بوتون ایشلری آلت-اوست اولوب زیانا اوغرایار. چونكی ایشلرینی یالانلا مایالاندیریب. یالا-خئییر ایشلری چاخناشدیران، چورودن زای بیر مایادیر. یالان-گؤزهگؤرونمز كولك كیمی داوالارا سبب اولان سلاحدیر. او، یالنیز ضعیف دوشونجهلی شخصلرله اونسیتده اولور، تلسهیك و مووققتی فساد تؤرهده بیلیر. كؤلگه اشیانین اوستونه مووققتی دوشوب بوش كئچدیگی كیمی، ساختا یالانین فساد كؤلگهسی ده او جور بوش كئچیر. یالانین قاتیلی پاكلیق و دوغرولوقدور. حاق-عدالت و دوغرولوق او قدر گئنیش و بؤیوكدور كی، هئچ بیر اشیا تاپیلماز كی، اونون اوستونو اؤرتوب گیزلتسین. یالنیز یالان فساد قالماقالی ایله اینسانلارین باشینی قاتیر، عدالتین اوستونه مووققتی كؤلگه سالیب كئچیر. بو زامان بؤهتان، یالان، قارغیش، قهر-غضب اینسانلاری هیجانلاندیریر، چاشقینلیقدان عدالتی مووققتی درك ائده بیلمیر. نهایت، یالانین فساد بورولغانی كؤلگه كیمی اؤتوب كئچیر، عدالت اوزه چیخیر. ساختا یالان مهو اولور، یالان دانیشان خار، اونا اینانانلار ایسه پئشمان اولورلار.بو پئشمانلیق دا گئج اولور، چونكو اینجیین قلبلر اینجیگیب، ائدیلن گوناهلار نامهی عمله یازیلیب. ائدیلن گوناهلارین باغیشلانماسی ایسه اللهین رحمتیندن، بندهنین عبادتیندن آسیلیدیر. ضعیف آغاجلار جالانیب پئیوند ائدیلدیگی كیمی، الله-تعالی دا ضعیف بندهلرینین گوناهلارینی باغیشلاییر، شر عمللرینی خئیره جالاییب عدالته چئویریر. آغاجین یارپاق و سایره محصولو اؤز دیبینتؤكولوب، اؤز اطرافینی چیركلندیردیگی كیمی، دیل-آغیزین دا لیاقتسیز سؤز-صؤحبت محصولو اؤز اطرافینا یاییلیر، اؤزونو شرافتسیز ائدیب، زیانا اوغرادیر. بونا گؤره دانیشیق و داورانیشلارینیزدا دقتلی اولون. بوتون ایشلرینیزی اللها هواله ائدین. اللها سیغینین، اللها پناه گتیرین.چونكی هامینین صاحبی اللهدیر!
حدیث
حضرتی محمّد(س.ه.س) پئیغمبری اؤلدورمك اوچون دوچمنلر اونو آختاریردیلار. حضرتین ان یاخین اصحابهلریندن بیری اولان سلمان فارسی بو ایشدن خبر توتوب، حضرتی گیزلتمك اوچون اونو كیسهنین ایچینه قویوب آپاریردی. یولدا بیر نفر اونا راست گلیب سوروشور:
- یا سلمان، كیسهده آپاردیغین نه دیر؟
- سلمان دئییر: حضرتی پئیغمبردیر.
سلمان حضرتی پئغمبری گیزلتمك ایستهدیگی ائوه گتیریر، كیسهدن چیخاریر. حضرتی پئیغمبر سلماندان سوروشور:
- یا سلمان، منی بورایا نییه گتیردین؟
- گیزلتمك اوچون
- ائله ایسه كیسهده اولدوغومو نییه دئدین؟
- سلمان دئدی:
- اللهین پئیغمبرینه گؤره ده اولسا، یالان دانیشا بیلمهرم.
بو حدیثدن عیبرت آلماق لازیمدیر. بئله كی، یالانین جهنم اودو اولدوغونو بیلن شخص هئچ واخت، هئچ كیمه گؤره یالان دانیشمامالیدیر...
موسلمان اوچون مسجید نه دیر؟
دین دئییلنده آغلیمیزا همین دینه اینانان اینسانلارین یئرینه یئتیرهجیی وظیفهلر و بو وظیفهلرین یئرینه یئتیریلهجیی مبدلر گلیر. مسجید سؤزو عرب دیلینده «اییلمك، تواضعكرلیقلا آلنی یئره قویماق» معناسینا گلن كلمهدن تؤرگیب «سجده ائدیلن یئر» دئمكدیر. ناماز قیلینان مكانی ایفاده ائدیر. پئیغمبریمیز دینین دیرگینین ناماز اولدوغونو بیلدیریب. نامازین شرطلریندن بیری اولان سجده ایسه بندهنین اللها ان یاخین اولدوغو واختدیر (نسای، "تطبیق"، 78). بو كلمه ب.ائ.ه. بئش عصره مخصوص اولان یهودی «ائلئپهانتینئ پاپیروسلاری»ندا «عبادت یئری» معناسیندا قئید ائدیلیب. حتی ب.ائ.ه. بیر عصرده یاشایان و «اؤلو دنیز الیازمالاری» نیسبت ائدیلن ائسسئنیلر ده عبادت یئرلرینی مسجید آدلاندیریبلار. قورآنی-كریمده «مسجیدلر (مبدلر) اللها مخصوصدور» («جین» سورهسی، 18)، - بویورولور. حاقیندا دانیشدیغیمیز[ژوستیفی]دین دئییلنده آغلیمیزا همین دینه اینانان اینسانلارین یئرینه یئتیرهجیی وظیفهلر و بو وظیفهلرین یئرینه یئتیریلهجیی مبدلر گلیر. مسجید سؤزو عرب دیلینده «اییلمك، تواضعكرلیقلا آلنی یئره قویماق» معناسینا گلن كلمهدن تؤرگیب «سجده ائدیلن یئر» دئمكدیر. ناماز قیلینان مكانی ایفاده ائدیر. پئیغمبریمیز دینین دیرگینین ناماز اولدوغونو بیلدیریب. نامازین شرطلریندن بیری اولان سجده ایسه بندهنین اللها ان یاخین اولدوغو واختدیر (نسای، "تطبیق"، 78). بو كلمه ب.ائ.ه. بئش عصره مخصوص اولان یهودی «ائلئپهانتینئ پاپیروسلاری»ندا «عبادت یئری» معناسیندا قئید ائدیلیب. حتی ب.ائ.ه. بیر عصرده یاشایان و «اؤلو دنیز الیازمالاری» نیسبت ائدیلن ائسسئنیلر ده عبادت یئرلرینی مسجید آدلاندیریبلار. قورآنی-كریمده «مسجیدلر (مبدلر) اللها مخصوصدور» («جین» سورهسی، 18)، - بویورولور. حاقیندا دانیشدیغیمیز
كلمه موختلیف واریانتلاردا قورآندا 28 یئرده قئید ائدیلیر. قورآنین 18-جی سورهسینده بحث ائدیلن ماغارا اهلینین (اصحابی-كهف) مكانلارینین اوزرینده اینشا ائدیلن تیكیلی اوچون مسجید سؤزونون ایشلهدیلمهسی («كهف» سورهسی، 21) بو كلمهنین عبادت ائدیلن بوتون یئرلر اوچون قئید ائدیلدیگینی گؤستریر. فیلولوقلار قورآندا قئید ائدیلن «میهراب» سؤزونون ده «مسجید» معناسینا گلدیگینی بیلدیریرلر. دونیا موسلمانلاری آراسیندا تكجه توركییه توركلری جومه نامازی قیلینمایان، آنجاق گوندهلیك نامازلار قیلینان یئرلری مسجید آدلاندیریر، جومه نامازی قالینان یئرلره ده جامی دئییرلر. قرب دونیاسیندا ایشلهدیلن سؤزلرین (موسقوئ، موسقوئئ) ده مسجیدین موختلیف تلفّوظوندن اورتایا چیخدیغی قئید ائدیلیر. ایلك مبد اوجا الله ایلك مبد، عبادت یئری حاقیندا بئله بویورور: «بشر اوچون اینشا ائدیلن ایلك مبد، بككهدكی بركتلی و بوتون جمعیتلر اوچون هیدایت مركزی اولان مبد ایدی» («آلی-عمران» سورهسی، 96). حضرت پئیغمبر ایكینجیسینین ایسه مسجیدول-اقصا اولدوغونو بیلدیریب (بوخاری، "انبییا"، 40؛ موسلیم، "مساجید"، 1-2). طبیعی كی، حاضردا منسوبو اولان و اولمایان بوتون دینلرین موختلیف مبدلری اولوب و وار. دینلرده مبد هر دینده اینسانلارین بیر یئره ییغیشاراق عبادت ائدهجكلری یئر مسئلهسی اساس مسئلهلردن بیری اولوب. یهودیلر بئیت-ها میكئشاف آدلاندیریلان سولئیمان مبهدینی نومونه آلاراق «بئیت-ها كنئسسئت» (سیناقوق، هاورا) آدلاندیریلان مبدلر تیكیبلر. هفتهنین شنبه گونو (شاببات) ییغیشیرلار. یهودیلیكده بوتون خستخانالارین، اونیوئرسیتئتلرین موطلق مبهدی اولور. خریستیانلارین عبادت یئرلری كیلسه آدلاندیریلیر و بو یئرلر حضرت عیسینین معنوی وكیلی حساب ائدیلیر. كاتولیك، پراووسلاو، آنقلیكان و سایر كیلسهلر مؤوجوددور. هفتهنین بازار گونو هفتهلیك عبادت گونودور. هیندویزمده عبادت هر یئرده ائدیلدیگی كیمی خصوصی مبدلری ده وار. مبدلرده تانریلارین و یا تانریچالارین هئیكللری اولور. شنلیكلرده بو هئیكللر آرابالارا قویولاراق چای كنارینا آپاریلیر... بوددیزمده مبدلره پاقودا دئییلیر. بورالاردا بوددانین هئیكللری اولور. جاینیزمین مبدلرینده «تیرتانكارالار» آدلانان هئیكللر اولور. اونلارا تروز و مئیوهلر تقدیم اولونور. شام و عطیرلی چوبوقلار یاندیریلیر. بو هئیكللر هیندویزمده اولدوغو كیمی یویولور، یاغلانیر و عطیرلهنیر. سیهیزمین دینی و اجتماعی فعالیتلرین مركزی آمریتسار آلتیری مبهدیدیر. بونونلا یاناشی، قوردووارا دئییلن محللی مبدلری ده وار. یاپونییانین میلی دینی اولان سینتویزمده 100 مینه یاخین مبد وار. ان واجیبی ایسئدهكی آماتئراسی آدینا اولانیدیر. مبدلرده عمومیتله، گوزگو، قیلینج، لعل-جواهیراتلی تاج و آماتئراسی هئیكلی اولور. تانریلارا سیتاییش دعا اوخوماق، دویو و دویو شرابی تقدیم ائتمكله یئرینه یئتیریلیر. قورآندا «ایچینده اللها عبادت ائدیلن یئر» معناسیندا قئید ائدیلن مسجید كیتاب-اهلینین مبدلری ایله بیرلیكده قئید ائدیلیر. «اگر الله اینسانلارین بیر قیسمینی دیگر قیسمی ایله دف ائتمه-سیدی، سؤزسوز كی، ایچریسینده اللهین آدی چوخ ذكر اولونان سومهلر (موناستیرلار)، كیلسهلر، سیناقوقلار و مسجیدلر اوچولوب داغیلمیشدی» («حج» سورهسی، 40). بزی موسلمان عالیملر بو كلمهنی هانسی دینه عاید اولماسیندان آسیلی اولمایاراق عومومی اولاراق عبادت یئرلری اوچون ایستیفاده ائدیبلر. حتی بونا گؤره ده بزی سهابهلر اهلی-كیتابین مبدلرینده ناماز قیلماغا راضیلیق وئریبلر. چكیندیكلری مسئله ایسه همین یئرلرده تؤوراتدا قاداغان ائدیلن شكیل و هئیكللرین اولماسی ایدی (بوخاری، «سالاه»، 54). ایسلامدا مسجیدین تاریخی سئیری حضرت محمّد (س) ایسلام دینینی اینسانلارا چاتدیرماغا باشلادیغی واخت مسجید اولاراق ایستیفاده ائدیلن یئگانه یئر كبه ایدی. كعبهده ظلمه مروز قالدیقلاری اوچون اركام آدلی سهابهنین ائوینی مسجید كیمی ایستیفاده ائدهرك موسلمان جمعیتینین روشئیمینی فورمالاشدیریردیلار. آنجاق الله رسولو كعبهده عبادت ائتمهیه جان آتیردی. مككه رهبرلیگی رسولوللاها كعبهده عبادت ائتمهیه مانعه اولور، «گئت، عبادتینی ائوینده ائله» دئییردیلر. رسولوللاه ایسه «اللهین ائوی»نده ناماز قیلماق، اللهین بیرلیگینی نامازی ایله گؤسترمك، اللهدان باشقا بؤیوك اولمادیغینی اعلان ائتمك اوچون هر جور اذیته باخمایاراق عبادتلرینی مسجیدده ائتمهیه چالیشیردی. دیگر موسلمانلار تضییقلردن «سیغورتالانماق» اوچون موختلیف ائولرده، اراذیلرده ییغیشاراق عبادتلرینی یئرینه یئتیریردیلر. حتی بزی سهابهلر ائولرینین هیتلرینده عبادت ائتمك اوچون خصوصی مسجید اینشا ائتدیرمیشدیلر. بورادان اطرافداكی اینسانلارین ائشیدهجیی طرزده قورآن اوخویور و اونلارین رغبتینی قازانماغا چالیشیردیلار. بو ایسه موشریكلرین خوشونا گلمیردی و بو جور شخصی تیكیلهلره ده موداخیله اولونوردو. بو جور تیكیلیلرین پئیغمبرین مدینه شهرینه كؤچمهسیندن (هیجرتیندن) اول ده ایسلامی قبول ائدنلر طرفیندن تیكیلدیگی بیلدیریلیر. بوندان باشقا، ایلك موهاجیرلر قوبایا گلیب چاتاندا بورادا بیر مسجید تیكرك بیرلیكده عبادت ائتمیشدیلر. حضرت محمّد مدینهیه كؤچن كیمی مسجید ارازیسینین موعیینلشدیریلمهسی مقصدیله دوهسینی سربست بوراخدی. دوهنین چؤكدویو یئرین مبلغینی اؤدهیهرك صاحبلریندن آلدی. بونونلا دا «پئیغمبر مسجیدی» آدلاندیریلان عبادت مكانینین تمللری آتیلدی و قیسا مدت عرضینده عرصه یه گتیریلدی. مسجیدین آرخا حیصهسینده ایسلامین ایلك اونیوئرسیتئتی آدلاندیرا بیلهجهییمیز سوففه اوچون یئر آیریلدی. مدینهدكی موسلمانلارینین سایی آرتدیقجا گوندهلیك نامازلارین قیلیناجاغی مسجیدلرین سایی دا چوخالدی. جومه نامازی ایسه «مسجیدون نبوی»ده قیلینیردی. بو مسجیددن سونرا ایلك جومه نامازی قیلینان مسجید اوزاق قبیلهلردن بیری اولان بنی آبدولقایسداكی جوواسا مسجیدیدیر (بوخاری، «جومه» 11). خاتیرلاداق كی، جوواسا عربیستان یاریماداسینین شرقینده، بوگونكی رییاد و زهران شهرلرینین آراسیندا یئرلشیر. بوتون بونلار گؤستریر كی، حضرت پئیغمبرین ساغلیغیندا دا موختلیف اراذیلرده یاشایان موسلمانلارین عبادت اوچون مسجیدلری مؤوجود ایدی. موسلمان اولان بزی طایفهلار دا (تایفده) اولكی مبدلرینین یئرینده مسجید اینشا ائتمیشدیلر (ابن ماجه، «مساجید»، 3). حضرت محمّدین (س) وفاتیندان سونرا داها گئنیش جوغرافییادا ایسلام دینینین قبول ائدیلمهسی مسجید تیكینتیسینی زروری ائدیردی. بونو داها دا واجیب ائدن دؤولت باشچیلارینین، ایدارچلرین قورآنین بویروغونا جان آتمالاری ایدی. اوجا الله قورآندا بئله بویورور: «اللهین مسجیدلرینی یالنیز اللها و آخیرت گونونه ایمان گتیرن، ناماز قیلان و زكاتی اوركدن ایستهیهرك وئرن، اللهدان باشقا هئچ كسدن قورخمایانلار تمیر ائده (تیكدیره) بیلرلر. محض بئلهلری دوغرو یولدا اولماغی اومید ائده بیلرلر» («تؤوبه» سورهسی، 18). اللهین رسولو دا: «اللهین راضیلیغینی قازانماق اوچون مسجید تیكدیرنه الله جنّتده سارای بخش ائدر»، - بویوروب (بوخاری، "سالاه"، 65؛ موسلیم، "مئساجید"، 24-25). حتی قودسو فتح ائدن خلیفه زیبیللیك حالینا گتیریلن مسجیدول-اقصانین یئرینی موعیینلشدیرهرك اورادا 3000 نفرین بیرگه عبادت ائده بیلهجیی بؤیوك مسجید اینشا ائتدیرمیشدی. موسلمانلارین فتح ائتدیكلری یئرلرده یا اولكی مبدلر تامامیله، یاخود قیسمن مسجید حالینا گتیریلیر، یا دا مبدلر اولدوغو كیمی ساخلانیلاراق یئنی مسجیدلر تیكیلیردی. مسجیدلرین احاطه دایرهسی اوجا الله مسجیدلری نورونون آیدینلاتدیغی یئرلر اولدوغونو بویورور (باخ: «نور» سورهسی، 35-36)، حتی ایلك مبهدی «ائویم» دئیهرك شرفلندیریب («بقره» سورهسی، 125). حضرت پئیغمبر ده مسجیدلرین اللهین آدینین چكیلدیگی، قوللوق وظیفهسینین یئرینه یئتیریلدیگی یئرلر اولدوغونا گؤره اللهین ان سئویملی مكانلاری اولدوغونو بیلدیریب (موسلیم، «مساجید»، 288). بونا گؤره ده مسجیدلری تمیز ساخلاماق و تمیزلنهرك گئتمك لازیمدیر. اوجا الله قورآندا «ائی آدم اوغوللاری! هر مسجیده گئدركن گؤزل لیباسلارینیزی گئیین!» («اراف» سورهسی، 7/31)، - بویوروب. مسجیدلر اینشا ائدیلركن تكجه ناماز قیلماق اوچون نظرده توتولماشدی. بو تیكیلیلر هم تحصیل اوجاغی، ایقامتگاه، اینفورماسییا آگئنتلیگی، هم ده محكمه زالی كیمی فعالیت گؤستریردیلر. حتی حضرت پئیغمبر بیر دفعه مسجیده داخیل اولاندا جاماعتین بیر حیصهسینین دعا و زیكیرله، بزیلرینین ده علمله مشغول اولدوغونو گؤروب «من معلم كیمی گؤندریلمیشم»، - دئیهرك علمله مشغول اولانلارین یانیندا اوتورماسی مسجیدین تعلیم-تربییهنین وئریلدیگی یئر كیمی فونكسییاسینین اولدوغو گؤسترمهسی باخیمیندان چوخ واجیب عاملدیر (ابن ماجه، "موقددیمه"، 17). حتی بونو ایسلامدان اولكی مبدلره ده مخصوص اولدوغونو دا «آلی-عمران» سورهسینده ده گؤره بیلریك (باخ: «آلی-عمران» سورهسی، 35-37). مسجیدده سیغیناجاق تاپان و اؤزلرینی علمه حصر ائدن، بضا سایی 400-ه چاتان سوففه اهلی واختلارینی بورادا علمله «اؤلدوروردولر». مسجید قادینلارین دا فعال ایشتیراك ائتدیگی مكانلار ایدی. قادینلار حتی سونراكی دؤورلرده سرتلیگی ایله تانینان خلیفه عمردن (ر) چكینمهدن مسجیدده اعتراض ائتمك جسارتینی گؤسترمیشدیلر. حتی خلیفه مئهر مسئلهسی ایله باغلی محدودلاشدیرما قرارینی مسجیددهكی بیر قادینین اعتراضیندان سونرا لغو ائتمیشدی. مسجیدلر تكجه دینی تحصیل یئرلری دئییلدی. هیجری تقویمین ایلك دؤورلریندن اعتباراً ادبیات دا بو درسلرین مؤوضولارینی تشكیل ائدیردی. حتی مسجیدلردهكی درس حلقهلرینده نظری طیببی معلوماتلار دا وئریلیردی. بوندان باشقا، مسجیدلرین دیوارلاریندا كیتابلار اوچون یئرلر حاضرلانیردی. بو دا گؤستریر كی، مسجیدلر كیتابخانا رولونو دا ایفا ائدیردی. دینین تبلیغچیسی اولماقلا یاناشی، دؤولت باشچیسی اولان حضرت محمّدین (س) ائوی الوئریشلی اولمادیغی اوچون مسجیدی ایقامتگاه كیمی ایستیفاده ائدیب. حضرت پئیغمبرین دؤولت ایدارهچیلیگی ایله باغلی مسئلهلری مسجیدده موزاكیره ائدیر و آلینان قرارلاری دا خالقا مسجیدده اعلان ائدیردی. دیپلوماتیك گؤروشلر ده مسجیدده حیاتا كئچیریلیردی. رسولوللاه ان گؤزل پالتارلارینی گئیینهرك اجنبی ائلچیلری مسجیدده قبول ائدیردی. اونون ائلچیلری قبول ائتدیگی یئر هله ده «صفیرلر سوتونو» (اوستووانتول ووفود) اولاراق آدلاندیریلیر. بو عنعنه الله رسولونون وفاتیندان سونرا دا موعیین مدت داوام ائتدیریلیب. بؤلگهلره تعیین ائدیلن ایدارهچیلرین ده خالقین آراسیندا اولماسی، اونلارلا یاخین موناسیبت قورماسی اوچون مسجید ان الوئریشلی مكان اولاراق قبول ائدیلمیشدی. مسجیدلر همیشه هر سویهدن اینسانین بیرلیكده عبادت ائتدیگی یئرلر اولدوغو اوچون ایداره ائدنله ایداره اولونانلاری بیر یئره ییغیر. هر جور مسئلهلرین حل ائدیلدیگی یئرلر ایدی. موسلمانلار حضرت پئیغمبره، ایلك خلیفهلره و دیگر رهبرلره نامازدان اول و سونرا آرزولارینی، شیكایتلرینی آسانلیقلا چاتدیرا بیلیردیلر. حتی بیر بؤلگهنین رهبری حاقیندا مركزه شیكایت اولارسا، موفتتیشلرین تحقیقات آپاراجاغی ایلك یئرلر مسجیدلر اولاردی. مسجیدلر سفربرلیك اوچون، احوال-روحیهنین ایستیقامتلندیریلمهسی اوچون عوضسیز یئرلر اولوب. حضرت پئیغمبر بورادان حربی قرارگاه كیمی ده ایستیفاده ائدیب. مسجیدلر اوردونون معنویاتینی دؤیوشه حاضر حالا گتیریلمهسینده عوضسیز یئرلر اولوب. مسجیدلر دونیاسینی دیَیشن اینسانلارین یولا سالیندیغی یئرلر اولدوغو كیمی، عائله حیاتی قورماق اوچون كبین كسدیرنلرین ده مراجعت مكانلاری رولونو اویناییب. قئید ائدك كی، بوتون مسجیدلرده قیبله كبه ایستیقامتینده اولور. مسجیدلرین یانیندا موطلق دستماز آلماق اوچون یئر اولور. مسجیدلرده جومه گونو جومه نامازیندان اول خوطبه، باشقا واختلاردا وزلر اوخونور. مسجیدلرین ایلك فونكسییاسی ناماز اوچوندور. دیگر فعالیتلر ایسه صرورتدن آسیلی اولوب. بونا گؤره ده ایسلامین ایلكین دؤورلرینده ایدارهچیلیك، تعلیم-تربییه مركزی و سایر مقصدلر اوچون ایستیفاده ائدیلمهسینه باخمایاراق اونون اصل فونكسییاسی مبد اولماسیدیر. آیهلرده قئید ائدیلن «اللهین آدی چكیلن، سحر-آخشام اونو تقدیس ائدیب شنینه تعریفلر دئییلیب ناماز قیلینان ائولر» («نور» سورهسی، 24/36)، «ایلك گوندن بیناسی تقوا اوزرینده قورولموش مسجید ناماز قیلماغینا داها لاییقدیر» («تؤوبه» سورهسی، 108)، «اگر الله اینسانلارین بیر قیسمینی دیگر قیسمی ایله دف ائت-مسیدی، سؤزسوز كی، ایچریسینده اللهین آدی چوخ ذكر اولونان سومهلر (راهیبلرین یاشادیغی موناس-تیرلار)، كیلسهلر، مبدلر (یهودی مبدلری) و مسجیدلر اوچولوب داغیلمیشدی» («حج» سورهسی، 40) كیمی آیهلر بونا دلالت ائدیر. حضرت پئیغمبرین «یئر اوزو منه تمیز و مسجید ائدیلدی» سؤزونون اساس آلانلار دونیانی عومومی معنادا مسجید قبول ائتمكله یاناشی، نامازلارین جاماعتلا مسجیدده قیلینماسینی هم ثاواب، هم ده اجتماعی باخیمدان اهمیت كسب ائدیر. مسجیدلر همچینین فردلر آراسینداكی سوسیال ستاتوسو، اوچورومو آرادان قالدیران رئابیلیتاسییا مركزلریدیر. مسجید تكجه فردلری جمع ائدیب جمعیت حالینا گتیرن بیر سجده ائدیلن یئر دئییل، همچینین اؤز دینینی پارچالاییب فیرقه-فیرقه اولانلارین، اؤز فیرقهسینین حاق اولدوغونا سئویننلرین («روم» سورهسی، 30/32) «هامینین بیر یئرده اللهین ایپیندن یاپیشاجاغی، بیر-بیریندن آیریلما-یاجاغی...» («آلی-عمران» سورهسی، 103) مكانلاردیر. مسجیدلرین تكجه یئر توتان، آنجاق ناماز قیلینیب چیخیلان یئرلر اولماقدان چیخارماق اوچون مسجیدلرین فعالیت ساحهلری گئنیشلندیریلمهلیدیر. بیرینجی نؤوبهده كیتابخاناسی، ایستیفادهچیلر اوچون اینتئرنئته باغلی اولان كامپیوترلری اولمالیدیر. تجیلی یاردیم اوچون چانتالارین، حتی ایمكان داخیلینده حكیمین اولماسی داها گؤزل اولاردی. حتی «گئیینمهدیگینی گتیر، گئیه بیلمهینلر گئیینسین» شوارلارینین اولدوغو اوتاقلار اولا بیلر كی، اوردا ییغیلانلاری ایمكانسیزلارا پایلاماق اولار. آیاقیولو حامام كیمی ایستیفاده اولونا بیلهجك طرزده حاضرلانمالیدیر. حتی معاریفلندیرمه ایشلرینین آپاریلماسی اوچون ایشین اهلی اولان آداملارین موعیین واختلاردا پروقرام حاضرلامالاری داها مقصده اویغون حساب ائدیلمهلیدیر. مسجیدلرده اینسانلاری ناراحات ائدن هر جور داورانیشدان اوزاقلاشماق لازیمدیر. سوغان، ساریمساق، سیقارئت، چیركیلی جورابلارلا مسجیده گلمك مسجیدین ادبلریندن دئییل، عكسینه قاداغاندیر. بوندان باشقا، مسجیدلرده تیجارتله مشغول اولماق، حتی بو حاقدا صؤحبت ائتمك دوغرو دئییل. مسجیدله یاناشی، مسجیدده فعالیت گؤسترن ایمام، آخوند مسئلهسی ده مسجید قدر واجیبدیر. مسجیددهكی وظیفهلی شخص سؤز و داورانیشلاری ایله اینسانلاری دیندن سویودا، مسجیددن اوزاقلاشدیرا، مذهب قارشیدورماسی سالا بیلهجیی كیمی، عكسینی ده ائده بیلر، نینكی مذهبلر، حتی موختلیف دینلره منسوب اولان اینسانلار آراسیندا دا تولئرانتلیغین جارچیسی اولا بیلر. مسجیدلرین باغلی اولدو ایداره ایلین ایمامی، آخوندو، ایلین مسجیدی كیمی یاریشلار تشكیل ائدهرك گؤزل رقابت شرایطی تشكیل ائده بیلر. ناماز واختلاریندان علاوه مسجیدلرین باغلانماسی آنجاق ایچریدهكی اشیالارا ضرر گلمهسیندن احتیاط ائدیلرسه، ایجازه وئریلیب، عكس تقدیرده مكروه حساب ائدیلیب. خاتیرلاداق كی، نسیللری دیندن كنارلاشدیرماق مومكون دئییل، چونكی دین اینسانین طبیعتینده مؤوجوددور. دینسیزلشدیریلن نسیللر اؤزلرینه موطلق یئنی دین، اینام یئری آختارارلار... تاپدیقلارینین نتیجهلری ایسه موختلیف اولا بیلر. «اللهین مسجیدلرینده اونون آدینین چكیلمهسینه مانعچیلیك تؤرهدنلردن و اونلارین خاراب ائدیلمهسینه چالیشانلاردان داها ظالم كیم اولا بیلر؟ حالبوكی اونلار اورایا (مسجیدلره) آن-جاق قورخا-قورخا گیرمهلی ایدیلر. اونلاری دونیادا روسوایچیلیق، آخیرتده ایسه بؤیوك عذاب گؤزلهییر!» («بقره» سورهسی، 2/114) آیهسینی ده «اللهین دینینه موخالیف اولاندان داها ظالم كیم اولا بیلر» كیمی باشا دوشوله بیلهجهیینی بیلدیریرلر. مئهمئت عاكیف ائرسوی «دیَمهسین مبهدیمین كؤكسونه نامحرم الی، بو آذانلار كی شهادتلری دینین تمهلی»، - دئیهرك مبهده وئریلن اهمیتی ان گؤزل طرزده ایفاده ائدیب.
ناماز ایسلامداندیر. چونكی ناماز ایسلامین دیرگیدیر. ایسلامی نامازسسیز تسووور ائتمك مومكون دئییلدیر. دیلین عملی كلمهی-شهادتی سؤیلهمكدیرسه، بدهنین ده عملی ناماز قیلماقدیر. ناماز قیلماق كلمهی-شهادتی تسدیق ائتمكدیر. ناماز قیلمایاراق، یالنیز دیل ایله كلمهی-شهادتی سؤیلهمكله اؤزونو موسلمان سایماق ایسه اینسانین یالنیز اؤزو-اؤزونو آلداتماسیدیر.
عمر ابن خطتابدان (ر.آ) روایت ائدیلمیشدیر: بیر گون رسولوللاه (س.آ.س) حضوروندا اوتورموشدوق. بو واخت پالتاری دوماغ، ساچلاری اولدوقجا قارا، اوزرینده یول گلمهین و یورغونلوق علامتی گؤرونمهین و آرامیزدا هئچ كیمین تانیمادیغی بیر نفر ایچری گیریب، پئیغمبر – سللاللاهو آلئیهی و سلم- این یانیندا اوتوردو. ایكی دیزینی اونون دیزلرینه سؤیكییب، اللرینی دیزلرینین اوستونه قویاراق دئدی: "ائی محمّد، منه ایسلام حاقیندا خبر وئر”. رسولوللاه – سللاللاهو آلئیهی و سللم – بویوردو: "ایسلام، اللهدان باشقا ایلاه اولمادیغینا، محمّدین اللهین رسولو اولدوغونا شهادت ائتمك، ناماز قیلماق، زكات وئرمك، رامازاندا اوروج توتماق، بئیتی ایمكان اولدوقجا حج ائتمك”. آدام: دوغرو سؤیلهدین، دئدی. عمر دئدی: "آداما حئیرت ائتدیك. هم اونا سوال وئریر، هم ده اونون سؤیلهدیكلرینی تسدیق ائدیردی”. عمر دئدی: سونرا او آدام دوروب گئتدی”. بیر مدتدن سونرا پئیغمبر منه بویوردو: "ائی عمر، او سوال وئرهنین كیم اولدوغونو بیلیرسن؟” الله و رسولو داها گؤزل بیلیر. پئیغمبر بویوردو: "او، جبراییل – علئیه سلام – ایدی. سیزه دینینیزی اؤیرتمهیه گلمیشدی” (موسلوم، 8/14) همچینین ابو آبدوررهمان عمر ابن خطتاب (ر.آ) روایت ائدیر كی، من رسولوللاهین (س.آ.س) بئله بویوردوغونو ائشیتدیم. "ایسلام بئش تمل اوزرینده بینا ائدیلمیشدی. اللهدان باشقا ایلاهی اولمادیغینا و محمّدین اللهین رسولو اولدوغونا شهادت گتیرمك، ناماز قیلماق، زكات وئرمك، بئیتی حج ائتمك و رامازان آیینین اوروجونو توتماق”. نامازین ایسلامدان اولدوغونا دایر بیر باشقا روایتده میهجانین (ر.آ) حادثهسیدر: بیر گون رسولوللاه (س.آ.س) ایله بیر مسجیدده ایكن ناماز اوچون آذان اوخونور، رسولوللاه (س.آ.س) قالخاراق جاماعتا ناماز قیلدیریب یئنیدن یئرینه دؤنور. بیردن اطرافا باخاركن میهجانین كناردا دوردوغونو (ر.آ) گؤرور و اونا طرف دؤنهرك "سنین جامماتلا ناماز قیلماغینا انگل نه اولدوكی، یوخسا سن موسلمان بیریسی دئییلسن؟” دئدی. میهجان (ر.آ) "بلی یا رسولوللاه! من موسلمان بیریسییم، فقط من بو نامازی ائویمده قیلمیشدیم” دئدی. رسولوللاه (س.آ.س) دا : "جاماعت نامازینا گلدیگین واختی، نامازی ائوینده قیلمیش اولسان بئله تكرار جاماعتلا ناماز قیل” بویوردو. (مالیك:1/32، احمد:4/34، ابن هیببان:433، حاكم:1/44) مؤوضو ایله علاقه دار باشقا روایتده عمر ابن خطتابدان (ر.آ) بئله روایت اولونور: "نامازی ترك ائدهنین ایسلامدان پایی یوخدور”.(مالیك 1/40، سونهنی-دراكوتنی 2/52، آبدوررززاك موسننف: 5010) بو هدیسلردن گؤروندویو كیمی ایسلام ظاهری عمللری احاطه ائدیر. شهادت كلمهسینی دیل ایله سؤیلهمك دیلین عملی، ناماز، اوروج، حج بدنین، زكات ایسه مالین عملیدیر. دئمهلی تكجه دیل ایله كلمهی-شهادتی سؤیلهمك و عمللرده بونو گؤسترمهمك اینسانی ایسلاما داخیل ائتمیر. چونكی كلمهی-شهادت یالنیز دیلین عملیدیر. بدهنین عملی ایسه نامازدیر. محض بونا گؤره ده نامازی ترك ائدن آدام ایسلام دینیندن چیخمیشدیر.
قبرلری نئجه زیارت ائتمك اولار
پئیغمبریمیز محمّد علئیه سلام قبیر اوستونه گئتمیی توصیه ائتمیش و بئله بویورموشدور:
قبیرلری زیارت ائدین، بو، سیزه آخیرتی خاتیرلادار.( ابن ماجه، سونن، جنایز، 47.)
قبیر و توربهلری زیارت ائدركن ایسلامین اصل مغزی، ائلهجه ده تؤوهید آنلاییشی ایله ضدیت تشكیل ائدن، ائتیقاد باخیمیندان ضررلی اولان داورانیش و توتوملاردان اوزاق دورماق لازیمدیر.چونكی دینیمیزده قبیرلرین زیارت ائدیلمهسییله علاقه دار بعضی پرینسیپلر واردیر. بو پرینسیپلره اساساً قبیر زیارتی مسئلهسینده آشاغیداكی حاللارا قطعین یول وئرمهمك لازیمدیر:
1 – توربهلردهكی اؤلولری فؤوقلبشر وارلیقلار حساب ائتمك و اونلار حاقیندا: "بو شخصلر اللهین سئویملی بندهلریدیر. الله اونلارین سؤزونو قبول ائدر و خطیرلرینه دیَمز”، - دئییب اونلاری اللهلا اؤزلری آراسیندا واسطهچی ائتمهیه چالیشماق؛
2 – قبیر اوستونه گئتمیی دینی بیر بورج كیمی قبول ائتمك؛
3 – قبیرلره اسكی پارچاسی و قاتما باغلاماق، اورادا شام یاندیرماق؛
4 – توربه، پیر و قبیرلرده یاتان اؤلولره نزیر ائتمك؛
5 – اورادا قوربان كسمك؛
6 – كونفئت، شكر و بونلارا اوخشار شئیلر پایلاییب كؤمك دیلهمك؛
7 – قبیر اوستونده اوجادان آغلاییب سس-كوی سالماق؛
8 – قبیرلرین اطرافینداكی دمیر و داشلاری اؤپمك، اونلاری قوجاقلاییب آغلاماق.
بئله شئیلر تؤوهید دینی اولان ایسلامین حؤكملرینه هئچ جور اویغون گلمهین شئیلردیر. اؤلولردن نسه اومماق و اونلاردان بیر شئی گؤزلهمك شیرك، باشقا سؤزله، اللها شریك قوشماقدیر. شیرك ایسه الله تعالینین هئچ واخت باغیشلامایاجاغینی بیلدیردیگی یئگانه گوناهدیر. قورآنی-كریمده بو بارهده بئله دئییلیر:
الله اونا شریك قوشولماسینی اصلا باغیشلاماز، اونون خاریجیندهكیلری (گوناهلاری) ایستهدیگی شخص اوچون باغیشلایار. كیم اللها شریك قوشسا، دوغرو یولدان تامامیله چیخار(نیسا، 4/116).
قبیر اوستونه گئدیب اؤلولری زیارت ائدن اینسان آخیرتی یادا سالمالی، دونیانین مووققتی اولدوغونو و بیر گون اؤزونون ده اؤلهجهیینی فیكیرلشمهلیدیر.
قادین ایشلهمهلیدیرمی؟
قادینین ایشلهمهسی و یا ایشلهمهمهسی مسئلهسی یالنیز موسلمانلارین موزاكیره اوبیئكتینه داخیل اولان بیر مسئله دئییل. ایسلام دینینین شرطلرینی و یا قایدالارینی اعتراف ائتمهین خالقلار و جمعیتلر بئله، قادینین نئجه ایشلهمهسی حاقیندا همیشه دانیشیبلار.
هر بیر جمعیت و تشكیلات موختلیف فیكیر و ریلرله دانیشیب. البته ایسلام دینینی قبول ائدنلر قادینین ایشلهمهسی حاقیندا چوخ یازیلار اوخوموش، چوخلارینی دا اوخشار مؤوضولار سایاراق آرتیق بو جور مؤوضولارا فیكیر وئرمهمهیه قرار وئرمیشلر.
بیز قادینین ایشلهمهسی بارهده دئییلنلرین، یازیلانلارین اكثریتی ایله راضیییق و ریلرین دوزگون اولدوغونو قبول ائدیریك. هر بیر یارادیلانین موختلیف وظیفهسی اولدوغو كیمی، كیشی ایله قادینین دا وظیفهلری موختلیفدیر. بو باخیمدان بیر چوخ فیكیر بیلدیرنلر قادینین داها چوخ ائوده اوتوروب لازیمی ایشلرله مشغول اولماسینی اویغون گؤروبلر. دوزدور، قادینین ائو شرایطینی یاخشیلاشدیرماسی، كیشییه لازیم اولان احتیاجلاری اؤدهمهسی، اوشاقلارینی تربییه ائتمهسی و سایره كیمی ایشلر چوخ بَیهنیلیر. همچینین، قادینین كیشیدن هم دوشونجه هم ده فیزیكی باخیمدان فرقلی اولماسینی دا قبول ائتمهلیگیك. آنجاق مؤوضویا داها رئال و آكتوال اولاراق باخساق، بیز بیلدیریلن فیكیر و ریلرله قادینلارین منزیلدن چیخیب ایشلهمهسینین قارشیسینی آلا بیلمریك. معاصر دؤورده ائله ایشلر و ایختیساسلار وار كی، اونلار محض قادینلارا خاس اولمالیدیر، بورادا كیشینین ایشلهمهسی هئچ ده اویغون ساییلمیر.
اگر بیز قادینین ائودن چیخماماسی رگی ایله حؤكم وئرسك، اوندا همین ایشلری كیشیلرین گؤرمهسینه راضیلیق وئرهجییكمی؟! مثلا، دوغوم ائولرینده، قادین مصلحتخانالاریندا، قیزلار اوچون تدریس موسسیسهلرینده كیشیلرین اولماسی نه قدر اویغوندور؟ حتی بعضی باشقا موسسیسه و شیركتلرده، قادینلارین مراجعت ائتدیگی یئرلرده كیشیلرین اولماسی نه درجهده بَیهنیلیر؟ تسووور ائدین كی، قادین پالتارلاری ساتیلان بیر دوكانا قادینلاریمیزدان بیری گئدیب هر هانسی بیر پالتار آلماق ایستهییر، بو پالتارین فورماسی و اؤلچوسو بارهده، ساتیجی كیشی ایلمی مصلحتلشمهلیدیر؟! بس یاخشی آلت گئییمی آلماق ایستهیركن؟! دئیهجكسینیز كی، پروبلئم دئییل، من گئدیب اؤز یولداشیما، آناما و یا باجیما آلت گئییمی آلارام، تكی او، ائوده اوتورسون، هه؟! بانك، تلفون، پوچت، كیتابخانا و سایره كیمی موشتری خیدمتلری اولان شیركتلرده مراجعت ائدن قادینلارلا كیملر علاقه باغلامالیدیر؟ بو جور حاللاری چوخ سایماق اولار، اما گلین مؤوضودان قاچمایاق.
البته، ظریف جینسین نمایندهلری بیزیم ضعیف یئریمیزدیر دئیه بو جور مؤوضولارا حساس یاناشیریق، ایرادلاریمیزی تئز بیلدیریریك، ائموسیوناللیغیمیزی ایداره ائتمكده چتینلیك چكیریك. اما آكتوال و رئال بیر شئیی دوزگون فورمادا فیكیرلشه بیلسك، یقین كی، حل یوللارینی دا تئزلیكله تاپماق اولار.
قادینین ائودن چیخماسی، باشقا یئرده ایشلهمهسی مؤوضوسونا توخونولان كیمی همیشه بونون منفی طرفلری قئید اولونور. حالبوكی همین منفی طرفلری ایمكان دایرهسینده یوخ ائتمك بضا مومكوندور، عینی زاماندا موسبت طرفلری ده اونوتماق اولماز. قادینین ایشلهمهمهیینی اوستون توتانلار اوشاقلارین تربییهسی ایله مشغول اولماسینی، قادینین اؤزونه آرتیق اذیتی وئرمهسینی، كیشیسینه وئردیگی اذیتی، جمعیتده تؤرتدیگی فسادلاری و سایرینی اساس گتیریرلر
یوخاریدا سادالانانلار داها قیسا، لاكونیك اولاراق قئید اولونوب. بئله كی بو سادالانانلارین تیمسالیندا بیر چوخ باشقا مثلای ده قئید ائتمك مومكوندور. آنجاق مسئلهیه تكجه تنقیدی یؤندن یاناشماساق، بعضی پروبلئملری حل ائده بیلریك. یئنی دوغولموش اوشاغین آناسینا ایشدن ایجازه وئررلرسه، او، 2 ایل اوشاغینین یانیندا اولا بیلر. اوندان سونرا اوشاق باغچالارینین خیدمتیندن ایستیفاده ائدهرك آنا آخشاملار دا اوشاقلارینین تربییهسی ایله مشغول اولا بیلر. البته اوشاغین دایم آنانین یانیندا اولماسی داها دوزگوندور، اما بضا او آنایا جمعیتده ده احتیاج وار، آخی اونون وظیفهسینی عوضلهین بیریسینی تاپماق چتیندیر.
بلی، قادین هم ائو ایشلرینین قئیدینه قالماق، هم اوشاقلارین تربییهسی هم ده سحردن آخشاما كیمی ایشلهمك اذیتینی چكیر. بیر طرفدن ده بیر چوخ ایشه باشی قاریشان قادین حیات یولداشینا او قدر دقت گؤستره بیلمیر. آنجاق ایشلهمك ایستهین و وظیفهسینی درك ائدن قادین بونلاری ایداره ائتمیی باجارمالیدیر، اگر ائده بیلمیرسه، او زامان ائوده اوتورماسی داها مصلحتدیر. استثنالار ایسه همیشه مؤوجود اولاجاقدیر.
اساساً قادینین جمعیت آراسینا چیخماسی، كیشیلر ایله بیر یئرده اولماسی، اونلارا قاینیییب-قاریشماسی و اونلارلا بیرگه ایش گؤرمهسی اساس پروبلئمدیر. بو یؤنده ایسه قادین چالیشیب عكس جینسین نمایندهسی ایله سیخ علاقهده اولمایان، بیر اوتاقدا تكلیكده قالمایان بیر یئرده چالیشمالیدیر. چوخ شئیلر قادینین اؤزوندن ده آسیلیدیر. قلبینده رببینین تقواسی اولان، دایم رببینی یاد ائدن و رببینین اونو نظارت ائتدیگینی حیسس ائدن، شریعتین بویوردوغو كیمی گئیینیب ائودن چیخان، یالنیز اؤز ایشی ایله مشغول اولان، لازیمسیز ایشلرده و صؤحبتلرده ایشتیراك ائتمهین قادین دایم قوروناجاقدیر! او قادین جمعیتده بیر فساد تؤرتمهیهجكدیر و اطرافینداكیلار دا اونا حؤرمتله یاناشاجاقلار. بو زامان هم اؤزو راحت اولاجاق هم ده رببی اوندان راضی قالاجاقدیر. یئنه دئییریك: استثنالار همیشه مؤوجوددور.
آنجاق، گلین، بو مؤوضویا باشقا بیر یؤندن - موسبتلر یؤندن باخاق:
قادینلارین ایشلهمهسی داها چوخ اویغون اولان یئرلرده قادینلارین اولماسی اساساً جمعیتده راحتلیق یارادیر. مكتبده قیزینا درس كئچن، اونا علمی اؤیرهدن شخصین قادین اولدوغونو بیلدیكده آتا راحتلیق تاپیر. قیز ایسه قادینلار و قیزلارلا داها گؤزل اونسیت یارادیر و عكس جینسین نمایندهسیندن چكینمك و یا ترددود ائتمك سیخینتیلاری یاشامیر. كیتابخانادا ایشلهینلرین قادینلاردان اولماسی دا قیزلارا لازیمی كیتابلارین، ادبیاتین، موختلیف مؤوضولارا دایر معلوماتلارین الده ائدیلمهسینده راحتلیقلا همین قادینلارا مراجعت ائتمهلرینه ایمكان وئریر. دوغوم ائوینده یالنیز قادینلارین ایشلهمهسینی بیلن ار، آتا و یا قارداش بونونلا راحت اولور. داخیلی و خاریجی پروبلئملرین حلینده قادین دا كیشییه كؤمك ائدیر. خاریجی پروبلئملردن و وضعیتدن خبری اولمایان قادین حیات یولداشینی بضا آنلامیر. ایش پروبلئملری، ایشین اذیتی و ایشلهدیگی یئرده اوزلشدیگی چتینلیكلره گؤره قادین ارینین چتینلیكلرینی آنلاییر، اونا بیر چوخ شئیلرده گذشته گئدیر. سوسیال و مادی یؤندن قادین ائوینه و ارینه كؤمكلیك ائتمیش اولور. عینی زاماندا ایشلهمیی باجاران، جمعیت آراسینا چیخا بیلن، ائوینی و اؤزونو ایداره ائده بیلن قادین بوشانارسا بئله، پروبلئملرله آز اوزلشیر، چیخیش یوللاری تاپماقدا چوخ دا چتینلیك تاپمیر. اوشاقلاری بیر آز بؤیوموش، مكتبه گئدن اوشاقلارین آنالاری گونلرینین بیر حیصهسینی بوش كئچیرمهمك اوچون ایشلهمهلیدیرلر.
بوتون سادالانانلارا باخمایاراق، همیشه استثنالار اولاجاقدیر. قادینین آزماسینین قارشیسینی آلماق، جمعیتده خلل تؤرتمهمهسی، عائلهیه و اینسانین اؤزونه راحتلیق وئرمهسی اوچون چوخ واخت قادینین ائوده ایشلهمهسی و ائوده قالماسی قرارینی وئریرلر. بضا قادینا ائوده ده ایش تاپشیرماق اولار. بو زامان كیشی اؤز ایشلرینین آز بیر حیصهسینی ده اولسا قادینا باشا سالیب اونا تاپشیرا بیلر. ائله ایشلر ده واردیر كی، قادین اونلاری ائو شرایطینده ده گؤره بیلر، آخی دؤوروموزده اینتئرنئت و تلفون بیر چوخ ایشی حل ائدیر.
قادینین ایشلهمهسی پروبلئمینی والیدئینلر ائله اوشاق واختیندان اؤولادلارینا اؤیرهده بیلر و بو مثلای حل ائده بیلرلر. بونون اوچون قیزین دوزگون ایختیساس سئچمهسی، جمعیتده قادینا احتیاج دویولان وظیفهنین منیمسنمهسی گلهجكده عائله پروبلئملرینین قارشیسینی آلار و بیر چوخ موباهیسهیه سون قویا بیلر.
سوندا قیسا دا اولسا قئید ائتمك ایستهییریك كی، بو مؤوضو حاقیندا داها اطرافلی دانیشماق مومكوندور. عائلهدكی وضعیتدن، جمعیتدهكی حاللاردان و سایر كیمی سببلردن آسیلی اولاراق بو مثلای داها گئنیش موزاكیره ائتمك اولار. اما قادینین ایشلهمهسینه، جمعیت آراسینا چیخماسینا راضیلیق وئریریكسه، اونون كیشیدن فرقلی بعضی شرطلری موطلق اولمالیدیر. ایشین و وظیفهنین قادینین قادینلیغینا اویغون اولماسی، كیشیلرله چوخ سیخ علاقهده و تكلیكده اولماماسی، اوشاقلارینین تربییهسینه پیس تأثیر ائتمهمهسی، ارینی حقوقلاریندان محروم ائتمهمهسی، حمایهسینده اولدوغو شخصدن (آتادان، قارداشدان، اردن و س.) ایجازه آلماسی، ایش یئرینین ایسلامین بَینمهدیگی حاللارلا "دولو” اولماماسی (اینسانلارین مدنیتسیز اونسیتی، ناتمیزلیك، اخلاقسیزلیق و س.)، قادینین شریعتین قایدالارینا اویغون ائودن چیخماسی موطلق شرطلردندیر.
1.منیم اللها و قییامت گونونه اینامیم او درجهددیر كی،اللهلا بنده آراسینداكی حجاب (پرده) گؤتورولسه اینامیمدا ذره قدر دیَیشیكلیك اولماز.(یعنی اللهی و قییامتی نئچه دوشونوردومسه،پردهنین آردیندان دا ائله او جور گؤرونهجك.)
2.اینسانلار بو دونیادا یاتمیشدیرلار.اؤلدوكلری زامان هر شئیدن خبردار اولورلار.
3. یالان اولان یئرده محبت اولماز.
4.اؤز قدرینی بیلن هر بیر كیمسهیه اؤلوم قورخولو دئییل.
5.هر بیر اینسانین قییمتی اونون ائتدیگی یاخشیلیقلارلا اؤلچولور.
6.اؤزونو تانییان هر بیر شخص اللهینی دا تانییار.
7.هر بیر آدام اؤز دیلینین آرخاسیندا گیزلهنیر.
8.دیلی شیرین اولان كیمسهنین قارداشلاری چوخ اولار.
9.یاخشیلیقلا آزاد آداملاری دا قول ائتمك اولار.
10.پاخیلین مالینا بیر حادثه اوز وئرمهسی و یا ورثهیه یئتیشمهیه تاراج اولماسینی موژده وئر.
11.دانیشانین اؤزونه یوخ،سؤزونه داها چوخ دقت ائت.
12.بلا واختی قورخویا دوشمك مؤهنتی آرتیریر و اینسانی ثاوابدان مهروم ائدیر.
13.ظولومله قلبه الده ائتمك اولماز.
14.تكببورلو آدامی هئچ كس تعریف ائتمز.
15.سیمیجلیكله احسان بیر یئره سیغمیر.یعنی پاخیل كیمسه احسان ائده بیلمز.
16.بدنین ساغلاملیغینی چوخ یئمكله دئییل.
17.اخلاقسیز آدامین شرفی اولماز.
18.تاماهكار آدام حرامدان ال چكمز.
19.پاخیل آدامین راحتلیغی اولماز.
20. اینسانلارین اؤز آتا-بابالاریندان زامانهلرینه داها آرتیق اوخشارلیقلاری وار
21.اینتیقام آلماقلا آغالیق توتماز.یعنی بؤیوك كیمسه موقسسیر آدامین تقسیرینی افو ائدر.
22.قاشقاباقلی،پیس نیتلی اولماقلا،زیارت اولماز.یعنی ائله زیارتین فایداسی یوخدور.
23.مصلحت ائتمهین كیمسه،مطلبینه نایل اولماز.
24.یالانچی شخصین رحم و موروتی اولماز.
25.پهریزكارلیقدان یاخشی لیاقت اولا بیلمز.
روحلارین آخیرتدهكی وارلیغی ایله علاقه دار دین
روحلارین دونیا و آخیرتدهكی وارلیغی ایله علاقهلی بعضی آیتلرین ایضاحلاری
•بقره، 154-جو آیه: «الله یولوندا اؤلدورولنلره (شهید اولانلارا) "اؤلو" دئمهیین. عكسینه، اونلار (الله درگاهیندا) دیریدیرلر، لاكین سیز بونو درك ائتمیرسینیز». تبری (ر.ه) (م. 839)، بو آیهنی بئله ایضاح ائدیر (1/373-375): «الله یولوندا اؤلدورولنلره: "اونلار اؤلودورلر" دئمهیین. چونكی اؤلو، لذت آلماز، نعمتلری باشا دوشه بیلمز. حالبوكی الله یولوندا اؤلدورولن كیمسه حیاتدا و نعمتلر ایچریسیندهدیر، گؤزل بیر حیات سوردورور. جنّت یئیهجكلریندن روزیلندیریلیرلر. اونلار برزخ عالمیندهدیرلر و اورادا نعمتلندیریلیرلر. فقط سیز اونلاری گؤرمهدیگینیزه گؤره دیری اولدوقلارینی بیلمزسینیز. قبرده مؤمینلرله شهیدلرین حالی فرقلیدیر. مؤمینلر، جنّت نعمتلرینی سادهجه گؤرورلر و اونا قوووشماق اوچون تلسرلر. شهیدلر ایسه، آیتین ده بیلدیردیگی كیمی، قبر حیاتیندا بئله جنّت نعمتلریندن یئیر-ایچر، ایستیفاده ادرلر». ابو هاییان اندولوسی (ر.ه) (م. 1255) بو آیهنی بئله ایضاح ائدیر: «اینسانلار بو حیات حاقیندا ایختیلاف ائتدیلر. بعضیلری بونون معناسی «جسدلری خاریج، روحلارین ابدیلیگیدیر، چونكی بدنلرین چورودویونو گؤروروك» دئدیلر. بیر قیسمی ده «شهید، روح و جسهدی ایله دیریدیر» دئدیلر. بیز بونو بیله بیلمهدیگیمیز اوچون اونلاری پیسلمیریك. بیز اونلاری اؤلولر كیمی گؤروروك، حالبوكی اونلار دیریدیرلر. چونكی حضرت الله: «داغلاری حركت ائتمز گؤرورسن، اونلار بولودلار كیمی حركت ائدرلر»-بویورور. عینیله یاتان بیر كیمسهنی یاتاقدا گؤرورسن. او، ایسه یوخوسوندا اؤزونو نعمت و یا عذابدا گؤرور. بونون اوچون حضرت الله: «اصلینده اونلار دیریدیرلر. سیز بیلمزسینیز» بویورور. بونو مؤمینلره خیتابن سؤیلهییب بو گؤزلری ایله گؤرمهدیكلرینی و ائشیتمهدیكلرینی بیلدیریر و بونونلا شهیدی دیگرلریندن آییریر. اگر صؤحبت یالنیز روحون حیاتیندان گئدیرسه، دیگر اؤلولره بنزهدیگینه گؤره اونلاردان آیریلا بیلمز. بوتون مؤمینلر روحلارین یاشادیغینی بیلینجه «سیز بیلمزسینیز» دئییلمزدی. بونون معناسی بودور كی، حضرت الله بعضی ائولییاسینا كشف ائدیب بونو گؤستریر». المالی (ر.ه) (م. 1875) بو آیهنی بئله ایضاح ائدیر: «بونونلا سون درجه عذاب دویوب تلاش و اومیدسیزلییه دوشمهیین. خئیر، اونلار اؤلو دئییل، گئرچك حیاتلا دیریدیرلر. آنجاق سیز دویمازسینیز، اونلارین حیاتینی حیسس ائتمزسینیز. او حیات بو دونیاداكی ظاهری دویغولارلا حیسس ائدیلهجك بیر حیات دئییلدیر. او، روحانی بیر حیات، داها دوغروسو عاغیلین آلا بیلمهیهجیی بیر حیاتدیر. حسن بسری (ر.ه) بویورور: «شهیدلر الله قاتیندا دیریدیرلر. روزیلری روحلارینا وئریلیر و اؤزلرینه راحتلیق و فرح گلیر. اویغون اولاراق فیراوون عائلهسینه ده صاباح-آخشام آتش گؤستریلیر و اؤزلرینه بو عذاب و الم گلیر». بو آیهده روحلارین باشلی-باشینا آیاقدا دوران و حیسس ائدیلن بدن جؤوهریندن باشقا بیر «اؤزو» اولدوغونا و بونون اؤلومدن سونرا ائشیدیجی بیر حالدا قالدیغینا ایشاره واردیر. سهابهنین و تابیینین چوخلوغونون گؤروشو بودور. بونا ایشارت ائدن چوخلو آیه و حدیس واردیر. او حالدا بورادا بونون شهیدلره عاید ائدیلمهسی الله یانیندا یوكسكلیگینی بیلدیرمك اوچوندور». شئیدله (ر.ه)، «كیتابول بورهان فی اولومیل قورآن» كیتابیندا یازیر: «حضرت الله بویوردوغو حالدا، «دیریلر نئجه اؤلو اولورلار» دئییلیرسه، جاوابیندا دئییریك كی، حضرت الله اونلاری قبرلرینده دیریلده بیلر. روحلاری بدنلرینین بیر حیصهسی ایله علاقهلی اولور و بو حیصه ایله بوتون بدنی نعمت و لذتلری حیسس ائدر. دیری بیر كیمسهنین بدنینین بیر حیصهسینین اوشومهسی و یا ایسینمهسی آنیندا بوتون بدنین اوشومهسی و یا ایسینمهسینه بنزر». سناوللاهی پانی پوتی (ر.ه) (م. 1730)، «تزكیرتول-مئوتا»: «حضرت الله، شهیدلر حاقیندا «اونلار ربلرینین قاتیندا دیریدیرلر» بویورور. دئییریك كی، هر حالدا بوندان مقصد «حضرت الله، اونلارین روحلارینا، جسدلرینه قوت وئریر، دیلهدیكلری یئره گئدرلر» دئمكدیر. بو حؤكم یالنیز شهیدلره مخصوص دئییل. پئیغمبرلر و عالیملر شهیدلردن اوستوندور. ائولییا دا شهیدلر حؤكموندهدیر. چونكی نفسلری ایله جیهاد ائتمیشلر. بو ایسه بؤیوك جیهاددیر. حدیسدهكی «كیچیك جیهاددان بؤیوك جیهادا دؤندوك» بونا ایشارتدیر. بونون اوچون ائولییاوللاه: «روحلاریمیز، جسدلریمیزدیر» دئمیشلر. یعنی اونلارین روحلاری بدنلرینین ایشینی گؤرر. بضا جسدلری لطیفلیگین چوخلوغوندان روحلاری كیمی یوكسهلیر. دئییرلر كی، رسولوللاهین (س.آ.بئش ) گؤلگهسی اولماییب. اونلارین روحلاری، یئردن، گؤیدن وجنّتدن ایستهدیكلری یئره گئدرلر. سئودیكلرینه و اؤزلرینه اینانیب باغلانانلارا دونیا و آخیرتده یاردیم ائدرلر. دوشمنلری هلاك ائدرلر. روحلاردان اووئیسیلیك یولو ایله باطینی فئیض گلیر. بو حیاتلاری سببیله اونلارین جسدلرینی تورپاق چوروتمز. اصلینده كفنلری ده اولدوغو كیمی قالیر. ابنی ابی دونیا (ر.ه) (م. 823)، ایمام مالیكدن (ر.ه) بیلدیریر: «مؤمینلرین روحلاری دیلهدیكلری یئره گئدرلر. مؤمینلردن مقصد كامیل اولانلاردیر. حضرت الله اونلارین جسدلرینه روح قوتی وئریر. قبرلرینده ناماز زقیلارلار، ذكر ائدرلر، «الله، هر سلام وئریلدیكجه روحومو بدنیمه گئری قایتاریر» دئمك، «روحومون بدنیم اوزریندهكی تللوقونو علاقهسینی داوام ائدر» دئمكدیر. یوخسا بعضیلرینین زنن ائتدیگی كیمی هر سلام وئردیكجه روحو سعادت جاواب وئریر، سونرا قبز اولونور» دئمك دئییلدیر.
باغیشلایان و رحم ائدن تانرینین آدیلا
مقدس كیتابیمیز قرآن كریمین آذربایجان توركجه سینده ترجومه سی
ایلك دفعه ایستاندارد الیفباسیله
اؤلچو:2.9 مگابایت
صحیفه:601
كؤچورن:نژادمحمد